Позитив ҳуқуқ тизими ва категориялари - Юриспруденция - Рефераты

Позитив ҳуқуқ тизими ва категориялари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

207.5 KB

Позитив ҳуқуқ тизими ва категориялари Режа : 1. Позитив ҳуқуқ тушунчаси ва унинг назарий асослари. 2. Ҳуқуқ нормалари тушунчаси, белгилари ва тушунчаси 3. Ҳуқуқ манбалари муаммолари 4. Ҳуқуқ ижодкорлик муаммолари 5. Ҳуқуқ тизими. Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизими ўртасидаги нисбат. 6. Қонунчиликни тизимлаштириш муаммолари. 7. Ҳуқуқий тартибга солиш механизмида ҳуқуқий муносабатларнинг ўрни. 8. Ҳозирги замонда ҳуқуқий онг инқирози ва уни бартараф этиш муаммолари.

Позитив ҳуқуқ тушунчаси ва унинг назарий асослари Ҳуқуқ тушунчаси жуда кенг қамровли бўлиб, унинг турли таърифлари мавжуд. Шу ўринда позитив ҳуқуқ тушунчасига бироз тўхталишимиз зарур. В.С.Нерсесянцнинг таъбирича, «позитив ҳуқуқ деганда мазкур жамиятда ҳаракатда бўлган, конкрет-аниқ мазмун ва шаклга эга бўлган ҳуқуқ маъносида, яъни ягона бир давлатга бирлашган инсонлар хатти- ҳаракатини тартибга солувчи восита сифатида ўзини намоён этадиган ҳуқуқ тушунилади». Ҳуқуқнинг вужудга келиши ва ундан фойдаланиш жараёнида унинг моҳияти инсонлар томонидан амалий зарурий хатти-ҳаракат қоидалари вужудга келиши ва мустаҳкамланишидан анча кейинроқ англана борган. Ҳуқуқнинг ўзи ҳамма томонидан эътироф этиладиган ва ягона, бутун жамият учун умумий бўлган хатти-ҳаракат қоидалари сифатида намоён бўлади. Ҳуқуқ инсонларнинг амалий фаолияти соҳасидаги ички ишончлари, баҳолари ва интилишлари асосида вужудга келади. Бундан ташқари у ёки бу маърифий жамиятда мавжуд бўлган ҳуқуқ ҳақидаги қарашлар, ғоялар ва таълимотлар инсонлар хатти- ҳаракатини тартибга соладиган позитив ҳуқуқга асос бўлади. Позитив ҳуқуқ нормалари мазмунининг тузилиши тарихан аста- секин бойиб борган. Қадимги даврлардаги ҳукмдорларнинг алоҳида «буйруқлари» ҳамда судларнинг турли масалалардаги «ҳукмларидан» тортиб фуқаролар, ҳокимият ва амалдорларнинг хатти-ҳаракатини белгиловчи умумий қоидалар, принципларгача бўлган тарихий ривожланиш даврини бошидан кечирган. Тарихий тараққиёт жараёнида турли одатлар ва анъаналар позитив ҳуқуқ томонидан эътироф этилган. Бугунги кунда инсон ҳуқуқлари ҳақидаги нормалар ва принциплар тобора мустаҳкамлан- моқда ва улар нуфузли халқаро ҳужжатлар орқали позитив ҳуқуқнинг таркибидан муносиб ўрин эгалламоқда.

Бундан ташқари позитив ҳуқуқ ўз ичига конкрет шартномалардан келиб чиқадиган ва қонунга зид келмайдиган ҳуқуқ ва мажбуриятларни олади. «Позитив ҳуқуқ» атамаси XVI асрнинг охири - XVII аср бошларидан бошлаб ҳуқуқ фани ва амалиётига кира бошлаган. Маълумки ўша даврда «давлат» ҳуқуқини илоҳий табиий ҳуқуқга қарама-қарши қўйиш кенг тарқалган. Бундай фикрлар дастлаб нидерландиялик мутафаккир Гуго Гроций томонидан «О праве войны и мира» («Уруш ва тинчлик ҳуқуқи хусусида») номли асарида шаклантирилган. Ўша пайтда инсоннинг табиий ҳуқуқларига қонунчиликдан мустақил бўлган ва адолатли давлат учун мажбурий бўлган ҳуқуқ сифатида қараш анча кенг тарқалган. Бундай фикрлар Ж.-Ж.Руссо, Ш.-Л.Монтескье, Вольтер, Т.Гоббс, И.Кант, А.Радиҳев ( XVII - XVII асрлар) асарларида ўзининг ифодасини топган. Табиий ҳуқуқ давлатнинг қонунчилигидан фарқ қилган ҳолда абадий ва ўзгармас, инсондан ажралмас ҳуқуқлар сифатида эътироф этилган. XIX - XX асрлардан бошлаб Европа ва Шимолий Америкада мулк эркинлигига асосланган буржуа давлатчилиги мустаҳкамланаётган бир шароитда сиёсатчилар ва ҳуқуқшунослар ўз эътиборларини нафақат табиий ҳуқуқларга, балки реал ҳаётда мавжуд бўлган давлат томонидан яратиладиган қонунлар ва норматив актлар, шунингдек, суд прецеденти ва санкцияланган одатларга қаратиша бошлаган. Шу тариқа табиий ҳуқуқ назариясининг обрўси Маърифатпарварлик ва XVIII - XIX асрдаги буржуа инқилоблари давридагидан камая борган. XIX аср ва XX аср бошларида ҳуқуқ назариясидаги бундай ривожланиш линияси юриспруденциянинг қатор янги йўналишларида ўзининг ифодасини топган: Ҳуқуқнинг тарихий мактаби (Гуго, Савиньи, Пухта), позитив йўналишнинг турли вариантлари (Англияда Д.Остин, И.Бентам ва б., Россияда Г.Ф.Шершеневич), ҳуқуқнинг социал назариялари (Л.Дюгининг солидаризм «биродарлик», Р.Иеринг, Н. М.Коркуновнинг манфаатлар назарияси, Ф.Жени, С.Эрлих, С.А.Муромцевнинг социологик мактаби,

Л.И.Петражицкий ва унинг издошларининг психологик ҳуқуқ мактаби) кабилар. Мана шундай бир шароитда табиий ҳуқуқга худди керакмас, феодал мутлоқликка қарши курашда ўзининг ролини ўтаган бир тушунча сифатида қарала бошланди. Шу тариқа юридик фикр ўз эътиборини давлат томонидан ўрнатилган, реал ҳаракатда бўлган ҳуқуқга қарата бошлади. Ҳатто Л.Петражицкий табиий ҳуқуқ мавжуд эмас экан, демак «позитив» ҳуқуқни «ҳуқуқ» деб атайвериш керак, деган фикргача борган. «Позитив ҳуқуқ» атамаси англия, франция, австрия ва бошқа ҳозирги замон давлатлари ҳуқуқида, гарчи ушбу давлатлар шахснинг табиий ҳуқуқ ва эркинликлари демократик тамойиллари билан алоқани узишмаган бўлишсада, шунга қарамай эътироф этилади. «Позитив ҳуқуқ» атамаси ҳозирги замон давлатлари турли ҳуқуқий тизимлари ҳуқуқ шаклини умумийлаштиришга ёрдам беради. Шу ўринда бир ҳолатни таъкидлаш лозимки, Европа мамлакат- лари ҳуқуқларида гарчи «қонунчилик», «қонун» атамаларини «позитив ҳуқуқ» атамаси билан бир хил тушуниш мавжуд бўлса-да, Англия, Канада, Австралия Иттифоқи ва бошқа англо-саксон прецедент ҳуқуқини «қонунчилик» деб аташ мушкул. Диний ва анъанавий ҳуқуқ, Хитой ва Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари ҳуқуқий тизимидаги «қонунчилик» атамасига қайд этилаётган атама унчалик мос келавермайди. Шу боис «позитив ҳуқуқ» атамаси ҳозирги замон ҳуқуқий тизимларидаги «амалдаги, ҳаракатдаги ҳуқуқ» тушунчасини ифодалашда фойдаланилса жоиз. Шундай қилиб, позитив ҳуқуқ бу юридик ҳаракатда бўлган, давлат ва халқаро ҳамжамият томонидан муҳофаза қилинадиган нормалар, ҳуқуқнинг умумий принциплари, шунингдек, ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг уларга асосланган қонуний манфаатлари, ҳуқуқ ва мажбуриятларидир. Позитив ҳуқуқнинг шаклланишининг ижтимоий жараёни - бу объектив таркиб топган ва жамият ва давлат ҳаётида субъектив тарзда намоён бўладиган ҳуқуқ нормалари шаклланишига таъсир этадиган турли

ижтимоий омилларнинг ўзаро ҳаракати, таъсиридир; бу жараён давлатнинг юридик расмийлашган ҳуқуқ ижод этиш жараёни билан якунланади. Ҳуқуқ нормалари тушунчаси, белгилари ва тушунчаси Ҳуқуқ нормаси - бу ижтимоий ҳодиса бўлган ҳуқуқнинг муҳим элементи, яхлит ҳуқуқ тизимининг асосий ҳужайраси, бўғинидир. Ҳуқуқни шакллантириш ва тадбиқ қилиш жараёни, қонунчилик, барча юридик тушунчалар, ҳуқуқ тизими ва ҳатто назариянинг негизида ҳам бевосита ёки билвосита тарзда ҳуқуқ нормаси ётади. Юридик фанда ҳуқуқни турлича, яъни норматив, ижтимоий, этик жиҳатдан тушуниш мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос тарзда асослантирилади. Ҳуқуқни қўллаш ва тадбиқ этишда ҳуқуқни нормалар тизими сифатида тушуниш биринчи даражали аҳамият касб этади. Ҳар бир норма ўзида бирон-бир хатти-ҳаракат, хулқ-атвор қоидасини, муайян юриш-туриш моделини ифодалайди, масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 50-моддасига кўра, фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар. Бу ҳуқуқий норма фуқароларнинг табиатга, табиий ресурслар, ҳайвонот ва ўсимлик дунёси, атмосферага нисбатан қандай хатти-ҳаракат қилишлари тўғрисидаги қоидани ўзида мустаҳкамлайди. Ҳуқуқ нормаси - бу барча ҳуқуқ субъектлари учун мажбу- рий бўлган, давлат томонидан ўрнатилган ёки санкцияланган, давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланадиган ва қўриқланадиган ҳамда ижтимоий муносабатларни тартибга солишга йўналтирилган муайян аниқ шаклланган хатти-ҳаракат қоидаси, хулқ-атвор намунаси бўлиб, унда ижтимоий муносабат қатнашчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мустаҳкамланган бўлади.

