Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining rivojlanish xususiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining rivojlanish xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Qadimgi Yunoniston va Rim huquqining rivojlanish xususiyatlari Reja: 1. Afina va Spartada huquqning asosiy belgilari. 2. Rim huquqi. 3. Rim huquqi manbalarining rivojlanishi . 4. Eng qadimgi davrda Rim huquqi.

Afina va Spartada huquqning asosiy belgilari. Afina va Spartaning huquq tizimi o‘xshash bo‘lib, ularda huquqning qadimgi manbai odat hisoblangan. Ayniqsa, Spartada yozilmagan odat huquqi muhim o‘rin tutgan. Spartada yozma qonunchilikning shakllanishi ilotlar va spartaliklarning huquqiy holatini mustahkamlash bilan bog‘liq holda shakllandi. Bu afsonaviy qonun ijodkori Likurg nomi bilan bog‘liq. Uning qonunchiligi «Retra» deb atalgan hujjatlarda keltirilgan. O‘sha davrning tarixchisi Ksenofont ma’lumotlariga qaraganda, Likurg spartaliklarning savdo bilan shug‘ullanishlarini taqiqlash to‘g‘risida qonunlar chiqargan. Afinada miloddan avvalgi 611-yilda arxont Drakont davrida birinchi yozma qonunchilik tarkib topgan. Ular bizgacha yetib kelmagan, u o‘zining qattiq jazo tizimi bilan mashhur bo‘lgan. Miloddan avvalgi VI asrda Solon davrida ham ko‘plab qonunlar qabul qilingan. U o‘z qonunlarini 16 yog‘och taxtaga yozib qo‘ydirgan. Ammo bu ham bizgacha yetib kelmagan. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda qonunchilik faoliyati kengayib, xalq majlisining umumiy ahamiyatga ega qarorlari qonun kuchiga ega bo‘lgan. Spartada uzoq vaqtlargacha jamoa yer egaligi saqlangan. Miloddan avvalgi IV asrning birinchi yarmida uy va yer bilan bog‘liq hadya, vasiyatga oid shaxsiy mulk huquqlari joriy etilgan. Afinada esa xususiy mulkchilik rivojlangan. Ular turli da’volar bilan himoya qilingan. Lekin, mulk huquqi shakllanmagan. Fuqarolik huquqi yerga, qulga, ish hayvonlariga nisbatan xususiy mulkchilikning rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, davlat mulkchiligi ham mavjud bo‘lib, uning obyekti turli ashyolar bo‘lgan. Spartada majburiyat huquqi uncha rivojlanmagan, Afinada esa majburiyatlar keng tarqalgan. Ularning shartnomalardan va deliktlar (beruxsat harakat natijasida zarar yetkazish)dan kelib chiqadigan turlari ajratib ko‘rsatilgan. Jumladan, zakalat, garov, kafillik, oldi-sotdi, ijara, ssuda, shaxsiy ijara, pudrat, qarz, omonat, sherikchilik, topshiriq, vositachilik kabi shartnomalar amal qilgan. Ko‘chmas mulklar yozma shartnoma predmeti bo‘lishi mumkin edi.

