Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари - Юриспруденция - Рефераты

Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари Режа: 1. Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари тушунчаси. 2. Бирлик, марказлашганлик, қонунийлик, мустақиллик ва ошкоралик принциплари.

Прокуратуранинг ташкилий ва фаолият принциплари тушунчаси Принцип – лотинча сўздан олинган бўлиб, “principium” яъни,- «қоида», «асос», «асосий, раҳбарий қоидалар, йўл-йўриқ лар» деган маънони билдиради. Принциплар маълум бир наза риянинг, фаннинг, дунёқарашнинг, сиёсий ташкилотнинг даст лабки ибтидосини ўзида акс эттиради. Прокуратура органларини ташкил этиш ва фаолиятини ти зимлаштириш элементи бўлиб, уларнинг мақоми ҳисобланади. Бу мақомнинг асоси- принциплар. Принциплар сифатида прокуратура моҳияти ва мақсадини белгиловчи бошланғич асос назарда тутилади. Бу асосий тамойиллар Ўзбекистон Республикаси Конститу цияси, «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунларда акс эттирилган (Конституция-118, 121-моддалар, «Прокуратура тўғрисида»ги Қонуни 5-моддаси). Прокуратура органларини ташкил этиш ва фаолиятининг асосий принциплари: 1. Бирлик: 2. Марказлашганлик, 3. Қонунийлик: 4. Мустақиллик, 5. Ош коралик Булардан ташқари прокуратура органларининг ички ташки лий принциплари мавжуд бўлиб , улар қуйидагилар:  Ҳудудийлик  Предметлилик Бундан ташқари «Прокурор назорати» фани прокурату ра органларини ташкил этиш ва фаолиятининг асосий принцип лари тушунчаси, турлари ва уларнинг таърифини текшириб ўтади. Бу борада олимлар ўртасида турли хил қарашлар мавжуд бўлиб, улар прокуратура органларининг тарихий ривожланиш босқичлари, улар фаолиятининг самарадорлигини таъминлаш мақсадида ҳамда улар фаолиятининг у ёки бу соҳадаги қонунла рини аниқ ва бир хилда ижро

этилиши юзасидан келиб чиқ қ ан. Бу юзасидан Чувелев, Суҳарева, Басковлар фикр бериб ўтган. Бизнинг фикримизча уларнинг фикрлари мажмуаси прокура тура органини ташкил этиш ва фаолиятининг принциплари ту - шунчасини кенгроқ ёритиб беради. Шундай қилиб: Прокуратура органларини ташкил этиш ва фаолияти принциплари (деганда) - бу Конституция ва қо нунларда белгиланган асосий талаблар бўлиб, улар прокуратура нинг ва улар ходимларининг сиёсий ва ижтимоий вазифасини, ваколатларини ҳамда давлатда қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириш усул ва воси таларини, уларнинг ҳажми ва характерини ҳамда прокуратура ор ганларининг бошқа давлат органлари, хусусан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлардан фарқ қилувчи белги ва хусусиятларини аниқлайди. Шу принципларга амал қилиш прокуратура органларига ўзининг вазифасини аниқ бажаришга имкон беради. Принципларни прокурорлик функциялари ва йўналишлари ни амалга оширишнинг тартиби ва ҳолати билан алмаштирмаслик керак, чунки тамойиллар ўзаро боғлиқ ва ажралмас ҳисобланади. Бундан ташқари прокурор муайян ҳуқуқ соҳасида назоратни амалга оширар экан, шу соҳадаги принципларга амал қилиши лозим. Бунга мисол: судларда давлат айбловини қўллаб - қувват лаганда адолатлилик, судьяларнинг мустақиллиги, тенглик, судланувчининг ҳимояга бўлган ҳуқуқи, айбсизлик презумцияси, ошкоралик, эркин фикр, процесснинг бевоситалиги каби прин - ципларга амал қилиниши лозим.