Ҳуқуқ нормаси - бу бажарилиши лозим ва келгусига қаратилган меъёрий қоида, хулқ-атвор ўлчови бўлиб, у муайян тарзда шакллантирилади, яъни қонунчиликда ўз ифодасини топади. Муайян масалалар бўйича буйруқ, кўрсатма, фармойишлардан фарқ қилиб, норма айрим алоҳида шахсга эмас, балки шахслар гуруҳига, ҳуқуқ субъектларига йўналтирилади; норманинг амал қилиши бир галлик ижро этиш билан тугамайди, балки у чекланмаган миқдордаги ҳолатларга тааллуқли бўлади; у ижтимоий муносабатларга ва кишилар хатти-ҳаракатига тадбиқ қилингандан сўнг ҳам амал қилаверади. Ҳуқуқ нормаси шахсларнинг бир-бири билан бўладиган ўзаро муносабатида қандай хатти-ҳаракат моделига, намунасига риоя этишлари лозимлигини, яъни қайси ҳаракатларни содир этиш ёки этмаслик мумкин эканлигини кўрсатади. Шу маънода ҳуқуқ нормаси ҳуқуқий хулқ мезони сифатида ўзини кўрсатади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 54-моддасида кўрсатилишича, мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт. Ҳуқуқ нормасининг тартибга солувчи восита сифатидаги аҳамияти шунда кўринадики, бирон-бир ҳуқуқ субъекти (масалан, жисмоний шахс, орган, муассаса) ўз ҳаракатида ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланган қоидага риоя этади ёки бошқа ҳуқуқ субъектидан ҳуқуқ нормасида белгиланган тегишли хатти-ҳаракатни содир этишни талаб қилади, шунингдек, белгиланган қоиданинг бажарилмаганлиги ҳуқуқ бузувчига нисбатан таъсир чорасининг қўлланишига олиб келади. Ҳуқуқ субъекти ҳуқуқ нормасида белгиланган хатти-ҳаракат намунасига риоя қилган ҳолатида ҳуқуқ нормаси хатти-ҳаракат ўлчови, меъёри, доираси, чегараси сифатида намоён бўлади. Ва, аксинча, ҳуқуқ нормасида белгиланган қоида бузилганда эса, у ҳуқуқ субъектининг ҳаракатига баҳо бериш воситаси сифатида ўзини кўрсатади.

Маълумки, ҳуқуқнинг тартибга солувчилик роли катта тарбиявий аҳамиятга эга, чунки у бўлиши эҳтимол тутилган ҳуқуқ бузилиши ҳолларининг олдини олишга хизмат қилади, сабаби ҳуқуқ субъекти томонидан белгиланган хатти-ҳаракат қоидасини бузилиши муқаррар равишда унга нисбатан таъсир чораларининг қўлланишига олиб келади. Ҳуқуқ нормаси бошқа ижтимоий нормалардан қатор хусусиятлари билан ажралиб туради: 1. У жамият, шахс ёки ижтимоий гуруҳлар учун энг муҳим ва аҳамиятли бўлган ижтимоий муносабатларни ифодалайди. Бунда энг аввало, адолат ва эркинлик ғояларига мос келувчи нормал ижтимоий муносабатлар қонуний жиҳатдан му стаҳкамл анади. Зарарли, нохуш ижтимоий хулқ-атвор нормада ўз- ўзича акс этмайди, балки конфликт- ли вазиятларни тартибга солиш воситаси билан ифодаланади. Юридик нормаларда ифодаланувчи ижтимоий муносабатлар- нинг қандай аҳамият касб этиш даражасига қараб норма қонунчилик иерархик тузилмасида ўз ўрнини эгаллайди. Масалан, энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар юридик жиҳатдан кўпроқ юқори аҳамиятли бўлган норматив- ҳуқуқий актлар - Конституция ва қонунларда берилади. 2. Ҳуқуқ нормаси умумий характерга эга. У ижтимоий муносабат қатнашчиларининг барчасига, уларнинг хоҳиш-истагига боғлиқ бўлмаган ҳолда тегишли бўлади, яъни у биронта конкрет ҳол ва ҳаётий вазиятга мўлжалланган бўлмай, балки уларнинг муайян турига, яъни ижтимоий муноасбатларнинг маълум бир категорясига, туркумига тегишлидир. У ҳаётий вазиятларнинг типик жиҳатларини белгилаб берадики, уларда ижтимоий муносабатлар ва хатти- ҳаракати норма билан тартибга солинувчи иштирокчиларнинг гуруҳий белгилари намоён бўлади; қоиданинг ўзи хулқ-атвор модели (намунаси) сифатида умумий шаклда ифодаланади, нормаларни бўзувчиларга нисбатан қўлланиладиган мажбурлов чоралари ҳам умумий шаклда берилади. Ҳуқуқ нормаси айрим, якка муносабатга эмас, балки муноса батлар турига тааллуқли бўлади, бу билан у ҳуқуқни қўллаш актла- ридан, яъни давлат

органларининг муайян ишлар бўйича чиқарилган қарорларидан, шартномалардан, индивидуал фармойишлардан фарқ- ланади. Иш бўйича қабул қилинган қарор бирорта индивидуал вазиятга ва муносабатга нисбатан ҳуқуқий нормани қўллашдан келиб чиқувчи натижа бўлиб, унда доимо муайян аниқ шахс, унинг ҳуқуқ ёки мажбуриятлари мазмуни белгилаб қўйилади. Ҳуқуқий норма турдош белгилари билан фарқланадиган шахслар доирасига йўналтирилган бўлади (масалан, фуқаролар, ота- оналар, эр-хотинлар, солиқ инспекцияси, прокуратура, туман суди ва б. га нисбатан). Ҳуқуқ нормаси, аниқ шахсларга нисбатан қаратилган ва то бажарилгунича амалда бўладиган фармойишлардан фарқ қилиб, ижро этилиш билан чекланмайди (масалан, бинони қуриш ҳақидаги буйруқ, муайян мулкни бериш, мукофот пулини бериш, ишдан бўшатиш ҳақидаги буйруқ). Ҳуқуқ нормаси айнан бир ва мавжуд вазиятга мўлжалланган бўлмай, балки муайян турдаги умумий шаклда келгусида намоён бўлувчи вазиятлар ва муносабатларнинг чекланмаган миқдорига мўлжалланган (шартнома тузилиши, никоҳга кириш, фарзанд туғилиши ва ҳ.) ва унда назарда тутилган ҳолатлар мавжуд бўлган ҳар бир ҳолатда қўлланилаверади (фарзанд кўриш муносабати билан ходимага таътил берилиши ва ҳ.). 3. Ҳуқуқ нормалари давлатнинг ваколатли органлари томонидан ўрнатилади ва санкцияланади (расман тан олинади), уларда давлат эрк-иродаси, ҳокимона амри ўз ифодасини топади, яъни ҳуқуқ нормаси муайян муносабатлар ифодаси ёки муайян ҳаракатни содир этишни маслаҳат берувчи тавсиянома тарзидаги қоида бўлмай, балки шу нормада кўрсатилган ҳолатлар юзага келганда қандай ҳаракат қилиш лозимлигини белгиловчи ҳокимона амр- буйруқдир ва умуммажбурий қоида тариқасида амал қилади. Ҳуқуқ нормалари давлат томонидан қўриқланади. Уларда белгиланган бурчларни ёки таъқиқланган хатти-ҳаракатни содир этиш (ҳуқуқ бузилиши) давлатнинг мажбурлов чораларини қўллани- шини тақозо этади. Ҳуқуқ нормалари бузилган ҳолларда қўлланила- диган давлат мажбурлов чоралари турлича бўлиши мумкин: улар бузилган ҳуқуқни тиклашга, бажарилмаган

мажбуриятни амалга оширишга қаратилган бўлади ёки ҳуқуқ бузувчига жазо чораси қўлланилади. 5.Ҳуқуқ нормалари расмий ҳуқуқий ҳужжатларда шаклан аниқ қоидалар тарзида мустаҳкамланган бўлади, зеро ҳуқуқ нормасини тўғри тушуниш ва ўринли қўллаш учун у албатта пухта ишланган, аниқ ва ихчам шаклда баён қилинган қоида бўлиши керак. Ҳуқуқ нормаларининг тузилиши Ҳуқуқ нормаси ўз ички тузилишига эга, яъни у таркибий қисмлардан иборат бўлиб, айни пайтда улар ўзаро бир-бири билан боғлиқдир. Ҳуқуқ нормаси ўзининг бирлиги, бутунлиги, бўлинмаслиги билан фарқланади. Унинг тузилишида унинг ҳуқуқни бирламчи бўғини сифатида бажарадиган махсус функциялари намоён бўлади: ижтимоий муносабатларни аниқ, батафсил ва муайян норматив тартибга солишни таъминлаш каби функциялари. Ҳуқуқ нормасининг тузилиши унинг ички мазмунини белгилай- ди. Ҳуқуқ нормаси ўзининг ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи (регулятор)лик ролини, агар бу муносабатларни шакллан- тирадиган реал ҳаёт шарт- шароитларини, уларнинг хусусиятларини эътиборга олсагина, бажара олади, акс ҳолда бу функция бажарилмай қолади. Нормада қоидани мажбурий бажариш назарда тутилиши керак, акс ҳолда у норма эмас, балки истак бўлиб қолади. Шу сабабли ҳуқуқ нормаси мазкур функцияларни бажарувчи элементлар - қоидаларнинг бирлигидан иборат бўлади. Юридик адабиётларда ҳуқуқий норманинг тузилиши масаласида турли ёндашувлар мавжуд бўлсада, анъанавий тарзда у 3 элементдан иборат бўлади: 1) Гипотеза - бу ҳуқуқ нормаси ҳаракатга келадиган аниқ фактик ҳаётий шарт-шароитлар ва ҳолатлар (воқеа, инсонлар хатти- ҳаракатлари, ҳолатлар). Гипотезада ҳуқуқ нормасида белгиланган қоида қай шароитда ва