Afinada nikohga kirish majburiy, ajralish erkaklar uchun erkin bo‘lgan. Bir nikohlik oila amalda bo‘lgan. Afinada nikoh tuzishning ikki shakli ajratilgan: kuyovning kelin otasi yoki homiysi bilan tuzadigan oddiy shartnomasi va mansabdor shaxslar yoki sud oldida nikoh tuzish. Ikkinchi turi merosxo‘rlar yoki olib saqlangan farzandlarga nisbatan amal qilgan. Ota oilada juda katta hokimiyatga ega bo‘lgan. Bolalar ota-onasini hurmat qilish, ularni qariganda boqishga majbur bo‘lgan. Spartada ayollar jamiyat va oilada katta mavqega ega bo‘lishgan. Nikoh asosan juft (monogomiya) shaklida bo‘lgan. Lekin, guruhiy oila qoldiqlari ham saqlangan. Masalan, aka-ukalar bitta xotinga ega bo‘lishgan. Afinada meros qonuniy va vasiyat bo‘yicha qoldirilishi mumkin bo‘lgan. O‘g‘illar bo‘lsa qizlar merosxo‘r bo‘la olmagan. Meros o‘g‘illar o‘rtasida teng taqsimlangan. Agar merosxo‘rlar bo‘lmasa avval ota tomon qarindoshlar, so‘ngra ona tomon qarindoshlar merosga taklif etilgan. Solon davridan boshlab vasiyat bo‘yicha meros paydo bo‘lgan. Buning uchun o‘g‘li bo‘lmagan vasiyat qoldiruvchi sog‘lom bo‘lishi va mustaqil hal etishi shart bo‘lgan. Afina huquqida jinoyat va jazo ibtidoiy jamoa tuzumining ko‘pgina qoldiqlarini saqlab qolgan. Jinoyat faqat jabrlanuvchini qiziqtirgan. Ayblov jabrlanuvchi tomonidan qo‘zg‘atilgan va qo‘llangan. Aybdor jarima to‘lagan yoki jazolangan. Jinoyatlar xususiy da’vo tartibida ko‘rilgan. Jinoyat huquqida faqat davlatga qarshi, dinga qarshi, oilaga qarshi, shaxsga va mulkka qarshi jinoyatlar turlari uchun javobgarliklar o‘rnatilgan. Jazolarning o‘lim, mol-mulkni musodara etib mamlakatdan haydash, tan jazolari, sharmanda qilish, siyosiy huquqlardan mahrum qilish va boshqa turlari amal qilgan. Jinoyat jamoat joyida sodir etilsa aybdor aniq jazolangan, kechasi sodir etilsa o‘ldirilgan. Ehtiyot chorasi sifatida ozodlikdan mahrum etish chorasi qo‘llanilgan. Spartada ham shu turdagi jinoyatlar va jazolar tizimi mavjud bo‘lgan. Afinada sud ishlarini faqat to‘la huquqli fuqarolar tashabbusi bilan boshlangan. Ba’zi kishilar maxsus xabar beruvchilar – sikofontlar vazifasini o‘taganlar va ayblovni qo‘llaganlar. Alohida sud organlari – maxsus mansabdor

shaxslar faoliyat ko‘rsatgan. Sud jarayoni muayyan tartibga bo‘ysungan. Sud majlisi sudyalarning yashirin ovoz berish yo‘li orqali chiqarilgan qarorlari bilan tugagan. Sud qarorlari va hukmlari ustidan gelieyaga apellatsiya tartibida shikoyat qilish mumkin edi. Gelieyaga, hatto xalq yig‘inida ko‘rilgan sud ishlari yuzasidan chiqarilgan qarorlar ustidan ham apelyatsion shikoyat qilinishi mumkin bo‘lgan. Gelieyaning qarori qat’iy bo‘lib, shikoyatga o‘rin bo‘lmagan. Rim huquqi. Rim huquqi, avvalo, juda xilma-xil hayotiy munosabatlarni va vaziyatlarni keng darajada keng qamrab olganligi bilan ajralib turadi. Unda ayniqsa xususiy mulk bilan bog‘liq masalalar puxtalik bilan ishlab chiqilgan. Rim huquqining tarixini quyidagi davrlarga bo‘linishi maqsadga muvofiqdir: – eng qadimgi davri (mil. avv. VI asr–III asrning o‘rtasi) . Bu davrda polischa diniy xarakterdagi huquq amal qilgan. Rimning tub fuqarolari huquqi paydo bo‘lgan. Odat huquqi uning manbai bo‘lgan. Miloddan avvalgi 451–450- yillarda huquq manbai sifatida XII jadval qonunlari vujudga kelgan; – klassik davri (mil. avv. III asr o‘rtasi – milodning III asri oxiri). Mazkur davrda rim huquqi mukammal dunyoviy yuridik tizimga aylanadi. Pretor huquqi – xalqlar huquq ham vujudga keladi. M.a. huquqning bunday ikkiga bo‘linishi imperator Karalla edikti (farmoni) bilan bekor qilingan; – postklassik, yangi klassik davri (IV–VI asrlar). Bu vaqtda rim huquqi quldorlik jamiyati va davlatining yemirilishi bilan harakatdan to‘xtaydi. Unda yuz bergan o‘zgarishlar asosan uning tizimlashtirilishi va vujudga kelayotgan yangi feodal munosabatlarga asta-sekin moslashtirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu davrda qonun chiqarish hokimiyati to‘la imperatorlar qo‘liga o‘tib, rim huquqining to‘plamlari tuziladi va kodifikatsiya qilinadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish lozimki, Rim huquqining alohida jihatlari, sohalari va institutlari bilan bog‘liq masalalar eng qadimgi, klassik va postklassik davrlarga ajratilgan holda o‘rganiladi.

