Маъмурий ҳуқуқ фани предмети тизими ва манбалари - Юриспруденция - Рефераты

Маъмурий ҳуқуқ фани предмети тизими ва манбалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Маъмурий ҳуқуқ фани предмети тизими ва манбалари Режа: 1. Маъмурий ҳуқуқ фани тушунчаси, предмети ва вазифалари. 2. Маъмурий ҳуқуқ томонидан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар доираси. 3. Тартибга солишнинг маъмурий-ҳуқуқий усули. 4. Маъмурий ҳуқуқ тизими ва манбалари.

«Маъмурий ҳуқуқ» атамаси лотинча «Администратио» сўзидан олинган бўлиб, «бошқарув ҳуқуқи» маъносини англатади. Шу сабабли, «Маъмурий ҳуқуқ» фанининг мазмун-моҳиятини очиб беришдан аwал «бошқарув», «давлат бошқаруви» тушунчаларини англаб олиш лозим. Бошқарув давлат пайдо болмасдан олдин вужудга келган бўлиб, кимни, нимани ёки қандайдир фаолиятни «йўналтириш, унга раҳбарлик қилиш» маъносини англатади. ХХ асрнинг 60-йилларида турли соҳалардаги бошқарув жараёнини ўрганувчи фан - кибернетика вужудга келди. Математик аппарат, математик мантиқ ва функсия назариясидан фойдаланиб, автоматик тартибга солиш, ахборот ва илм-фаннинг кўпгина бошқа соҳаларидаги енг муҳим тажрибаларни (ютуқларни) бирлаштириш имконини берди. Кибернетика — бошқарув, алоқа, контрол, тартибга солиш, қабул қилиш, сақлаш ва ахборотни қайта ишлаш каби масалаларни ўрганувчи фан сифатида вужудга келди. Бунда бошқарув тушунчаси, жараёнлари, ҳамда принсипларига, ягона тизимни ташкил этувчи турли елементларнинг ўзаро алоқасига алоҳида еътибор қаратилган. Маъмурий ҳуқуқ ҳуқуқ тизимининг тармоғи сифатида. Маъмурий ҳуқуқ томонидан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар доираси. Тартибга солишнинг маъмурий-ҳуқуқий усули. Маъмурий ҳуқуқнинг Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизимида тутган ўми ва унинг жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамиакатни модемизация ва ислоҳ қилиш бўйича вазифаламинг бажарилишида тутган ўми. Маъмурий ҳуқуқнинг тизими ва манбалари Маъмурий ҳуқуқ фан сифатида. Маъмурий ҳуқуқ фанининг тушунчаси ва предмэти. Давлат бошқаруви ижтимоий ҳаётнинг енг муҳим томонларини қамраб олади, бу жараёнда хўжалик ташкилотчилик, маданий, маърифий ишларни амалга оширади, маъмурий-сиёсий масалаларни хал қилади. Давлат бошқарувини ташкил этиш тартиби ва бошқарувни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган турли-туман ижтимоий муносабатларни

тартибга солувчи нормаларни ўз ичига олган ҳуқуқнинг алоҳида тармоғи маъмурий ҳуқуқ деб аталади. Маъмурий ҳуқуқ фани давлат (конститусион) ҳуқуқи фанига жуда яқин туради. Лекин шу билан бирга бу икки фан ўртасида ўзаро фарқлар мавжуд. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конститусиясига биноан фуқаролар давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ноқонуний ҳаттиҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Ушбу жараён давлат (конститусион) ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади. Маъмурий ҳуқуқ еса мана шу шикоятларнинг қайси органга тэгишлигини, шикоятни куриб чиқиш муддати ва тартибини ҳамда бошқа томонларни тартибга солади. Маъмурий ҳуқуқ давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга ошириш жараёнидаги ижтимоий муносабатларни, яъни давлат органларининг ижро этиш ва фармойиш бериш фаолиятида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Давлат бошқаруви ўз моҳиятига кўра ижтимоий ҳаётнинг енг муҳим томонларини қамраб олади. Бу жараёнда хўжалик- ташкилотчилик, ижтимоий-маданий ишлар амалга оширилади, мамурий-сиёсий масалалар ҳал қилинади. Давлат бошқарувини ташкил этиш ва бошқарувни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган турли-туман ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндиси - маъмурий ҳуқуқ тармоғини ташкил этади. Давлат бошқаруви соҳасидаги ижтимоий муносабатлами ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш — муносабатламинг барча иштирокчилари учун мажбурий болган хулқ-атвор қоидаларини маъмурий ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамлаш йўли билан амалга оширилади. Бундай қоидаларни ўрнатиш орқали, давлат бошқаруви ва у билан боглиқ болган муносабатларда вужудга келадиган функсияларни амалга оширишнинг муайян ҳуқуқий тартиби яратилди.