Бирлик, марказлашганлик, қонунийлик, мустақиллик ва ошкоралик принциплари Прокуратура органларини ташкил этиш ва фаолиятининг асосий принциплари қуйидагилардан иборат:  Бирлик,  Марказлашганлик  Қонунийлик  Мустақиллик  Ошкоралик («Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси тўғрисида»ги Қ онуни 5-моддаси). Бундан ташқари Чувилев ва Басковлар қуйидаги асосий принципларни қўшадилар: - сиёсий мустақиллик (Чувилёв, «Прокурорский надзор РФ» 58-59 б.); - қонунларнинг бузилишини аниқлаш ва ўз вақтида барта раф этиш; - прокуратура органларининг жамоат бирлашмалари ва меҳнат жамоачилари билан ўзаро фаолият олиб бориши; (Басков «Прокурорский надзор» 78-83 б.). Прокурор назоратидаги бирлик принципи – прокуратура тизимига кирувчи барча органлар фаолиятини ягонга шакл, мақ сад ва умумий вазифалардан келиб чиққан ҳолда акс эттирилиши ҳамда аниқланган қонунбузилиш ҳолатларига нисбатан бир хилда прокурор таъсир чораларини, прокурор назорати ҳужжатларини қўллашда ифодаланиши билан ажралиб туради. Ҳар бир прокурор ўз ваколатлари доирасида шахсан ўзи прокурор назорати ҳужжатлари: протест, тақдимнома, ариза, огоҳлантирув ва қ арорни қабул қилади. Бу ҳужжатларни қабул қилишда мустақиллик тамойилига ҳам амал қилинади. Лекин, қуйи турувчи прокурорнинг фаолияти юзасидан унинг мустақиллигига таъқиб қилинмагани, уни ишчанлик фаолияти бўйича нуфузига путур етказилмагани ҳолда, зарурат бўлганида унинг вазифасини юқори турувчи прокурор томонидан бошқа прокурор ҳам бажара олиши

мумкинлиги, шунингдек қуйи ту рувчи прокурорнинг қабул қилган қарорларини юқори турувчи прокурор томонидан қонун билан белгиланган тартибда ўзгарти риши, бекор қилиши мумкинлиги ҳам бирлик принципининг бел гиси ҳисобланади. Шундай қилиб, бирлик принципи деганда, Ўзбекистон Республикасида амал қилаётган ҳудудий ва ихтисослашган про курорлар ягона тизими тушунилади. Шунинг учун шу ягона тизимга кирмайдиган прокуратураларни ташкил этиш ва фаолия ти тақиқланади. «Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жиноят чиликка қарши кураш бўйича тезкор-қидирув, тергов ва бошқа махсус вазифаларни мустақил равишда бажарувчи хусусий, коо ператив ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва уларнинг бўлин маларини тузиш ҳамда уларнинг фаолият кўрсатиши тақиқланади (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 121-моддаси). Ҳар бир прокурор белгиланган ҳудуд ва доирада фаолият кўрсатар экан, ягона тизимнинг ажралмас қисми сифатида Ўзбе кистон Прокуратураси номидан ҳаракат қилади. Ҳар бир проку рор ўзининг компетенцияси доирасида уларни амалга ошириш нинг ягона ваколати ва ҳуқуқий воситалари билан тақдирланган. Шундай қилиб, барча прокурорлар, туман прокуроридан , то Бош прокурор гача ўзининг ваколати тарқаладиган ҳамда қонун бузилишига олиб келган давлат органларининг актларини аниқлаш ва таъсир чорасини кўриши лозим. Бунда улар ягона ҳуқуқий воситалардан, яъни протест, тақдимнома, ариза ва бошқалардан фойдаланадилар. Бу актлар барча юридик ва жисмоний шахслар учун маж бурий бўлиб хисобланади . Бундан ташқари бирлик принципи бу юқори турувчи прокурор томонидан қуйи турувчи прокурорга ўзининг мажбуриятлари бажарилишини топшириш , қуйи турувчи прокурорларнинг мажбуриятини бажариши, қонун да белгиланган тартибда, унинг қарорларини ўзгартириш ёки бекор қилинишини англатади.