Rim huquqi manbalarining rivojlanishi. Qadimgi davrda rim huquqiy an’analarining vujudga kelishida kohinlar juda katta mavqega ega edilar. Rim huquqi ularning alohida toifasi – pontifiklar tomonidan tuzilgan va sharhlangan. Ular butun yuridik faoliyat nazorat qilgan. Rimda huquqning eng qadimgi manbai huquqiy odatlar (mores majorum) bo‘lgan. An’anaga ko‘ra huquqning boshqa manbai Rim podsholarining qonunlari (leges regiae) hisoblangan. XII jadval qonunlari dastlab 10 ta jadval asosida tuzilgan. Ikkinchi maxsus komissiya tomonidan esa dastlabki ikkita jadval bilan to‘ldirilgan. U birinchi rim yozma qonunlari bo‘lib, krivit – tub Rim fuqarolari uchun mo‘ljallangan. 12 ta mis lavhalarga yozilib, hamma ko‘rishi uchun Rim siyosiy hayotining markazi – forumga osib qo‘yilgan. Uni bilish hamma uchun majburiy bo‘lgan. XII jadval qonunlarining asl nusxasi saqlanib qolmagan. Uning mazmuni XVI–XVII asrlarda huquqshunoslarning asarlari asosida tiklangan. Hozirgacha ham uning matni to‘liq bo‘lmasdan qolgan. Hatto ayrim mualliflar (YE. Pais, E. Lamber, R. Shuls va boshqalar)ning ishlarida uning mavjudligi ham shubha ostiga olinadi. Eng qadimgi davrda senat qarorlari (senatus – konsultlar), ayrim hollarda magistratlarning qarorlari ham huquqiy kuchga ega bo‘lgan. Miloddan avvalgi III asr va milodning III asrida XII jadval qonunlari rasman amalda bo‘lgan. IV asrga kelib huquqning ancha muhim manbai pretorlarning ediktlari bo‘lib qolgan. Pretor huquqi o‘zgaruvchan va moslashuvchan bo‘lishi bilan birga, meros tariqasida o‘tishi hamda barqarorligi bilan ajralib turgan. Imperiya o‘rnatilishi bilan imperatorlar qonunlari (konstitutsiyalari) asosiy huquq manbai bo‘lib qolgan. Ular quyidagi ko‘rinishda bo‘lgan: ediktlar, reskriptlar (imperator maslahatlari), dekretlar (imperatorning sud ishlari qarorlari), mandatlar (hokimlarga jo‘natilgan yo‘l-yo‘riqlar, qo‘llanmalar).