қай ҳолатда ҳамда ким томонидан амалга оширилиши кўрсатилади. Масалан, фуқаролик ҳуқуқи нормаси фуқароларнинг муомила лаёқати қайси ҳолда тўла вужудга келишини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 22-моддасига кўра, фуқаронинг тўлиқ муомила лаёқати у вояга етгач, яъни 18 ёшга тўлгач тўла ҳажмда вужудга келади. Ёки Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодекснинг 13-моддаси фуқаро- нинг маъмурий жавобгарликка тортилиши қайси вақтдан бошланиши, яъни 16 ёшга тўлганидан кейин бошланишини белгилайди. 2) Диспозиция - ҳуқуқ нормасининг «юраги» бўлиб, у гипотезада назарда тутилган ҳолатлар ва шароитларга даҳлдор субъектлар бўйсуниши лозим бўлган хатти-ҳаракат қоидасидир. Унда ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланади ва уларнинг эҳтимол тутилаётган хатти- ҳаракатларининг вариантлари аниқланади. Демак, диспозиция ҳуқуқий норманинг бир элементи (таркибий қисми) бўлиб, унда гипотезада кўрсатилган ҳолатлар мавжуд бўлганда ҳуқуқ субъектлари риоя этишлари (бажаришлари) лозим бўлган хатти-ҳаракат қоидаси ифодаланган бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 66-моддасига кўра, вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар, бунда: гипотезада кўрсатилган ҳолатлар - фарзандларнинг вояга етиши ва меҳнатга лаёқатли бўлиш ҳолатларининг мавжудлиги диспозициянинг амал қилиши учун шароит яратади, яъни фарзандларда ўз ота-оналарига ғамхўрлик қилиш мажбуриятини юзага келтиради. 3) Санкция - ҳуқуқ нормасининг таркибий элементи бўлиб, унда диспозицияда кўрсатилган қоида (талаблар)ни бажармаганлик учун шахсга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган жазонинг ёки тавсия этилган ҳаракатни содир этганлик учун рағбатлантиришнинг тури ва ўлчови ифодаланади. Демак, ҳуқуқ нормасининг таркибий элементлари қуйидаги- ларни белгилайди:

а) Гипотеза - диспозицияда кўрсатилган қоиданинг ким, қачон ва қайси шароитда бажариши лозимлигини; б) Диспозиция - ҳуқуқ субъектлари бажариши лозим бўлган қоиданинг нимадан иборат эканлигини; в) Санкция - диспозицияда назарда тутилган қоидани бажар- маслик (ёки бажарилиш) оқибатларини кўрсатади. Таъкидлаш лозимки, ҳамма ҳуқуқий норма ҳам 3та элементли тузилишга эга эмас. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конститу- циясининг 95- моддасида фақат гипотеза ва диспозиция кўрсатилган ва бу ҳол деярли барча конституциявий нормаларга хос. «қонунчилик палатаси ёки Сенат таркибида уларнинг нормал фаолиятига таҳдид солувчи ҳал қилиб бўлмайдиган ихтилофлар юз берганда ёхуд улар бир неча марта Ўзбекистон Республикаси Конституциясига зид қарорлар қабул қилган тақдирда, шунингдек, қонунчилик палатаси билан Сенат ўртасида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг нормал фаолиятига таҳдид солувчи ҳал қилиб бўлмайдиган ихтилоф лар юз берганда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекис тон Республикаси Конституциявий суди билан бамаслаҳат қабул қилган қарори асосида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси, Сенати тарқатиб юборилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси, Сенати тарқатиб юборилган тақдирда янги сайлов 3 ой мобайнида ўтказилади». Жиноий ва маъмурий жавобгарликни кўзда тутувчи нормалар эса асосан диспозиция ва санкциядан иборат бўлади. Шундай қилиб, ҳуқуқ нормасининг таркиби - бу унинг ўзаро мантиқий боғлиқ ички тузилиши, қурилишидир. Коллизиявий нормалар. Ижтимоий муносабатлар жадал ривожланиб ва мураккаблашиб бораётган ҳозирги даврда биронта ҳам қонунчилик турфа ижтимоий муносабатларнинг барча хусусиятларини ўзида аниқ ва тўла ифода эта олмайди. Шу боис амалдаги қонунчиликда баъзи номутаносибликлар бўлиши маълум маънода объектив характерга эгадир.

Ҳар бир давлатнинг конунчилиги ўзига хос мураккаб, куп тармокли тузилма бўлиб, унинг доирасида ўзаро номувофиклик, бир-бирини кайтариш, мос келмаслик, бири иккинчисига зид келиш каби ҳолатлар, яъни юридик коллизия холлари учраб туради. Юридик коллизия бу - бир ёки турдош ижтимоий муносабат-ларни тартибга соладиган норматив-ҳуқуқий хужжатлар ёки норма- лар уртасидаги тафовут ва зиддият, шунингдек, ҳуқуқ куллаш жараё- нида хамда компетентли органлар ва мансабдор шахслар томонидан ўз ваколатларини амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган зиддиятлардир. Бир ёки турдош муносабатларни тартибга солувчи нормалар уртасидаги тафовут ва зиддият - юридик коллизиянинг амалдаги куринишларининг бири бўлиб ҳисобланади. Амалий ҳаётда шундай вазиятлар вужудга келадики, улар бир эмас, балки бир неча ҳуқуқий нормалар таъсирига тўшади ва оқибатда кутилмаган, нохуш ҳолат - мукобиллик, икки ёкламалик (дилемма) пайдо булади. Бунда бир неча нормалар битта муносабатни тартибга солиш учун ―талашишади, низога киришишади. Бундай мураккаб вазиятдан чикиб кетиш учун ҳуқуқ шархловчи ва ҳуқуқ кулловчидан юксак малака, аник тахлил ва имкон кадар ягона тугри ечимни ёки ҳеч булмаганда максадга мувофик ечимни топиш талаб этилади. Бундай холда мавжуд зиддият янги коллизион норма кабул қилиш йўли йукотилади. Коллизион нормалар ―хакам нормалар сифатида амал килиб, улар коллизион ҳуқуқни ташкил килади ва бирок бу ҳуқуқни факат шартли равишда мустакил ҳуқуқ тармоги деб ҳисоблаш мумкин, чунки унинг нормалари бошка ҳуқуқий хужжатлар таркибига киради ва алоҳида холда мавжуд булмайди. Барча низоли холларда коллизион нормалар куллашнинг имкони чекланган. Юридик коллизиялар ҳуқуқий тартибга солиш самарадорлигини чеклайди, ҳуқуқ куллаш жараёнини кийинлаштиради ва ҳуқуқий нигилизмнинг кучайишига олиб келади, бирок бутунлай коллизиядан холи ҳуқуқ

тизиминининг бўлиши ҳамкийин, зеро бу жараён маълум даражада объектив характерга эга. Коллизион нормаларни икки гурухга ажратиш мумкин: 1. халкаро коллизион нормалар. 2. давлат ичидаги коллизион нормалар. Халкаро коллизион норма - бу фуқаролик, оила, мехнат муносабатларини хал этишда кайси давлатнинг ҳуқуқи кулланишини курсатадиган нормадир. Муайян бир давлат конунчилигидаги турли макомга эга булган ҳуқуқий хужжатлар нормалари уртасидаги низони хал этишга каратилган нормалардир. Коллизион нормалар купрок федератив давлат тузилишига эга булган мамлакатларда учрайди. Коллизион норма ҳуқуқий хужжатнинг ҳуқуқ манбалари тизимида тутган урни ва ахамиятига караб, юкори макомдаги норма кулланишини курсатади. Ҳуқуқ манбалари муаммоси Шаклий аниқлик ижтимоий регулятор сифатидаги ҳуқуқнинг муҳим белгиларидан бири ҳисобланади. Дарҳақиқат ҳуқуқ шаклан аниқ тусга эга. Ҳуқуқ нормалари ўз ташқи ифодаланиш шаклига эга бўлишлари шарт, зеро шу шакл орқали ҳуқуқ мавжуд бўлади. Ташқи ифодаланиш шаклига эга бўлган ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солиши мумкин. Табиий ҳуқуқлар ҳам ҳар бир давлат позитив ҳуқуқида ўзининг ифодасини, шаклини топса, бу ҳолда уларнинг бажарилишини давлат самарали ҳимоя эта олади. Табиий ҳуқуқ бугунги ҳуқуқий тасаввурлар ва қарашлар нуқтаи- назаридан ҳуқуқнинг объектив асосини ташкил этади, позитив ҳуқуқнинг мазмунини белгилаб беради. Шу ўринда икки атама –―ҳуқуқий шакл ва ―ҳуқуқ шакли тушунчаларини бир-биридан ажратиб олган маъқул. ― Ҳуқуқий шакл деганда у ёки бу ижтимоий жараёнларни, соҳаларни тартибга солишда қўлланиладиган