Марказлашганлик принципи биринчи ўринда прокуратура органлари тизими фаолиятини ташкил этиш, прокуратура орган ларининг назорат функциясини амалга оширишда ўта муҳим аҳамият касб этади. Бутун Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни таъминлаш зарура ти прокурорларни марказдан бошқариш эҳтиёжини келтириб чиқаради. Юқори турувчи прокурорларнинг олдида қуйи турувчи прокурорларнинг ҳисобдорлиги ва уларга бўйсуниши нафақат прокуратура тизимини ишни ташкил этиш , балким юқори турув чи прокурорларнинг қуйи турувчи прокурорлар фаолияти учун ҳам тўлиқ жавобгарлиги ҳамда масъулиятини белгилаб беради. Марказлашганлик принципи асосида Ўзбекистон Республи каси Бош прокурори томонидан мувофиқлаштирилувчи ягона прокурорлик амалиёти, жойлардаги ҳуқуқ ижодкорлиги, ташаб бускорлигидаги фаол фаолият, ижро интизоми назорати амалга оширилади. Марказлашганлик – бу қуйи турувчи прокурорларнинг юқори турувчи прокурорларга бўйсуниши ҳамда Бош проку рорга бўйсунишидир. Шаҳарлар, туманлар ва ихти сослаштирилган прокуратуранинг прокурорлари Бош прокурор томонидан тайинланади. Лавозимга белгилаш тартибига қара - масдан барча прокурорлар Бош прокурор томонидан лавозими дан четлаштирилади, улар унга бўйсунадилар ва ҳисобот беради лар. Юқори турувчи прокурорлар қуйи турувчи прокурорлар фаолиятини бошқарадилар ва назорат қиладилар. Бош прокурор томонидан прокуратура органлари системасини ташкил этиш бўйича қабул қилинган ҳужжатлар барча прокуратуралар ва уларнинг ходимлар томонидан ижро этилиши мажбурийдир. Қуйи турувчи ҳар қандай прокурор прокурорлик назоратини амалга ошириш учун бошқа прокурор билан алмаштирилиши мумкин.Қонун билан қайд этилган ҳоларлар бундан мустасно.

(Ўзбекистон Республикаси Олий Суди тизимига кирувчи умумий юрисдикция судларида жиноят ишлари бўйича вилоят суди Президиуми мажлисида фақат вилоят прокурорининг ўзи иштирок этиши мумкин, бошқа вилоятнинг прокурори унинг ўрнига қатнашиши мумкин эмас). Мустақиллик принципи – бу прокурорлар томонидан ўзларининг барча функционал қарор ва ҳаракатларини қонунга асосан олиб боришларидир (назоратни амалга ошириш, тергов олиб бориш ва б.). Бунда улар текширув ва тергов материаллари ҳамда уларни олиб боришнинг тўлиқлиги, объективлиги ва ҳар тамон ламалигини таъминловчи сифатида намоён бўлади. Прокурор ёки терговчининг у ёки бу масала юзасидан қарор қабул қилишга ёки фаолиятига давлат ҳокимият ва бошқарув ор ганларининг, ўзини -ўзи бошқариш органлари, сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари ва бошқа ташкилотнинг аралашуви қо нунда белгиланган жавобгарликни вужудга келтиради (интизо мий, маъмурий, жиноий ҳамда суд тартиби асосида қўлланила диган бошқа чоралар). Амалиётда прокурорлар ва терговчилар фаолиятига арала шиш қуйидагича бўлиши мумкин : Мансабдор шахсларнинг аралашуви, жумладан норматив ҳуқуқий актлар қабул қилиш орқали; Оммавий ахборот воситаларининг аралашуви (ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотларни нашр қилишни буюртма қи лиш шаклида); Қўрқитиш ёки жисмоний таъсир кўрсатиш (оила аъзоларини ўғирлаш, аноним ва тўғридан-тўғри қўрқитишлар, босқинчилик ва бошқалар). Шунинг учун ҳам қонун томонидан прокурор ва терговчиларни ҳимоя қилиш чоралари белгиланган. Ўзбекистонда бевосита «Прокуратура тўғрисида»ги қонуннинг ўзида айтилган. Россияда бу борада «Судьялар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва назорат органлари мансабдор шахсларини ҳимоялаш тўғрисида»ги қонун қабул қилинган. Прокуратура органларида прокурор ва терговчилар,