Klassik va postklassik davrlarning huquq manbalari ichida taniqli huquqshunoslarning fikrlari, asarlari (degistalar), o‘quv maqsadlarida bayon qilinuvchi institutsiyalari (darslik), shuningdek ularning berilgan savollarga javoblari – konsultatsiyalari ham muhim ahamiyat kasb etgan. Bundan tashqari, shu davrda imperatorlar ediktlarini tizimlashtirilgan kodekslar ham tuzilgan. Ular mashhur yuristlar yoki ularning jamoasi tomonidan yaratilib, ularning yoki imperatorlarning nomi bilan atalgan hamda huquq manbai tarzida tayanilgan. Masalan, 529 va 534-yillarda Yustinian kodeksi ikki marta nashr qilingan. U 12 kitobdan iborat bo‘lib, o‘z ichiga imperatorlar konstitutsiya (qonun – novella)larini olgan qonunlar to‘plami hisoblangan. Unga kiritilmagani o‘z kuchini yo‘qotgan. Imperator Yustinian 150000 ga yaqin misrali degistlar hamda mukammal institutsiyalarni ham tizimlashtirishni tashkil qilgan. Aynan Yustinian kodifikatsiyasi rim huquqining butun o‘tgan tarixini bir joyga to‘plovchi manba bo‘lib, uning ko‘p asrlardan buyon rivojlanishiga o‘ziga xos tarzda chegara qo‘ygan. U o‘z asosi bilan rim huquqining manbai hisoblanadi. Eng qadimgi davrda Rim huquqi. Miloddan avvalgi III asrning o‘rtalariga qadar kvirit – tub aholi uchun fuqarolik huquqi tanho hukmron huquqiy tizim bo‘lib kelgan. Shu davrlardayoq mansipatsiya – ashyolarga bo‘lgan huquq ashyolar turlariga ko‘ra ajralib turgan. Servitut – odatlar yoki qonunda mustahkamlangan va qattiq cheklab qo‘yilgan begona ashyolardan foydalanish huquqi shakllangan. Shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar amal qilgan. Shuningdek, delikt (xususiy va ommaviy – davlat foydasiga) – huquqbuzarlik natijasida kelib chiqadigan majburiyatlar ham mavjud bo‘lgan. XII jadval qonunlariga asosan qadimgi rim huquqi patriarxal oilani mustahkamlaydi. Oilada erning xotin va bolalari ustidan to‘la va kuchli hokimiyati o‘rnatilgan. Nikoh yoshi ayollar uchun 12 yosh bo‘lgan, erkaklar uchun ko‘rik- tekshiruv yo‘li bilan o‘rnatilgan. Turli toifadagi shaxslarning nikohga kirishi taqiqlangan. Nikoh turli shakllarda tuzilishi mumkin bo‘lgan. Jumladan, bir yil