ҳуқуқий воситалар тушунилади. Мисол учун соғлиқни сақлаш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишнинг ҳуқуқий шакллари ва б. Ҳуқуқнинг ташқи ифодаланиш шаклидан ташқари яна унинг ички шаклини ҳам ажратишади. Ҳуқуқнинг ички шакли деганда унинг ички тузилиш шакли, таркибий элементлари ўртасидаги алоқадорлик тушунилади. Ҳуқуқнинг ташқи ифодаланиш шаклини ―ҳуқуқ манбалари ҳам дейиш анча кенг тарқалган. Таъкидлаш жоизки, бу атама бир маънони англатмайди. Ҳуқуқнинг моддий маънодаги ва шаклий маънодаги ҳамда ҳуқуқ ҳақидаги билимлар манбаси ва ғоявий манбалари ажратилади. Шаклий маънодаги ҳуқуқ манбаси деганда унинг шакли тушунилса, моддий маънодаги манба деганда ҳуқуқнинг келтириб чиқарган жамият ҳаётининг моддий шарт-шароитлари тушунилади, ҳуқуқ ҳақидаги билимлар манбаига ўтган даврлар қонунлари матни, йилномалар, тарихий солномалар ва бошқа ҳуқуқий ёдгорликлар киради. Жамиятнинг ҳуқуқий онги, ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари, таълимотлари, ғоялари ҳуқуқнинг ғоявий маънодаги манбалари ҳисобланади. Энди бевосита ҳуқуқнинг шакллари ҳақида гапирадиган бўлсак, даставвал ҳуқуқий одатни кўрсатиш зарур. Чунки ҳуқуқий одат тарихан биринчи ҳуқуқ шакли ҳисобланади. ҳуқуқий одат бу кенг тарқалган одат нормасига давлат томонидан ҳуқуқ туси, мақоми берилиши бўлиб, у одатда икки усул билан амалга оширилади: 1.норматив-ҳуқуқий актда одатга ҳавола қилиш; 2.суд қарорининг норматив асоси сифатида одатдан фойдаланиш. Ўзбекистон ҳуқуқий тизимида ҳуқуқий одатнинг салмоғи кам, мас. Фуқаролик Кодексида ―Ишбилармонлик муомаласи одати деб номланган моддада одатга хавола қилинган. Умуман, ҳозирги кунда жаҳон ҳуқуқий тизимлари манбалари ичида ҳуқуқий одатнинг ўрни камайиш тенденцияси мавжуд. Суд прецеденти –ҳуқуқнинг манбаси иккинчи кўриниши ҳисобланади. ҳуқуқнинг бу манбаси ўз тарихини Қадимги Римдаги претор ҳуқуқидан

бошлаган, дейиш мумкин. бугунги кунда англо- саксон умумий ҳуқуқи мамлакатларида кенг ёйилган. Мазкур давлатларда суд прецедентлари ҳақида маълумотларни жамлаган суд ҳисоботлари мунтазам чоп этилиб туради. Суд прецедентининг ҳуқуқ манбаси сифатида тан олиниши суднинг ҳуқуқ яратувчилик функциясининг эътироф этилишини англатади. Суднинг мазкур функциясининг мавжудлиги юксак ҳуқуқий маданият ҳамда суд тизимининг ва жамиятнинг юқори даражадаги ҳуқуқий онгги, демократик тамойиллар, ахборот тизими ва ижтимоий назоратнинг самарали йўлга қўйилганлиги каби муҳим омилларга боғлиқ. Таъкидлаш зарурки, судьялар прецедентларни ―ижод қилишмайди, кашф ҳам этишмайди, балки суд прецедентлари ёрдамида жамиятда таркиб топиб бўлган нормларни мустаҳкамлайди, холос. Суд тегишли қонун бўлса ҳам, бўлмаса ҳам прецедент яратиши мумкин. Прецедентлар юқори судлар томонидан ўрнатилиши мумкин. Мас. Англияда Юқори суд, Аппеляцион суд ва лордлар палатаси томонидан ўрнатилиши мумкин. Ҳуқуқ ижодкорлик жараёни муаммолари Ҳуқуқ ижодкорлик жараёни давлат фаолиятининг муҳим бир йўналиши ҳисобланади. Ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти бу давлатнинг қонунда кўрсатиб қўйилган ваколатли органлари томонидан янги ҳуқуқий нормаларни қабул қилиш, амалдагиларга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш юзасидан фаолиятидир. Шу ўринда бир ҳолатни таъкидлаб ўтиш зарур. «Ҳуқуқ ижодкорлик» атамаси маълум маънода шартли тусга эга. Чунки, ҳуқуқ тегишли давлат органи (мас. парламент) томонидан расмий қабул қилингунча, дастлаб у жамият бағрида тартибга солиниши лозим бўлган муносабат, эҳтиёж тарзида намоён бўлади ва бу жараённи ҳуқуқнинг яратилиши деб белгилаш мумкин. Давлат эса, ўзининг тегишли ваколатли органи сиймосида бу

эҳтиёжни ўз вақтида илғаб, уни ҳуқуқ билан тартибга солишни расмийлаштиради. Ҳуқуқ ижодкорлик анча мураккаб, бир неча босқичларни ва қатор субъектларни фаолиятини ўзида мужассамлаштирган жараёндир. Шу боисдан, қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий актларнинг ҳаётийлиги ва самарадорлигини оширишда бу жараённинг ўзининг ҳам мустаҳкам ва етарли ҳуқуқий асосга эга бўлиши муҳим. Акс ҳолда, бу мураккаб жараён ва унинг босқичлари ўртасидаги мутаносиблик заифлашуви ва ҳуқуқ ижодкорлик жараёни натижалари кутилгандек бўлмаслиги мумкин. Айтиш керакки, Ўзбекистонда ҳуқуқ ижодкорлик жараёни анча кенг ҳуқуқий асосга эга. Энг биринчи ҳуқуқий асос бўлиб, Ўзбекистон Конституцияси ҳисобланади, унда ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқ ижод этиш борасидаги фаолиятларининг энг умумий қоидалари мустаҳкам ланган. Конституциядаги бу умумий қоидалар ҳуқуқ ижодкорликка доир қатор қонун ҳужжатларида ўзининг аниқ ва батафсил ифодасини топган. Бундай қонун ҳужжатларига сирасига: - 1997 йил 30 августда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси қонунларини тайёрлаш тўғрисида» ги, - 2000 йил 14 декабрда қабул қилинган «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида» ги, 2000 15 декабрда қабул қилинган «Қонун лойиҳаларини муҳокамаси тўғрисида» ги, - 2002 йил 12 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг Сенати тўғрисида» ги - «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида» ги, шунингдек, 2003 йил 29 августда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида» - «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида» ги қонунларни киритиш мумкин.

Мазкур қонун ҳужжатларида ҳуқуқ ижодкорлик жараёни ва унинг субъектлари, бу фаолиятнинг босқичларига доир асосий қоидалар мустаҳкамланган. Маълумки, мамлакатимизда амалга оширилган парламент ислоҳотлари ва икки палатали парламентнинг иш бошлаши ҳуқуқ ижодкорлик жараёнига ҳам муҳим ўзгаришлар киритди. Бу ўзгаришлар юқоридаги қонун ҳужжатларида ўзининг тегишли ифодасини топди. Ҳуқуқ ижодкорлик жараёнида марказий ўрин эгаллаган қонун ижодкорлигида Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига алоҳида ўрин берилган бўлиб, ҳозирги кунда бу вазирлик: 1) Қонун ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти соҳасида ягона давлат сиёсатини амалга оширилишини таъминлайди; 2). Юқори органларнинг топшириғига биноан ва ўз ташаббуси билан қонун лойиҳаларини тайёрлайди, бошқа давлат органлари ва жамоат бирлашмалари билан биргаликда лойиҳаларни тайёрлашда иштироқ этади; 3). Қонун лойиҳаларини тайёрлаш заруратига оид масалаларни давлат бошқаруви органлари билан дастлабки тарзда келишиб олади; 4). Олий Мажлис ва унинг органларининг ёки Вазирлар Маҳкамасининг топшириқларига мувофиқ қонун лойиҳалари юзасидан юридик хулосалар беради; 5). Қонун лойиҳаларини тайёрлашни амалга ошираётган вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг ишини мувофиқлаштириб боради; 6). Қонун ижодкорлиги масалаларида давлат бошқаруви органларининг фаолиятига методик раҳбарликни амалга оширади; 7). Олий Мажлисни, унинг органларини ва Вазирлар Маҳкамасини қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш масалалари юзасидан хабардор қилади. Юқоридаги ўзгаришдан кўриниб турибдики, мамлакатимиздаги ҳуқуқ ижодкорлик жараёнида Адлия вазирлигига мувофиқлаштирув бўйича алоҳида ваколатлар берилган.

Шундай қилиб, ҳозирги кунда, мамлакатимизд ҳуқуқ ижодкорлик жараёнининг анча салмоқли ҳуқуқий асоси мавжуд бўлиб, бу асос мазкур жараённинг қонунга мувофиқ амалга оширилишини таъминлайди. Эътироф этиш керакки, ҳуқуқ ижодкорлик жараёнига доир парламент ислоҳотигача қабул қилинган юқорида кўрсатиб ўтилган қонун ҳужжатлари қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг ҳозирги мақоми ва тузилиши муносабати билан янада чуқурроқ янгиланишни тақозо этади. Бу ҳужжатларда ҳуқуқ ижодкорлик жараёнига доир айрим жиҳатлар ўзининг ифодасини янада батафсилроқ топиши зарур. Фикримизнинг далили сифатида «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида» ги қонунга киритилиши лозим бўлган ўзгартиришлар сирасида конституциявий қонунлар ҳақида тегишли нормалар киритилиши лозим. Таъкидлаш керакки мамлакатимиз илмий адабиётида ҳуқуқ ижодкорлик жараёни ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштириш зарурлиги ва унинг йўналишлари ҳақида фикрлар мавжуд. Масалан, айрим муаллифларнинг фикрига кўра, қонун чиқариш жараёнида турли қонунларнинг мавжудлиги бир маънодаги ҳуқуқий нормаларнинг бир неча меъёрий ҳужжатларда такрорланишига олиб келмоқда ва оқибатда қонунчиликда «ўринсиз плюрализм» ҳолатига олиб келмоқда, бундай ҳолатни бартараф этиш учун тегишли қонунларни мукаммал тизимга солиш (кодекслаштириш) асосида тартиблаш лозим. Бундай кодексни тайёрлаш жараёнида икки палатали парламент қонун чиқариш фаолиятининг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлаш, қонун лойиҳасини тайёрлашдан тортиб то уни қабул қилиш, имзолаш ва эълон қилингунга қадар барча босқичлардаги муносабатларни, таомил (процедура)ларни мукаммал тизимли тарзда тартибга солишга эришилади. Мазкур кодексни яратишдан асосий мақсад –Ўзбекистон Республикасининг қонун чиқариш механизмида, давлат ҳокимияти олий органларининг қонун лойиҳалари устида ишлаш фаолиятида юксак қонунчилик технологиясини жорий этишдан иборат. Кодекс- нинг қабул қилиниши қонун яратиш