уларнинг оила аъзолари, мумкинки, мустақиллигини, фаолиятининг фақат қонун асосида олиб бори лишини, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, жа мият ва давлат манфаатини ҳимоя қилишга қаратилган фаолия тини юритишда хавфсизлик хизмати ташкил этилган. Қонун на фақат прокурорлик назоратини амалга оширишга йўл қўйилмаслик ни, балки прокуратура органлари ва тузилмаларининг ҳар қандай бошқа функционал фаолияти, жумладан, жиноятларни тергов қилиш, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини муво фиқлаштириш, ҳуқуқ ижодкорлик фаолиятига иштирок этишга аралашишни таъқиқлайди. Фаолиятига тўсқинлик қилиш – прокурорни тегишли орган нинг ҳудуди ва биносига қўймаслик, ҳужжат ва материаллар билан танишишга йўл қўймаслик, талабга мувофиқ тегишли ҳужжат ва материал ларини бермаслик, қалбакилаштирилган маълумотларни топши риш, мутахассис ва экспертларни ажратмаслик, кўрсатма ва ту шунтириш бермаслик мақсадида турли хил баҳоналар ўйлаб то пиш ва бошқалар. Хизмат фаолияти юзасидан амалга ошириладиган қарши ликка нисбатан прокурор ва терговчи турли хил ҳуқуқий воситалар ва бошқа қонунда назарда тутилган чораларни кўрадилар. Булар: мажбурий келтириш, олиб қўйиш, ички ишлари органлари ёр дамидан фойдаланиш, ёлғон гувоҳлик бериш ёки бош тор т-маслик учун жиноий жавобгарликка тортиш, прокурор талабла рини бажармаганлик учун маъмурий жавобгарликка тортиш ва бошқалар. Прокурор ва терговчи қонунда белгиланган тартибда ва ҳол ларда ўзларининг юритувларидаги ишлар ва материаллар юза сидан тушунтиришлар ва ҳужжатлар билан танишиш моҳиятини таъминлашлари керак. Терговчи унинг фаолиятини назорат қи лувчи ёки юқори турувчи прокурорга шундай мажбуриятга эга. Прокурор тегишли ҳужжатлар ва тушунтиришларни бўйсу ниш ва ҳисобдорлик асосида юқори турувчи прокурорга бериши лозим. Қонунда белгиланган ҳолларда тушунтиришлар судларга бе рилади.

Ошкоралик принципи - бу прокуратура органлари фаолия тининг ошкоралиги, унинг фуқаролар, оммавий ахборот восита лари учун ўз фаолиятини очиқ амалга оширишидир. Бу принципларнинг амалга оширилиши жараёнида жамият прокуратура органлари фаолиятини назорат қилади. Аҳоли қо нунчиликнинг аҳволи ҳамда фуқаролик ҳуқуқ ва эркинлик ларини таъминлаш борасида прокуратура фаолиятидан хабардор бўладилар. Бунинг натижаси – уларнинг прокуратура органлари га мурожаат этиш имкониятини беради. Бундан ташқари фуқаро - лар ва оммавий ахборот воситалари уларга маълум ҳуқуқбузар лик тўғрисида прокуратурага ҳабар берадилар. Бу борада ошко ралик принципининг амал қилиши қонунчиликни мустаҳкамлаш га ёрдам беради. Ошкоралик тамойилининг прокуратура органлари фаолия тидаги норматив чегаралари Конституциявий талаблар ва қонунчилик нормалари билан чегараланади. Ўзбекистон Респуб ликаси Конституциясига мувофиқ , «Ҳар ким шахсий ҳаётнинг ва шахсий ҳамда оилавий сирларнинг дахлсизлигига эга» . Бундан ташқари давлат сирлари тўғрисида айтилган бўлиб, унинг рўйхати «Давлат сирлари тўғрисида»ги Қонунда белгиланган. Шунингдек, турли хилдаги хизмат сирлари - тергов, суд мажлисининг алоҳида хонасида қабул қилинадиган масалалар юзасидан фикрлар, нотариал, врач ва бошқалар мавжуд. Махсус қонун билан қўриқланадиган сирлар: тижорат сир лари ва унинг турли шакллари, банк, суғурта, ҳарбий сирлар. Бундан ташқари, бу қонунчиликка, унинг талабларига мос келмаган ҳолларда прокуратура органлари фаолиятидаги ошко ралик тамойилининг чегарасини белгилайди. Унга махсус талаб лар қўяди. Хизмат ёки тижорат сири бўлмайдиган маълумотлар ни фақат қонун белгилайди. Қонун билан ҳимояланадиган сирларни ошкор этиш тегиш ли тартибда моддий, интизомий ёки жиноий жавобгарликни юза га келтиради (Ўзбекистон Республикасининг ЖКнинг 143-модда си «хат-ёзишмалар, телефонда сўзлашув, телеграф хабарлари ёки бошқа хабарларнинг сир сақланиш