birga yashash bilan yoki diniy marosimlar yo‘li bilan soxta sotib olish ko‘rinishida tuzilgan. Yosh bolalar va erga chiqmagan ayollar ustidan homiylik, aqldan ozganlar va isrofgarlar ustidan vasiylik o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan. Meros huquqida umumiy qoidaga ko‘ra meros o‘lgan kishining bolalari yoki nabiralari yoxud yaqin tug‘ishgan agnatlarga o‘tgan. Vasiyat bo‘yicha meros qoldirish ham juda erta shakllangan. Legasaksion (harakat, imo-ishora va so‘zlar) jarayon. Ko‘p sud ishlari xususiy (fuqarolik) tartibida ko‘rilgan. Eng qadimgi davrdan boshlab sud tizimi va jarayonini tashkil etishning ikkita bosqichi amalda bo‘lgan. Birinchi bosqichda ish magistratlar tomonidan ko‘rilgan. Unda tomonlar kelishsa ish tugagan. Ikkinchi bosqich esa tomonlar o‘rnatilgan tartibga rioya qilsa, pretor tomonidan tayinlangan sudya yoki sudyalar hay’ati tomonidan olib borilgan. Sudlarning qarori qat’iy bo‘lgan va shikoyatga yo‘l qo‘yilmagan. Jinoyat ishlarida ish yurituvchi magistrat vahshiyona tartibdan foydalangan. Butun protsess davomida u ayblovni qo‘llab, so‘roq qilgan. Agar konsul o‘lim jazosi haqida hukm chiqarsa, buni xalq majlisi ma’qullagandan so‘nggina ijro etish mumkin edi. Klassik va postklassik davrlarda rim huquqi . Klassik davrda xalqlar huquqi va xususiy huquqqa bo‘linish ishlab chiqilgan. Xalqlar huquqi hokimiyat, bo‘ysunish xarakterida, xususiy huquq rasman tenglik xarakterida bo‘lgan. Mulkiy munosabatlarni tartibga solish rim xususiy huquqida markaziy o‘rin egallaydi. Ashyolar xarakteriga ko‘ra turlarga ajratilgan. Bu davrda mulk huquqiga ega bo‘lish usullariga katta e’tibor berilgan. Xalqlar huquqi va xususiy huquqda ham uning turlari batafsil ishlab chiqilgan. Xususiy mulkni himoya qilinishi uchun mulkdan foydalanishga to‘sqinlik uchun progibator, begona mulkka asossiz qilingan da’voga qarshi negator da’volardan ham foydalanilgan. Xususiy mulk egasi vindikatsion da’vo natijasida o‘z mulkini isbotlasa, u egasiga qaytarilgan. Mulkdan foydalanish, unga egalik qilish va uni oddiy ushlab turish birbiridan farqlangan.

Klassik davrda garov huquqi ham keng rivojlangan. Qarz summasidan qat’i nazar u qaytarilmasa, garovdagi ashyo umrbod kreditorda qolgan. Imperatorlik davrida yunon huquqining ta’siri ostida impoteka degan garov shakli ham rivojlangan. Bunda garov qo‘yilgan ashyo (odatda yer) qarzdorning o‘zida qolgan, kreditor esa ashyo huquqiga – qarzdor tomonidan garovga qo‘yilgan yerning sotilishiga yo‘l qo‘ymaslik va majburiyatlar bajarilmagan holda talab qilib olish huquqiga ega bo‘lgan. Majburiyat huquqi instituti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan klassik davrda ancha taraqqiy etgan. Ayniqsa, shartnoma (kontrakt) va bitim (pakt)lar ancha batafsil va aniq ishlab chiqilgan. Shartnomalar verbal (og‘zaki), literal (yozma), real (ashyo zarur) va konsensual (bitim) kabi guruhlarga ajratilgan. Klassik davrda er hokimiyatisiz nikohning yangi shakli keng tarqala boshlangan. Ayol ko‘pgina huquqlarga (qarindoshlari bilan aloqa qilish va h.k.), mulkiy mustaqillikka va bolalariga nisbatan ba’zi huquqlarga ega bo‘lgan. Oilaviy munosabatlar kuchsizlangan. Postklassik davrda ayollarning muomala layoqati amalda erkaklarning muomala layoqati bilan tenglashtirilgan. Oilada kuchli ota hokimiyatining yumshatilishi meros huquqida ham ba’zi o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan. Merosxo‘rlar doirasi kengayib, ular qatoriga xotinining qarindoshlari ham kirgan. Fuqarolik jarayoni shakllaridagi o‘zgarishlar natijasida fuqarolik ishlari endi boshidan oxirigacha bitta magistrat tomonidan ko‘riladigan bo‘lgan. Fuqarolik ishlarini ko‘rish uchun boj olish tartibi joriy etilgan. Tomonlarning bayonotlari sud qaydnomalariga yozib borilgan, bu yozma sud ishlarini yuritishga asos solgan. Magistrat chiqargan sud qarori ustidan apellatsiya bosqichi joriy etilgan. Biroq oliy apellatsiyaga bergan shaxslar ishda ikkinchi marta ham yutqazsa, juda katta jarima to‘lagan. Bu davrda rim jinoyat huquqi butun imperiya hududi va aholiga taalluqli bo‘lgan. Xususiy delikt (huquqbuzarlik) ham jinoiy jazolanadigan bo‘lgan. Bu davrda juda ko‘p yangi jinoyatlar paydo bo‘lgan. Jumladan, davlat asoslariga xavfli tajovuz sifatida ko‘riladigan jinoyatlar. Doimiy armiya o‘sishi bilan harbiy