жараёнининг эркинлашувига ҳам хизмат қилади. Кодекснинг тайёрланиши ва қабул қилиниши, бир томондан, ҳокимият вакиллик органининг қонун ижод этиш соҳасидаги фаоиятини эркинлаштириш, иккинчи томондан, қонунчиликни эркинлаштириш борасида муҳим қадам бўлади. Олий Мажлиснинг ҳуқуқий мақоми ва қонун ижод этиш фаолиятига оид бир тоифадаги қонунларнинг жамланиши ва кодекслаштирилиши нафақат парламент ҳуқуқий мақомини мустаҳкамлаш даражаси ҳамда нуфузини оширади, балки фуқароларнинг мазкур соҳадаги қонунчилик билан танишиши ва ундан фойдаланиш имкониятини яратади. Муаллифлар бундай қодексни қабул қилишнинг заруратини асослаб, айтишадики, қонунчилик жараёни кодекси ягона комплекс ҳужжат тарзида қонун ижод этишга дахлдор барча масалаларнинг ҳуқуқий талқини, ечими ва тартибларини муфассал белгилайди. Бу соҳага оид қонунчилик ҳужжатлари ўртасидаги номутаносибликлар ва такрорланишларни бартараф этишга кўмаклашади, зеро ҳозирги кунда амал қилаётган қонунчилик ҳужжатлари мазмунида ўзаро бир-бирини такрорловчи нормалар ва қоидалар мавжуд 1 . Ушбу таклиф илмий мунозарадан ўтиши керак. Чунки, миллий ҳуқуқий тизимимизда, анъанавий тарзда кодекс деб номланган ҳужжат, асосан муайян бир ҳуқуқ соҳасидаги қонун нормаларининг ихчамлашган жамланмаси сифатида мавжуд. Шу боис бу масала, бизнингча, мутаххассис олимлар, депутатлар томонидан жуда чуқур таҳлил ва мунозара қилиниши, ва унинг натижасида бу масала тўғрисида бирон-бир хулосага келиш мумкин. Ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнида юридик техника ва уни такомиллаштириш муаммолари Ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти жуда мураккаб, босқичли жараён бўлгани боис, унга нисбатан қатор муҳим талаблар қўйилади. Норматив-ҳуқуқий актларни тайёрлаш, уларни муҳокама этиш, қабул қилиш ва эълон этиш жарёнлари муайян қоидалар, талаблар асосида кечади. Қабул қилинган норматив-ҳуқуқий акт ҳам қатор талабларга жавоб бериши керак.

Шу муносабат билан, ҳуқуқ ижодкорлик жараёнида юридик техника, ёки қонунчилик техникаси тушунчалари мавжуд. Таъкидлаш керакки бу икки атама ҳам илмий адабиётда ишлатилиб келинмоқда. Айрим олимлар қонунчилик техникаси атамасини кўпроқ қўллашади, масалан, профессор З.М.Исломов ҳуқуқ ижодкорлик жараёнига бағишланган ишларида қонунчилик техникаси атамасини ишлатганлар 1 . Москвада 2002 йилда нашр этилган Давлат ва ҳуқуқ назарияси дарслиги муаллифлари эса юридик техника атамасини қўллаганлар. Фикримизча, юридик техника тушунчаси қонунчилик техникаси тушунчаси мазмунидан кенгроқ бўлиб, у ўз ичига умуман ҳуқуқ ижод этиш жараёнига доир масалаларни олади. Илмий адабиётларда юридик техникага берилган таърифларга тўхталиб ўтамиз . З.Исламов қонунчилик техникасига қуйидагича таъриф берган: қонунчилик техникаси - бу ҳуқуқий (норматив) актларни мукаммал бўлишини таъминлаш мақсадида, уларни белгиланган қоидалар асосида ишлаб чиқиш ва тизимлаштиришда фойдаланиладиган восита ва усуллар мажмуидир. Юқорида қайд этилган Москвада чоп этилган дарслик муаллифлари таърифи қуйидагича: юридик техника - бу норматив актларни аниқ, тушунарли ва самарали бўлиши мақсадида уларни ишлаб чиқиш, расмийлаштириш, тизимлаштириш қоидалари, воситалари ва усуллари мажмуидир. Юридик техника, демак нафақат норматив-ҳуқуқий актларни ишлаб чиқишда, балки уларни расмийлаштириш ва тизимлаштиришда ҳам қўлланиладиган қоидалар, усуллар, воситалар ва кўникмалар мажмуидир. Юридик техника ҳар бир жамиятда ҳуқуқий маданиятнинг ва ҳуқуқий тафаккурнинг қанчалик ривожланганлиги даражасини кўрсатадиган кўрсаткич сифатида ҳам намоён бўлади.

Мустақил Ўзбекистонда амалга оширилаётган кенг кўламли ҳуқуқий ислоҳотларнинг марказий йўналиши - республика қонунчилигни такомиллаштиришнинг стратегиясини аниқлашдан иборат. Қонунчилик стратегияси мамлакат ҳуқуқий тараққиёт дастурининг муҳим ва салмоқли таркибий қисмидир. Қонунчилик стратегияси - бу мамлакат бутун ҳуқуқий тизимининг уни алоҳида таркибий қисмлари, ҳуқуқ ҳамда қонунчилик соҳалари ва институтларининг ҳозирги ва келгусидаги тараққиёт йўналишларининг белгиланишидир. Қонунчилик стратегияси қонунларни тайёрлашнинг, уни режалаштириш ва амалга оширишнинг назаприй ва амалий масалаларини ўз ичига олади. У давлат сиёсати билан чамбарчаси боғлиқ бўлиб, давлат таянувчи муҳим принциплар асосида жамиятга қонунлар орқали раҳбарлик қилиш санъати ҳисобланади. Шунингдек, қонунчилик стратегияси сиёсатни ҳуқуқий муносабатлар мазмунига сингдириш, қонунларни мунтазам равишда такомиллаштириб бориш воситасидир. Қонунчиликни собитқадамлик билан ривожлантириш, уни давр талабига ҳамоҳанг тарзида янгилаб бори шва қонун чиқариш фаолиятини самарали йўлга қўйишда режалаштиришнинг аҳамияти беқиёсдир. Бу ерда гап қонунчилик фаолиятини қонун лойиҳаларин тайёрлаш ишларини махсус режалар асосида амалга оширилиши хусусида бормоқда. Қонун лойиҳаларини тайёрлаш ишларини режалаштириш - қонунчилик стратегиясини муайян давр учун белгиланиши, давлатнинг ҳуқуқий сиёсатини мужассамлашган кўринишда ва норматив тарзда мустаҳкамланишининг ифодасидир. Бошқача айтганда, қонунчилик ишлари режаси қонунчилик стратегиясини ҳаётга жорий этишнинг муҳим ташкилий воситаси сифатида майдонга чиқади. Режалаштиришнинг бош мақсади республика қонунчилигини Конституция бошчилигидаги норматив актларнинг изчил ва ички мутаносиб шакллантириш ҳамда ривожлантиришдан иборат. Режалаштиришдан кутиладиган пировард натижа изчил, мукаммал ва барқарор қонунчилик тизимини яратиш экан, бунинг

учун мутасадди ва ваколатли давлат идоралари қуйидаги вазифаларни адо этишлари талаб этилади: мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда эски ҳуқуқий актларни мунтазам равишда янгиси билан алмаштириб бориш; айнан бир масала бўйича кўплаб актлар мавжуд бўлишини бартараф этиш; қонунчиликнинг тартибга солинмаган, очиқ мавзулар (пробел) ни тўлдириб бориш ва ҳ.к. Қонунчилик фаолиятнинг сифати, самарадорлиги ва батартиб ташкиллаштирилиши кўп жиҳатдан қонунчилик техникасига боғлиқ. Зотан, қонунчилик фаолиятини такомиллаштириш, айни вақтда мантиқий қонунчилик техникасининг ривожлантирилиши ва мукаммаллаштирилишини тақозо этади. Юқори даражадаги қонунчилик техникасининг мавжуд бўлиши жамиятда шаклланган юридик маданият даражасини, ҳуқуқ ва қонунга ҳурматни ифодаловчи кўрсаткичлардан биридир. Қонунчилик техникаси ҳуқуқий актларни расмийлаштириш усули сифатида талқин этиш норматив актларнинг тили ва услуби, тузилиши, ҳуқуқий қоидаларни шакллантириш ҳамда баён этиш масалаларини чуқур ўрганиш учун зарурий асос бўлиб ҳисобланади. Қонунчилик техникаси қанчалик пухта ишланган бўлса, республика қонунчилиги шунчалик баркамол бўлади. Қонунчилик техникаси қатор муаммоларни ўз ичига олади: норматив акт лойиҳасининг матни устида ишлаш услубий қоидалари; норматив ҳужжатларга қўшимчалар ва ўзгартиришлар киритиш, уларни тўла ёки қисман бекор қилишнинг тўғри ва ягона тартиби; ҳуқуқий ҳужжатларнинг шакли; қонун чиқарувчининг фикрини норматив актнинг моддаларида батафсил ифодалаш услублари, норматив актнинг ички тузилиш (структураси), унинг тили ва юридик терминология; норматив актларни бир тил ифодасидан бошқа тилга таржима қилиш ва ҳоказолар. Қонунчилик техникаси - норматив ҳуқуқий актлар лойиҳаларини тайёрлашнинг ҳуқуқ ижодкорлиги амалиётига таянувчи ва назарий жиҳатдан