тартибини бузиш, ЖКнинг 162-моддаси «Давлат сирларини ошкор қилиш», 163-модда «Дав лат сири ёки ҳарбий сир ҳисобланган ҳужжатларни йўқотиш» ва бошқалар). Прокуратура органлари қонунчилик ва жиноятчиликнинг аҳволи ҳақида давлат ҳокимият ва бошқарув органлари, маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларини, аҳолини ҳабардор қилиб ту риши лозим. Бу маълумотлар ҳуқуқбузарликнинг алоҳида турлари бўйича ёки унинг гуруҳи юзасидан берилади. Бу камчиликнинг намоён бўлиш шаклларидан бири - Бош Прокурор томонидан Олий Мажлис ва Президентга ҳар йили қонунчилик ва жиноятчиликнинг аҳволи, қилинган ишлар юза сидан ҳисобот бериш. Қуйи турувчи органлар тегишли халқ депутатлари ҳ аками ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органларига маълумот берадилар. Барча прокурорлар оммавий ахборот воситаларига муълумотлар беради, нашриёт саҳифаларида қатнашадилар, аҳоли орасида лекция ва ҳисоботлар билан чиқадилар. Мустақиллик принципи сиёсий мустақилликни ҳам назарда тутади - прокуратура ходимлари сиёсий мақсадларни кўзловчи жамоат бирлашмалари аъзоси бўла олмайдилар ва фаолият юрита олмайдилар. Бундан ташқари, прокуратура органларида сиёсий мақсадларни кўзловчи жамоат бирлашмаларини тузиш ҳам тақиқланади. Бу тақиқ нафақат прокурор ва терговчига, балки прокура туранинг илмий ва педагогик ишчилари ва махсус унвонга эга бўлган ходимларига ҳам тегишлидир. Бу принципнинг яна бир хусусияти шундан иборатки, бунда прокуратура ходимларини бошқа ҳақ тўланадиган фаолият билан шуғулланишининг тақиқланиши унинг иш ҳақи билан боғлиқ бошқа иқтисодий ва моддий муҳтожликдан мустақил қилади. Булардан мустасно сифатида: ўқитувчилик, илмий ва ижод корлик фаолияти, қайсики шартнома, меҳнат контракти ёки бир марталик асосида амалга оширилишини мисол қилсак бўлади.

Бундан ташқари прокуратура ходимларининг ўз хизматла рини амалга ошириш юзасидан илмий тадқиқотлари ҳам рағбат лантирилиши мумкин. Ижодкорлик фаолияти билан шуғулланишга (журналистика ўқув фаолияти, тасви рий санъатнинг турли шакллари ва б.) ҳам йўл берилган. Булар ўз навбатида ходимларнинг ўз ишларини амалга оширишига тўсқин - лик қилмаслиги лозим. Қонунийлик принципи - бу ҳуқуқ субъектлари фаолияти учун умумҳуқуқий бошланғич асос ҳисобланади. Бу принципга амал қилиш ҳуқуқий давлат қурилишининг асосий шарти ҳисоб ланади. Прокуратура органларининг ходимлари ўз фаолиятлари да Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда бошқа қонун ларнинг талабларига аниқ риоя этишлари ва уларни бажаришлари шарт. Прокуратура органида бу асосий тамойил ҳисобланади, чун ки унинг фаолияти қонунийликни таъминлашга қаратилгандир. Бу унинг асосий мақсади, яъни қонунийликнинг устуворлиги, бир хил ва аниқ ижро қилинишини англатади. Қ онунийлик ўзининг ичига қуйидаги қатор имкониятларни олади: мамлакатда ривожланган қонунчилик тизимининг бошқари ладиган ҳуқуқий муносабатларга мос бўлишини; тегишли қонунларга риоя этишликни таъминловчи давлат-ҳуқуқий инфратузилмалар; фуқаролар ва мансабдор шахсларнинг амалдаги қонунлардан хабардор бўлиши; ҳуқуқбузарлик, уларнинг вужудга келиш сабаб ва шароитла рини ўз вақтида бартараф этиш. Прокуратура фаолиятида қонунийлик тамойили деганда барча давлат органлари, вазирликлар, давлат қўмиталари, ўз-ўзини бошқариш органлари , жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслар томонидан қонунларга риоя этиш тушунилади. Бундан ташқари қонунийлик қонунларнинг устуворлиги ва ҳуқуқ иерархиясига амал қилиниши назоратини ҳам ўз ичига ола ди.