jinoyatlar ham o‘sgan. Imperiya davrida tan jarohati yetkazish jinoyatlari uchun javobgarning ijtimoiy mavqeiga qarab javobgarlik belgilangan. Oila va axloq sohasiga taalluqli jinoyatlar doirasi ham kengaygan. Shuningdek, jazolarning turlari ham birdaniga o‘sgan, jazoni qo‘llashning yangi usullari amal qilgan. Agar jazo dastlabki vaqtlarda yetkazilgan zararni undirish tamoyili asosiga qurilgan bo‘lsa, dominat davrida esa u borgan sari ko‘proq qo‘rqitish maqsadini ko‘zlagan. Bu davrda sudyalar sud tizimi va jarayonining qayta tuzilishi munosabati bilan katta imkoniyatlarga ega bo‘lgan. Sudda jinoyat ishlari yopiq holda ko‘rib chiqilgan. Jinoyat jarayoni shafqatsiz xarakter kasb etgan. Sudya ham ayblov ham sudlov funksiyasini amalga oshirgan. ayblanuvchi huquq yordam huquqidan mahrum etilgan. Respublika davridagi mavjud kafolatlar ham yo‘qotilgan. Uchta instansiyaga yo‘l qo‘yilmagan. Klassik davrning Rim jinoyat huquqida yuridik texnika sohasida ba’zi ilg‘or natijalar ko‘zga tashlanadi. Masalan, ayb, ishtirokchilik, suiqasd va boshqa tushunchalar ishlab chiqilgan. Ular keyinchalik G‘arbiy Yevropaning o‘rta asrlardagi jinoyat huquqi rivojlanishiga ma’lum ta’sir o‘tkazgan. Xulosa sifatida aytish mumkinki, antik dunyo davlatlarining monarxik xususiyatlari, ularda yirik davlat-ehrom xo‘jaligining hamda jamoa yerlarining mavjudligi ularning tipik Sharq monarxiya davlatlariga o‘xshashligidan dalolat beradi. Yunonistonning tabiiy sharoitlari bu yerda davlat hokimiyatining tashkil etilishiga boshqa jihatdan ham ta’sir etgan. Polis tuzumi faqat Yunonistongagina emas, balki butun antik dunyoga xos bo‘lgan davlatchilikning muhim va o‘ziga xos belgisi hisoblanadi. O‘z navbatida huquq ham alohida polislar doirasida taraqqiy etgan va alohida shahar-davlatlar demokratik institutlar taraqqiyot darajasi huquqda ham o‘z aksini topgan. Darhaqiqat, rim huquqi antik dunyoda klassik quldorlik tuzumi eng avjiga chiqqan bir sharoitda vujudga kelgan. Barcha qadimgi sharq mamlakatlarida jinoiy jazo aybdorning ijtimoiy mavqeiga qarab turlicha qo‘llanilgan. Dastlabki davrlarda hatto Rimda ham jinoyat huquqi hukmron tabaqalar manfaatiga xizmat qilgan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet.

Похожие

Qadimgi sharq Yunoniston va Rim davlati va huquqi

Rim xususiy huquqining manbalari va sub’yektlari

Qadimgi Turon davlati va huquqining paydo bo‘lishi va rivojlanishi

Oila huquqining predmeti va uning o`ziga xos xususiyatlari

Hozirgi zamon fuqarolik huquqining o`ziga xos xususiyatlari