чуқур мушоҳада этилган қоидалар ва усуллар тизими бўлиб, у норматив- ҳуқуқий қоидалар шакли-мазмунига тўла ва айнан мувофиқ бўлишини, норматив материалларни тушунарли, содда ҳамда осон илғаш, тузатиб боришга имкон беришни, тартибга солинадиган масалаларни бекаму-кўст қамраб олинишини таъминлайди. Норматив –ҳуқуқий актларни тайёрлашда қатор талабларга риоя этиш зарур бўлади, улар сирасига қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: -ҳуқуқий тартибга солишнинг аниқлиги, тушунарлилиги ва батафсиллиги; - норматив-ҳуқуқий акт матнини баён этишда мантиқийликка риоя этилиши ва нормалар ўртасидаги узвий, мазмуний боғлиқлик; - норматив актнинг ўзида ҳамда бутун қонунчилик тизимида зиддиятларнинг, бўш жойларнинг бўлмаслиги; - атамаларнинг тушунарлилиги ва уларни қўллашнинг оддий одамларга ҳам тушунарли бўлиши; - ҳужжат матнида аниқ бўлмаган, ҳар хил талқин этилиши мумкин бўлган иборалар, кўчма маъноларда, ёки жуда ҳиссий бўлган сўзларни ишлатмаслик; - матнда кам ишлатиладиган, эскириб қолган, ғализ иборалар бўлмаслиги; - матннинг имкон қадар қисқа, бироқ мазмунни ифодалайдиган, ортиқча «текинхўр» сўзларсиз бўлиши; - бир масалани тартибга соладиган актлар сонини имкон қадар қисқартириш; - мумкин бўлган жойда, бир масалани тартибга соладиган бир неча актларни йириклаштириш; - норматив-ҳуқуқий актлар тилининг имкон қадар оддий, равон ва тушунарли бўлиши ва б 1 . Юридик техникадан норматив ҳуқуқий актларни расмийлаштириш қоидалари фарқланади. Масалан, муқаддиманинг бўлиши, кодексларнинг

бўлим, боб, моддаларга бўлиниши, ўзгартиришлар киритилганда номерлаш ўзгартирилмай тепага белги қўйилиши кабилар. Норматив актларнинг реквизитларига эса унинг расмий ҳужжат эканлигини кўрсатувчи талабларга қуйидагилар киради: ҳужжат қабул қилинган жой, сана, фамилияси, лавозими кўрсатилган ваколатли шахснинг имзоси (Норматив-ҳуқуқий актлар тўғрисидаги қонуннинг 21-моддаси), сарлавҳа, манзилгоҳ, ҳужжатнинг, тури, номи, рақами кабилар. Ҳуқуқ ижодкорлик жараёнининг сифатини таъминлашда юридик техниканинг аҳамияти жуда салмоқли. Шу муносабат билан, Ўзбекистонда ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти, юридик техниканинг ривожига оид масалаларни таъкидлаш лозим. Ҳуқуқ яратиш жараёнидаги муҳим масалалардан бири - яратилаётган норматив ҳуқуқий актларнинг тили масаласидир . Қонунда тушунарсиз, ёки икки хил маънони англатадиган, ҳамда ортиқча сўзлар ишлатилмаслиги керак, қонун тили, оддий, лўнда, равон бўлиши керак, бунга эришиш учун, Парламентда қонун лойиҳа устида ишлаётган депутатларнинг савиялари баланд бўлиши керак. Мамлакатимизда бўлиб ўтган парламент ислоҳотлари, ушбу муаммони ҳам ҳал этишга қаратилган, албатта. Бундан ташқари кўп қонунлар, аввал рус тилида ёзилиб, кейин ўзбек тилига ўгирилиш ҳоллари мавжуд. Бунинг бўлажак қонунларнинг тушунарлилик даражасига анча таъсир этиши турган гап. Шу боис, қонун ҳужжатларини дастлаб давлат тилиди ўзилиб, кейин рус тилига ўгириш лозимлигин тўла амалга ошириш керак, бизнингча. Ўзбекистоннинг «Норматив –ҳуқуқий актлар» тўғрисидаги қонунларга айрим ўзгартишлар киритиш лозим деб ҳисоблаймиз. Масалан, мазкур қонунда норматив-ҳуқуқий актлар, қонунчилик актлари, қонун ҳужжатлари, қонунларнинг турлари тушунчаларига аниқлик киритш зарурати мавжуд.

Бундан ташқари яна бир муаммо - бу ҳам бўлса қабул қилинаётган қонунларнинг амалга ошириш механизми етарли ишлаб чиқилмаганлигидир. Шу боис қатор қабул қилинган қонунлар ҳаётга кутилгандек «киришиб» кетмайди. Шунинг учун, маълум бир қонунни қабул қилишдан олдин, албатта унинг механизмини пухта ишлаб чиқиш лозим. Масалан, «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида» ги қонун тўла амал қилиши учун барча савдо шахобчалари, дўконлар касса аппаратига эга бўлган бўлиб, ҳар харид учун албатта чек бериши лозим, бусиз, истеъмолчи, зарур бўлиб қолганда ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун асос топа олмай қолади. Бу нарса эса ҳали тўла амалга оширилмаган бўлса, демакки, юқоридаги қонунни ҳам тўла амалга ошириш ҳам мушкул вазифа. Аҳолининг ҳуқуқий онгги, ўз ҳақ-ҳуқуқини талаб қилиши даражаси ҳам муҳим аҳамият касб этади. Демак, қонун яратиш жараёни албатта, унинг ҳуқуқий механизмини яратиш орқалигина амалга оширилиши лозим. Демократик қонунчилик фаолиятининг ифодаларидан бири - парламент муҳокамасига муқобил (альтернатив) қонун лойиҳаларининг киритилишидир. Парламентга муқобил қонун лойиҳаларининг киритилишига асосий сабаб -фикрлар ва манфаатлар хилма-хиллигидир. Кўппартиявийлик асосида тузилган парламентда, албатта, манфаатлар хилма-хиллиги мавжуд бўлади ва шунинг замирида муқобил қонун лойиҳалари муҳокамага қўйилиши мумкин бўлади. Бу ҳол одатий бўлиб, бунга кўникиш лозим. Президентимиз таъкидла ганларидек, «Кучли давлатдан кучли фуқаролик жамияти сари» деган тамойилни тўла амалга оширишнинг муҳим йўналишларидан бири «сиёсий партиялар ва фуқаролик институтларининг давлат аҳамияти-га молик энг муҳим қарорларни қабул қилишдаги роли ва таъсирини тубдан кучайтириш» 1 ҳисобланади. Шундай қилиб, ҳуқуқ ижодкорлик жараёни Ўзбекистонда ўз ривожининг янги, масъул ва мураккаб босқичига кирди. Бу жараённинг

самарадорлигидан, жамиятимизнинг пировард мақсади - ҳуқуқий давлат сари боришимиз суръатлари боғлиқ бўлади. Ҳуқуқ тизими: тушунчаси ва таркибий элементлари. Ҳуқуқ ташқи шаклидан ташқари ички шаклга ҳам эга бўлиб, бунда унинг ички тузилиши тушунилади. Ҳуқуқ тизими - бу унинг ўзаро боғлиқ ва мувофиқлашган нормалар, институтлар, тармоқчалар ва тармоқлардан иборат ички тузилишидир. У реал мавжуд ва ривожланувчи ижтимоий муносабатларнинг объектив ифодасилир. Жамиятнинг фактик ижтимоий тўзуми оқибат натижада у ёки бу ҳуқуқ тизимини, унинг тармоқлари, институларини белгилаб беради. Ҳуқуқ тизими унинг қандай қисмлар, элементлардан ташкил топганлигини, улар ўзаро қандай нисбатда бўлишларини кўрсатади. Тизимлилик - бу ҳуқуқ ҳар қандай типининг умумий хусусиятидир. Ҳуқуқнинг ҳар қайси тарихий типига унинг ўз тизими хос бўлиб, у мазкур тип ва бутун ижтимоий формациянинг хусусиятларини ифода этади. Ҳуқуқнинг тузилмаси - бу мазкур жамият тузилмасининг юридик ифодаланишидир. Бундан ҳуқуқ тизимининг объектив ижтимоий зарурлиги, унинг иқтисодий, маданий, миллий ва бошқа омиллар билан белгиланиши келиб чиқади. Ҳуқуқ давлат томонидан яратиладиган ва қўриқланадиган нормалар йиғиндисидир. Бироқ, бу йиғинди нормаларнинг тартибсиз, механик йиғиндиси эмас, балки қатъий мувофиқлашган ва ўзаро боғлиқ яхлит тизим бўлиб, унда нормалар муайян тартибда гуруҳланади, тартибга солинади. Бу - интеграция ва дифференци ация жараёнлари таъсиридан ўтган мураккаб тизимли иерархик тузилмадир. Ҳуқуқнинг ҳар қандай типида унинг конкрет нормалари ўртасида доимо умумийлик ва ягоналик, ўхшашлик ва фарқ, мустақиллик ва боғлиқлик элементлари мавжуд. Ҳуқуқ тизими қуйидаги хусусиятларга эга:

1) унинг бирламчи элементи ҳуқуқ нормалари бўлиб, улар янада йирик тузилмалар - институтлар, тармоқчалар, тармоқларга бирлашадилар; 2) унинг элементлари зиддиятли бўлмаган, ички мувофиқлаш-ган, ўзаро боғлиқ бўлиб, бу унга яхлитлик ва бирлик бахш этади; 3) у ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, миллий, диний, маданий, тарихий омиллар билан белгиланади; 4) у объектив характерга эга, яъни мавжуд ижтимоий муносабатларга боғлиқ ва инсонларнинг соф субъектив хоҳишига қараб яратилиши мумкин эмас; 5) ижтимоий муносабатларнинг хусусияти ва уларнинг ўзига хослиги юридик нормаларнинг ҳам маълум даражада ихтисослашу- вини тақозо этади. Ҳуқуқ тизимини ташкил этувчи юридик нормаларнинг бирлиги қуйидагилар билан белгиланади: 1) уларда ифодаланган давлат эркининг бирлиги; 2) улар амал қилувчи ҳуқуқий тизимнинг бирлиги; 3) ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг, унинг бошланғич принципларининг бирлиги; 4) мақсад ва вазифаларининг бирлиги. Айни пайтда ҳуқуқ нормалари ўзининг конкрет мазмуни, қоидаларининг характери, амал қилиш соҳалари, ифодаланиш шакли, тартибга солиш предмети ва методлари, санкциялари ва б. жиҳатлари билан фарқланадилар. Шу сабабли улар алоҳида тармоқлар, институларга ажратилади. Уларни бундай ажратишга ушбу хусусиятлар ва энг аввало, ижтимоий муносабатларнинг турли- туманлиги, ўзига хослиги асос бўлади. Ҳуқуқ тизимининг таркибий элементлари: 1) ҳуқуқ нормаси, 2) ҳуқуқ институти, 3) ҳуқуқ тармоғи.