Қонунийлик принципи бу унинг талабларига прокуратура органларининг ўзида амал қилишликни англатади. Бу вазифада нормаларнинг йиғиндиси, қайсики, уларда прокурор ва терговчи лавозимига тайинланиши, уларнинг ахлоқий ва касбий фаолият лари, таълим даражаси , ёш цензи уларнинг аттестацияси тўғри сидаги нормалар. Қонун бузилишини аниқлаш ва ўз вақтида бартараф этиш тамойили - қ онунларнинг бир хилда ва аниқ ижро этилиши устидан назорат олиб борар эканлар, қонунбузарликларнинг ким томо нидан содир қилинишидан қатъи назар шу ҳуқуқбузарликни аниқлаш ва уни ўз вақтида бартараф этишга қаратилган фуқаро ларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлайдиган, айбдорларни тегишли жавобгарликка тортишликни англатади. Бу принцип, ўз ичига қуйидаги ҳолатларни олади: 1). Қонун олдида ҳамманинг тенглиги. 2). Прокурорлар томонидан ҳуқуқбузарликни аниқлаш билан бирга уни ўз вақтида бартараф этишни ҳам ўз ичига олади. 3). Ҳуқуқбузарликнинг олдини олишга қаратилган, фуқаро ларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш чораларини кўрадилар. 4). Ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларни жавобгарликка тор тилиш чораларини кўрадилар. Ҳар бир қонун бузилиши ҳолати, ким томонидан содир қилинишидан қатъи назар, қатъий прин ципал баҳоланиши , айбдор шахслар жавобгарликка тортилишлари лозим. Прокуратура органларининг жамоат бирлашмалари ва меҳ нат жамоаси билан ўзаро ҳамкорлиги – бошқа органлар каби ҳуқуқни муҳоказа қилувчи органлар жамиятдан ҳоли равишда амал қила олмайдилар. Амалиётдан бизга маълумки , агар прокурор ўзининг фаолиятини давлат ҳокимияти ва бошқарув орган лари , жамоат бирлашмалари ва меҳнат жамоалари, аҳоли билан координация қилинмаса, қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботни амалга ошириш юзасидан фаолият олиб бора олмайди.

Шундан хулоса қилиш мумкинки, қонунийлик режимини таъминлашда, ҳуқуқбузарликларни ва уларнинг оғир ёки енгил лигидан қатъи назар прокурор ўз функцияларини амалга оши ришда жамоат бирлашмалари ва меҳнат жамоалари ёрдамидан кенг фойдаланиш лозим. Бундан ташқари, прокуратура органларининг маҳаллий ҳо кимият органлари, кузатув комиссиялари, вояга етмаганларнинг ишлари бўйича комиссиялар, Молия вазирлигининг назорат таф тиш органлари меҳнат муҳофазаси ва хавфсизлик кенгаши ин спекцияси. Бу ўзаро фикрларнинг давлат ва меҳнат тартибининг бузилишига қаратилган, хўжасизлик, растратга, халқ мулкининг талон тарожликни олдини олишга, айбдорларни фош этишга, меҳнат қонунчилигининг самарали амал қилиши ва фуқароларни иш билан таъминлаш кафолатини яратишга олиб келади. Бундан ташқари, ҳозирги қонунчилик прокуратура орган лари ва судларга кенг жамоатчиликни жалб қилиш имконини бер ди. Мисол қилиб: жиноий ишларда жамоат айбловчиси ва ҳи моячисининг иштироки ўз навбатида судда адолат, унинг тар биявий томонини олишни, келажакда жиноятларнинг олдини олишга кўмаклашади. Ички ташкилий принциплар сифатида прокуратура ор ганларида ҳудудийлик ва предметлилик принциплари қўлла нилади. Прокуратура органларида мужбуриятларнинг тақсимланиши ҳудудийлик ва предметлилик принципига асосан амалга оши рилади. Ҳудудийлик принципи – бу шундай ташкилий тартибни билдирадики, бунда барча ишлар ҳ ажми, ҳудудий бирликлар ўртасида тезкор ходимларга бўлиб берилади. Ишнинг ҳажми бўйича бир ёки бир нечта шаҳар ва туманлар прокуратурасига тақсимланади. Ҳудудийлик принципига оид ҳудудга бириктирилган бўлим прокурори, вилоят прокурорининг конпетенцияси доирасида ҳамда белгиланган назорат доирасига мувофиқ қоидаларнинг, бош прокурор буйруқ ва йўриқномаларининг ижросини назорат қилади. Бу мақсадда у ҳудуд