Ҳуқуқ тизими - бу ҳуқуқнинг ички тузилиши, ички қурилиши бўлиб, у ҳуқуқнинг қандай таркибий қисмлардан иборат эканлиги, ва шу қисмлар ўртасидаги муносабат ҳамда нисбатни кўрсатади.

7. Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизими ўртасидаги нисбат. қонунчилик ҳам ҳуқуқ каби ўз тизимига эга бўлиб, бунда унинг ички тузилиши назарда тутилади. Бироқ, бу тушунчаларни қуйидаги асосларга кўра фарқлаш зарур: 1) ҳуқуқ тизимининг бирламчи элементи ҳуқуқ нормаси бўлса, қонунчилик тизимининг бирламчи элементи - бу норматив ҳужжатдир; 2) ҳуқуқ тизими мазмун сифатида, қонунчилик тизими - шакл сифатида намоён бўлади; 3) агар ҳуқуқ тизими объектив тарзда мавжуд ижтимоий муносабатларга боғлиқ ҳолда шаклланса, қонунчилик тизими эса, асосан субъектив тарзда - давлатнинг эрки-хоҳишидан келиб чиқиб шакллантирилади; 4) агар ҳуқуқ тизими бирламчи характерга эга бўлса, қонунчилик тизими - ҳосилавий характерга эга (ҳуқуқ тизими қонунчилик тизими учун бошланғич асос, пойдевор ҳисобланади); 5) ҳуқуқ тизими фақат горизонтал (тармоқ) тузилишга эга бўлса, қонунчилик тизими - яна вертикал (федератив, иерархик) тузилишга ҳам эга; 5) ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизими ҳажмига кўра фарқланади: қонунчилик, бир томондан, нормативликнинг барча турли-туманлигини қамраб ололмайди (чунки, қонунчиликдан ташқари ҳуқуқ ҳуқуқий одатларда, норматив шартномаларда, юридик прецедентларда расмийлаштирилади); бошқа томондан, у ўз ичига нормалар формулировкаларидан ташқари бошқа элементларни - муқаддима, бўлимларнинг номланишини, боблар, моддалар сарлавҳаларини ҳам олади. Норматив-ҳуқуқий актларни тизимлаштириш Ҳозирги замонда қонунчилик тизими аниқ бир тизимга, яъни унинг элементлари ўртасида ички боғлиқликка ва мантиқий узвийликка эга

бўлиши учун мамлакатда мавжуд қонунчилик ҳужжатлари доимий равишда бир тизимга солиниб борилиши лозим. Акс ҳолда, қонунчилик ўзининг муҳим жиҳати бўлган тизимлилик ни йўқотиб қўйиши ва фойдаланиш учун ноқулай бўлган қонун ҳужжатларининг шунчаки йиғиндисига айланиб қолиши мумкин. Шу боис қонунчилик тизимини тизмлаштириб боришнинг бир неча турлари мавжуд. Шу ўринда аввало тизимлаштиришнинг ўзи нима эканлигини аниқлаб олиш зарур. Тизимлаштириш - бу мавжуд норматив материални қонунчиликнинг тизимлилигини ҳамда ҳуқуқ субъектларини тегишли норматив-ҳуқуқий ахборот билан таъминлаш мақсадида унга ички ва ташқи ишлов бериш йўли билан тартибга солиш ва такомиллаштиришга қаратилган махсус фаолиятдир. Тизимлаштиришнинг зарурлиги ҳар бир давлатда мунтазам равишда кўплаб норматив-ҳуқуқий актлар қабул қилиниши, айни пайтда маълум вақт ўтиши билан уларнинг айримлари ўз кучини йўқотиши, эскириши ҳамда турли нормалар ўртасида ички зиддиятлар пайдо бўлиши билан изоҳланади 1 . Бугунги кунда қонунчиликни тизимлаш борасида бир неча синалган усуллар(турлари) мавжуд бўлиб, уларнинг ичида уч хили кенг қўлланилади: -инкорпорация, - консолидация, - кодификация. Тизимлаш турлари ичида энг оддийси бу -инкорпорация (жамлаш) бўлиб, бунда норматив-ҳуқуқий актлар муайян тартиб ва асосда жойланади. Инкорпорация - бу норматив-ҳуқуқий материални тизимлашнинг тури, усули бўлиб, унда норматив-ҳуқуқий актлар фақат ташқи ишловга тортилади (баъзан эса бусиз) ва муайян тартиб, яъни ё алфавит, ёки предметга қараб, ёхуд хронологик тарзда ягона тўпламга жамланади.

Инкорпорациянинг моҳиятини чуқурроқ тушуниш ҳамда унинг бошқа тизимлаш усулларидан фарқлаш учун унинг характерли хусусиятларини аниқлаш мақсадга мувофиқ: A) инкорпорация расмий ҳам, норасмий ҳам бўлиши мумкин; Б)инкорпорацияни давлат органлари, ёки жамоат бирлашмалари, ёинки хусусий шахслар амалга оширши мумкин; B) инкорпорацияда норматив-ҳуқуқий актнинг мазмунига тегилмайди, улардаги нормалар қандай мазмунда, шаклда бўлса, шундайлигича инкорпорация қилинади; Г) инкорпорация чоғида норматив актлар қандай ҳолда бўлса шундайлигича ҳам, ёки ташқи ишлов берган ҳолда инкорпорация қилиниши мумкин; Е) норматив актларга ташқи ишлов бериш ўз ичига қуйидагиларни олади: -норматив актлар матнидан ўз кучини йўқотган алоҳида бандлар, моддалар, хат бошлари олиб ташланиб, мазкур норматив акт қабул қилинганидан бери киритилган ўзгартиш, қўшимчалар қўшилади; -норматив акт матнидаги аниқ бир норматив мазмундаги қоидани ўзида ифодаламайдиган жойлари олиб ташланади; -инкорпорация натижаси қуйидагича бўлиши мумкин: • қонунлар тўплами; • қонунчилик мажмуаси; • бошқа норматив акт. қонун ҳужжатларини жамлашнинг алоҳида бир шакли бўлиб, қонунлар тўплами ҳисобланиб, у қуйидаги мазмун ва шаклда бўлиши мумкин; • юқори ҳокимият, яъни қонун чиқарувчи ва ижро ҳокимияти норматив актларининг инкорпорациялашган нашри; • қабул қилинган норматив-ҳуқуқий актларни расмий эълон этиш манбаи; • ҳеч бир истисносиз мамлакатда амалда бўлган барча қонучилик ҳужжатларини жамлаш.

Инкорпорациядан кўра мураккаброқ тизимлаш шакли бўлиб консолидация ҳисобланади. Консолидация бу- тизимлашнинг бир тури бўлиб, у норматив ҳуқуқий актларнинг кўпайиб кетишининг олдини олиш ва ҳуқуқий тартибга солишнинг бирлигини таъминлаш мақсадида мазмунан бир- бирига яқин бўлган норматив актларни битта йирик норматив- ҳуқуқий актга бирлаштиришдир. Бундай бирлаштириш қуйидаги хусусиятларга эга бўлади: • консолидация бу ҳуқуқижодкорлик мазмунидаги ўзига хос усул ҳисобланади, чунки инкорпорация, ҳатто расмий инкорпорациянинг ҳуқуқ ижодкорликка алоқаси йўқ; • тегишли ҳуқуқ яратувчи орган томонидан, фақат ўзи қабул қилган актларга нисбатан амалга оширилади; • консолидация қилинган норматив-ҳуқуқий актлар ўзининг мустақил кучини йўқотади. Уларнинг ўрнига янгитдан вужудга келагн норматив- ҳуқуқий акт ҳаракат қилади. Янги акт ўзининг тегишли реквизитларига эга бўлади: номи, санаси, номери, тегишли мансабдор шахснинг имзоси каби. Шу боисдан ҳам илмий адабиётда консолидацияни ―инкорпорация билан кодификация ўртасида турадиган оралиқ ҳолатни эгаллайдигган тизимлаш тури, деган фикр илгари сурилади. Норматив-ҳуқуқий актларни тизимлашнинг энг юқори турувчи тури бу - кодификациядир. Кодификация бу - тизимлашнинг муҳим бир тури бўлиб, у ҳуқуқ ижодкорлик характерига эга ва муайян ижтимоий соҳани яхлит, ички мувофиқлашган ҳолда тартибга солишини таъминлаш мақсадида амалдаги қонунчиликни тубдан қайта ишлаш орқали янги мажмуавий норматив- ҳуқуқий акт яратишга қаратилган. Кодификациянинг инкорпорация ва консолидациядан фарқ қилувчи муҳим хусусиятлари сирасига қуйидагиларни киритиш мумкин: • кодификация норматив-ҳуқуқий актларни тизмлашнинг энг такомиллашган ва мураккаб шакли ҳисобланади; • кодификация моҳиятан ҳуқуқ яратишнинг бир тури ҳисобланади,

чунки кодификациянинг бевосита объекти бўлиб ҳуқуқ нормалари ҳисобланади; • норатив-ҳуқуқий актларни кодификациялашни фақат тегишли компетенцияга эга бўлган давлат органлари конституциявий ва қонуний ваколатлар асосида амалга оширишиди; • доимий характерга эга бўлган инкорпорациядан фарқ қилган ҳолда кодификация даврий равишда ўтказилиб туради ва унинг натижалари анча муддатга мўлжаланади; • кодификация ҳар доим ҳам ҳуқуқий тартибга солиш тизимига муайян янгилик киритади, таъбир жоиз бўлса, у ўзига хос митти ―ҳуқуқий ислоҳот (В.Н.Протасов) бўлиб, кўпинча жиддий ижтимоий ўзгаришлар билан боғлиқ; • кодификация маҳсули сифатида янги кодификацион ҳужжат -Кодекс вужудга келади ва уҳуқуқий ва мантиқий яхлитликка, мажмуавий мазмунга, катта ҳажмга ва мураккаб ички тузилишга эга бўлади, шунингдек, бошқа тармоқ актлари ичида бош ўринни эгаллайди ва ижтимоий ҳаётнинг муайян бир соҳасини қамраб олади. Кодификацион актларнинг илмий адабиётда қуйидаги турлари ажратилади: • қонучилик Асослари; • Кодекслар Бундан ташқари Уставлар, Низомлар ва қоидалар тўпламлари ҳам кодификацион актлар жумласига киради. Ҳуқуқий муносабатларнинг ҳуқуқий тартибга солиш механизмидаги ўрни Ҳуқуқий тартибга солиш механизмида ҳуқуқий муносабат ларнинг ўрни ўзгача. Зеро, ҳуқуқий тартибга солиш механизмида ҳуқуқий муносабатлар бевосита объект- ижтимоий соҳа билан «тўқнаш» келади. Оқибатда ҳуқуқий муносабат мураккаб ҳуқуқий тузилма сифатида таркиб топади.