қонунчилигини, ҳудуд статистикаси, иш режалари, ҳисоботлар, умумлашмалар ва бошқалар билан танишиб чиқади. Таҳлил асосида у тегишли шаҳар ва туман прокуратуралари га камчиликларни ва ишларни яхшилаш юзасидан топшириқлар юборади. Прокурорлар фаолиятида иштирок этади, амалий ёрдам кўрсатади, унинг топшириқларини бажаришни назорат қилади, прокурорлар малакасини ошириш ишларида қатнашади, уларга индивидуал топшириқлар беради. Бу прокуратуранинг бошқа ҳудудий прокуратуралар билан доимий алоқа қилиб боради. Ўзининг ҳудудида барча ишлардан хабардор бўлиши учун ҳар бир туман, шаҳар прокурори ўзининг иш юритишини қоидада белгиланган материаллар, вилоят прокуратураларида эса қуйи турувчи прокуратуралар томонидан юборилган ҳужжатлар ва уларнинг нусхалари билан бирга сақлайдилар. Бу уларнинг вако лат доираси бўйича алоҳида нарядларда сақланади. Ҳудудий прокурорлар булардан ташқари, ишчи нарядлар олиб борадилар, унда ижро этилиши лозим бўлган ҳужжатлар, унинг ҳудудида ҳар бир прокурор ёки терговчи томонидан содир этилган хатолар , ижобий иш натижалари қайд этилади. Бу ўз навбатида қуйи турувчи прокуратураларга камчилик ларни бартараф этиш юзасидан топшириқлар беришни енгил лаштиради. Ҳудудийлик принципи асосида ишларни ташкиллаштириш борасида прокурор назорати фуқароларнинг мурожаатлари, ари за ва шикоятларини кўриб чиқишга, тегишли туманларда ишлар юзасидан апелляция, кассация ва назорат тартибида киритили ши лозим бўлган протест масаласини ҳал қилиш ва бошқа масалалар юзасидан олиб борилади. Шунингдек, шу ҳудудда со дир этилган жиноятларни тергов қилиш, жиноят содир этган шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш, ҳудуддаги қонунийликни таъминлаш ҳамда жиноятчиликка қарши курашда раҳбар ликни амалга оширади.

Предметлилик принципи - бу прокурорлик назорати пред мети тушунчасидан келиб чиқиб, бунда прокурорлар ўртасидаги мажбуриятларни бўлишда - ҳуқуқий тартибга солиш доираси, яъни прокурор томонидан маълум бир тоифадаги қоидалар ва норматив актларни назорат қилишига қараб ихтисослар бўйича тақсимланиши тушунилади. Бу принципнинг мақсади барча тузилмаларни прокуратура олдида турган муҳим вазифаларни амалга оширишга қаратишдир. Белгиланган мажбуриятлар тақсимотига мувофиқ бўлим прокурори унинг предметига тегишли статистик ва бошқа маълу мотларни умумлаштиради; тегишли материалларни таҳлил қила ди (докладлар, тақдимнома, протестлар, умумлашмалар, услубий ҳолатлар, ҳайъат қарорлари ва бошқалар); норматив актларнинг камчилиги бўйича топшириқлар тайёрлашда иштирок этади; ҳайъатда ва координацион кенгашга таклифлар киритади. Бўлим прокурорлари - прокурорлик назоратини ташкил этиш ва фаолия тининг самарадорлигини ошириш юзасидан таклифлар киритади. Бундан ташқари ҳудудий- предметлилик принципи мавжуд. Бунда ҳудудий прокурорларга уларга қонун билан белгилан ган ваколатларини амалга оширилиши лозим предмет ҳам қўшилади. Бу ҳозирда муҳим бўлган ижтимоий муносабатларни асос лашга қаратилган қонунларнинг ижросини таъминлашга қаратил ган ихтисослашган прокуратуралар вужудга келишига олиб келади. Қоида бўйича, амалга ошириш предмети белгилайдиган қатор масалалар вужудга келди: бу қонунчиликнинг аҳволи тўғ рисида комплекс анализ ўтказиш , жиноятларни тергов қилишни умумлаштириш, ҳуқуни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштириш, ишни режалаштириш , қуйи турувчи орган ларга топшириқлар юбориш, уларнинг ижроси устидан назорат. Муайян давр мобайнида ишни умумлаштириш тегишли ҳудудда ихтисос бўйича ишнинг келгусида самарали олиб бори лишини таъминлайди.

Бундай холат бўлим бошлиғининг буйруғи билан расмийлаштири лади. Буйруқда белгиланган ҳудуд ва предметлардан ташқари, белгиланган доирадаги объектлар (вилоят, туман, шаҳар) , яъни конкрет органлар кўрсатилиши мумкин. Прокуратура фаолиятининг мазмунини , таркиби ва ҳажмини ифодаловчи ва очиб берувчи тушунча, унинг функциялари ҳисобланади. Қонун прокуратура тушунчасини берар экан , авваламбор , унинг асосий вазифаси қонунларини ижро этиш устидан назорат ҳисобланади. Бошқа нормада прокуратуранинг қонунда белгиланмаган функ цияларни бажаришига йўл қўйилмайди. Шундай қилиб, прокуратура органларининг функциялари деганда, улар ўз вазифаларини амалга ошириш жараёнида қўл лайдиган усул ва воситалар мазмуни тушунилади. Прокуратура фаолиятининг максимал даражада белгиланган аниқ шароити бўлиб функцияларнинг ички ўзаро боғлиқлиги ва белгиланиши ҳисобланади. Прокуратура органларини ташкил этишга сабаб бўлган муҳим функция - бу қонунларнинг бажарилиши устидан назорат ҳисобланади. Прокуратура ўз фаолиятини амалга оширишда назорат функ циясидан ва функция ости вазифасидан фойдаланади. Функция ости вазифаларига қуйидагилар киради:  Вазирликлар, қўмиталар, идоралар, давлат бошқарув ва ҳокимият органлари, ўзини -ўзи бошқариш органлари, ҳарбий бош қарув органлари, назорат органлари, уларнинг мансабдор шахс ларининг қонунларни ижро этиши ва қонун асосида қарорлар қа бул қилинишини назорат қилади.  Вазирликлар, қўмиталар, идоралар, давлат ҳокимият ва бошқарув органлари, ўзини -ўзи бошқариш органлари, ҳарбий бошқарув органлари, назорат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари, тижорат ва нотижорат ташкилотларининг бошқарув ва бошлиғи томонидан фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятини таъминлашлари устидан назорат.

 Тезкор-қидирув, суриштирув ва тергов органлари томо нидан қонунларнинг ижро этилиши устидан назорат.  Жазоларни ва бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини ижро этувчи органлар ва муассасалар, қамоқда сақлаш ва ушлаб туриш жойларининг маъмурияти томонидан қонунларнинг ижро этилиши устидан назорат қилиш.  Барча судларнинг иш юритув босқичлари ва инстанцияларида қатнашиш ҳуқуқи. Бунда у судлар устидан назоратни амалга оширмайди, балки суд томонидан чиқарилган қарорларнинг қонунга мувофиқлигини текшириб, зарур ҳолларда протест киритади. Судларнинг қонуний ва асослантирилган қарор қабул қилишига кўмаклашади. Бу функциялар ўзаро боғлиқ ва ўзаро бир-бирини тўлдириб туради. Уларнинг мажмуи-прокурорлик назоратини ташкил этади. Прокуратура фаолиятининг асосий йўналишлари деб номланган ушбу функциялар Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунининг 4-моддасида белгилаб қўйил ган.

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й. 7.Ковалёв М.А. Жиноятларни тергов қилишда шахснинг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан прокурор назорати. (моно графия) М., 1981.

Похожие

Ташкилий ва инновацион ўзгартиришлар шароитида ташкилий хулқ

Прокуратура органларида ишни ташкил этиш тушунчаси ва тизими

Ҳуқуқ принциплари ва функциялари

Прокуратура органларининг ҳайъатлари

Фаолият турлари