Ҳуқуқий муносабатнинг белгилари: 1. Ҳуқуқий муносабатлар - ижтимоий муносабатлар. Яъни инсонлар ўртасидаги муносабатлар. 2. Ҳуқуқий муносабатлар юридик нормалар билан узвий алоқада мавжуд бўлади. 3. Ҳуқуқий муносабатларнинг қатнашчилари ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғлиқдир. 4. Ҳуқуқий муносабатларга аниқлик, индивидуаллик хос. 5. Ҳуқуқий муносабатлар иродавий характерга эга. 6. Ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқдаги давлатнинг иродаси бўлиб, у давлат томонидан қўриқланади. Ҳуқуқий муносабат иштирокчилари ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғланган ва давлат томонидан қўриқланадиган иродавий индивидуаллашган ижтимоий муносабатдир. Ҳуқуқий муносабат таркибига қуйидагилар киради: 1. Ҳуқуқий муносабатлар субъектлари. 2. Субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар. 3. Фактик ҳуқуқий хулқ-атвор. Ҳуқуқ субъекти бу ҳуқуқий муносабатларнинг бўлажак потенциал иштирокчилари, субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар эгаси бўлиши мумкин бўлган шахслардир. Ҳуқуқ субъекти ҳуқуқий муносабатлар субъекти бўлиши учун юридик фактлар бўлиши керак. Юридик фактлар тегишли нормани «ишга» солиб юборишади. Мазкур ҳуқуқ нормаси тегишли ҳуқуқ субъектларига ҳуқуқ ва мажбуриятлар юклайди ва шу тариқа уларни ҳуқуқий муносабатлар субъектларига айлантиради. Ҳуқуқ субъектлари бўлиши мумкин: - жисмоний шахслар; - ташкилотлар; - ижтимоий тузилмалар (мас. халқлар, миллатлар). Жисмоний шахсларга мазкур давлат фуқаролари, чет элликлар,

апатридлар (фуқаролиги бўлмаганлар) ва бипатридлар (икки фуқароликлар) киради. Ташкилотларга қуйидагилар киради: -давлатнинг ўзи; -давлат ташкилотлари; -нодавлат ташкилотлар. «Юридик факт» категориясининг шаклланиши рим ҳуқуқини унинг кейинги тадқиқотчилари томонидан қайта ишланиши, қайта мушоҳада қилиниши ва тизимли баён этилиши муносабати билан содир бўлган. Рим юристлари юридик факт тушунчасини шакллантирмаган. Бу вазифани немис ҳуқуқшуноси Фридрих Карл фон Савиньи амалга оширган. Тарихий ҳуқуқ мактабининг асосчиларидан бири бўлган Савиньи ўзининг «Ҳозирги замон рим ҳуқуқи тизими» (1840 й.) номли китобида «Мен ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келтирадиган ва уларни тугатишга олиб келадиган ҳодисаларни юридик фактлар деб атайман» деб кўрсатган. Юридик фактлар бу конкрет ҳаётий ҳолатлар бўлиб, улар билан ҳуқуқ нормалари ҳуқуқий муносабатларнинг пайдо бўлиши, ўзгариши ва барҳам топишини боғлайди. Ҳуқуқий муносабатларнинг объектини аниқлашда илмий адабиётда унчалик якдиллик йўқ. Шу боис бу муаммо ҳуқуқ назариясида энг мунозаравий масалалардан ҳисобланади. Ҳуқуқий муносабатлар объекти ҳақидаги қарашларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: - монистик , бу назария вакиллари ҳуқуқий муносабатларнинг ягона объекти мавжуд, деган фикрни илгари суришади. (О.С.Иоффе, проф. Ю.К.Толстой); - плюралистик , бу назария вакиллари ҳуқуқий муносабатларнинг объектлари кўплигини эътироф этишади.(Н.Г,Александров,С.С.Алексеев).

Монистик назарияга кўра, ҳуқуқий муносабат объекти бу -мажбуриятли шахснинг хатти-ҳаракати, хулқ-атвори ёки ҳуқуқий муносабат қаратилган фактик ижтимоий муносабатлар. Плюралистик теорияга кўра ҳуқуқий муносаблар объектлари бўлиб қуйидаги моддий ва номоддий қимматликлар ҳисобланади: 1.ашёлар; 2.маънавий ижод маҳсулотлари; 3.шахсий номоддий қийматликлар (номи, қадр-қиммати); 4. ҳаракатлар (ҳаракатдан ўзини тийиш): 5. ҳуқуқий муносабат субъектлари ҳаракати натижалари. Илмий адабиётда монистик ва плюралистик назарияларни қўшиб, уларни уйғунлаштиришга интилиш ҳоллари ҳам мавжуд. Бунда ҳуқуқий муносабат субъектининг фактик ҳуқуқий хулқини ҳуқуқий муносабатнинг юридик объекти деб (Л.И. Спиридонов), мазкур хулқ билан боғлиқ бўлган турли маънавий ва моддий неъматларни –ҳуқуқий муносабатнинг «моддий объекти» деб (проф. А.Г.Братко) эътироф этишади. Шундай қилиб, ҳуқуқий муносабат объекти бу -ташқи олам ҳодисаси ҳисобланадиган, ўз субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлари доирасида ҳаракат қиладиган ваколатли шахс манфаатини қондиришга ёрдам берадиган ашёлар, хизматлар, маънавий ижод маҳсулотлари ёки шахсий номоддий неъматлардир. Шу ўринда ҳуқуқий муносабат объекти ва ҳуқуқ объекти атамаларини ўзаро фарқлаш зарур. Ҳуқуқ объекти бу ҳуқуқ ўз таъсирини қаратадиган, яъни ҳуқуқий тартибга солиш предметини ташкил этадиган ижтимоий муносабатлар соҳасидир. Таъкидлаш жоизки, қулдорчилик тузумидан кескин фарқ қилган ҳолда (қулни «гапирувчи қурол») ҳозирги замон ҳуқуқи инсонни ҳуқуқнинг фақат субъекти сифатидагина эътироф этади. Маълумки маданият тушунчасига жуда кўплаб таърифлар берилганига қарамай, ҳанузгача бу ҳодисанинг умумэътироф этилган таърифи йўқ.

Маданиятни «кишилик жамияти ривожи давомида инсоният томонидан ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида эришилган ютуқлари» маъносида тушуниш анча кенг тарқалган. Шу маънода ҳуқуқ маданияти бу кишилик жамиятининг ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш борасида, ҳуқуқнинг тобора ижтимоий адолат, тенглик, эркинлик ва шахс хавфсизлигини таъминлаш юзасидан эволюцион ривожи давомида эришилган ютуқлари сифатида эътироф этиш мумкин. Шундай даврлар бўлганки, қонунлар инсонлар ўртасидаги нотенгликни мустаҳкамлаган. Масалан, қулдорчилик давлати қонунлари тўғридан- тўғри қуллар ва қулдорларнинг нотенглигини ўзида мустаҳкамлаганини эслаш жоиз. Бугунги кунда ҳуқуқ шахс эркинлиги ўлчови сифатида ўзини намоён этмоқда. Зеро давлат ва ҳуқуқнинг жамиятда тутган ўрни унинг жамиятнинг бир меъёрда фаолият олиб боришини таъминлаш билан бирга, инсон ҳуқуқларини, шахс эркинлигини таъминлаши билан боғлиқ ҳолда белгиланади. XX асрнинг охирги декадаси коммунистик мафкурага асосланган давлатлар барҳам топиб. уларнинг ўрнида янги мустақил давлатларнинг пайдо бўлиши билан тавсифланади. Мазкур давлатлар бугунги кунда мулкнинг турли шаклларига асосланган бозор иқтисодиётига ўтиш ва демократик ҳуқуқий давлат қуриш йўлидан кетишмоқда. Кишилик жамияти тарихи гувоҳлик берганидек, бир тузумдан иккинчисига, айниқса тоталитар тузумдан демократик тузумга ўтишда ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида эски муносабатлар ўрнини янгилари эгаллаши оғриқли кечади. Эски, ўрнашиб қолган фикрлар, қарашлар ўз ўрнини янгисига осонликча бўшатиб бермайди. Ўтиш даври қийинчиликлари ҳуқуқий онгда ҳам муайян инқирозий жиҳатларни вужудга келтириши мумкин. Бу жараён ўтиш даври қийинчиликлари билан боғлиқ ҳо лда шаклланиши мумкин. Шу боис ҳам мамлакатимизда жамиятнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш юзасидан жиддий ишлар амалга оширилиб келинмоқда. Ҳуқуқий маданиятни юксалтириш (АВ га берилган маколани бериш керак).

Адабиётлар рўйҳати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 40 б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон.2002. 76 б. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 4. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал. 5. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари - энг олий қадрият. Халқ сўзи. 2005 йил 8 декабр. 6. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. 695 с. 7. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Ўқув қўлланма.Т.: ТДЮИ нашри.2004.139 б. 8. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. Т.: ТДЮИ нашри. 2005. 188 б.

Похожие

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Ҳуқуқ тизими ( Хукук тизими )

Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари тизими

Маъмурий ҳуқуқ фани предмети тизими ва манбалари

Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги мазмун ва шакл нисбати