Аниқ ижтимоий муносабат маъмурий муносабат болиб, биринчидан, унда тэгишли давлат органи албатта қатнашади; иккинчидан, давлат бошқаруви органи унга берилган ваколатлардан фойдаланганида маъмурий ҳуқуқнинг тартибга солиш таъсирига учрайди. Давлат бошқаруви органларининг ижро этиш ва фармойиш бериш фаолиятининг самарадорлигини оширишга қаратилган тадбирларнинг деярли барчаси маъмурий ҳуқуқ нормалари ёрдамида амалга оширилади. Маъмурий ҳуқуқ — ҳуқуқ тизимининг йирик, мураккаб ва ривожланган тармоқларидан бири ҳисобланади. Бу унинг тартибга солинувчи предмэтининг ўзига хос хусусиятларидан, муносабатламинг кенг қамровлилигидан келиб чиқади. Ижро этувчи ҳокимият, бошқарув фаолияти ва бошқарувнинг ўзи давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олганлиги сабабли, маъмурий ҳуқуқ - ҳуқуқ лизимида асосий ўринни эгаллайди ҳамда бошқа ҳуқуқ тармоқларига таъсир кўрсатади, ёки аксинча, уламинг таъсирига учрайди. Маъмурий ҳуқуқ нормалари давлат ҳуқуқи нормаларидан келиб чиққан ҳолда, аwало давлат бошқарувига хос болган хусусият- ларни ва унинг бошқа давлат фаолияти турлари билан (конунчилик, суд, прокурор назорати) ўзаро муносабатини, шунингдек, давлат бошқаруви принсипларини мустаҳкамлайди. Маъмурий ҳуқуқ — давлат ҳуқуқи нормаларини янада аниқлаштириб ва толдириб, фуқароламинг кўпгина ҳуқуқ ва мажбу- риятларини, уларнинг бошқарув органлари орқали амалга ошириш механизмини ҳамда ушбу ҳуқуқларни ҳар қандай бузилишлардан ҳимоя қилишни белгилайди. Маъмурий ҳуқуқ — давлат органларини ташкил этиш, қайта ташкил этиш ва тугатиш тартиби, унинг вазифа ва мақсадлари, ваколатлари ҳамда ҳуқуқий мақомининг бошқа томонларини, тузилиши ва фаолият жараёнини белгилаб беради.

Маъмурий ҳуқуқ — бошқарилувчи обйектларнинг алоқаларини тартибга солади. Ушбу нормалар режалаштириш тартибини, моддий ресурсларни тақсимлаш ва иш ҳақини белгилашни мустаҳкамлайди. Маъмурий ҳуқуқ — жамоат ташкилотлари ва жамоат органларининг ҳуқуқий мақомини ўматишда катта аҳамиятга эга. Маъмурий ҳуқуқ нафақат бошқарувни, балки бошқарилувчи фаолиятни ҳам тартибга солади. Маъмурий ҳуқуқ маълум бир ижтимоий муносабатлар гуруҳини тартибга солиб, мазкур муносабатлар унинг предмэтини ташкил этади. Маъмурий ҳуқуқ фани олимларининг аксарияти, маъмурий ҳуқуқнинг предмэтига давлат бошқаруви жараёнида вужудга келадиган қуйидаги ижтимоий муносабатлар гуруҳини киритадилар: ташкилий жиҳатдан бири иккинчисига бўйсунадиган давлат бошқаруви органлари ўртасидаги муносабатлар (масалан, вазирлик ва давлат қўмиталарининг уларга бўйсунган бошқарма ва бўлимлари ўртасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар); бир-бирига бўйсунмайдиган давлат бошқаруви органлари ўртасидаги муносабатлар (масалан, икки вазирлик, вазирлик ва давлат қўмитаси ўртасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар); давлат бошқаруви органлари ва уларга бўйсунадиган корхона, муассаса ва ташкилотлар ўртасидаги муносабатлар; давлат бошқаруви органлари ва жамоат бирлашмалари ўртасидаги муносабатлар; давлат бошқаруви органлари ва фуқаролар ўртасидаги муносабатлар. Қайд этилган барча ижтимоий муносабатларда давлат органи иштирок этади. Бу қонунийдир, чунки бошқарув фаолияти давлат функсияларини амалга ошириш шаклларидан биридир. Давлат бошқаруви соҳасида давлат номидан ҳаракат қиладиган ва унинг хоҳиш-иродасини ифодалайдиган органнинг иштирокисиз, маъмурий ҳуқуқ

предмэтини ташкил этувчи ижтимоий муносабатлар болиши мумкин эмас. Шу сабабли, икки фуқаро ўртасида вужудга келадиган муносабатлар — маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар ҳисобланмайди. Хўжалик юритувчи субъйектлар ўртасида шартномалар асосида вужудга келадиган муносабатлар ҳам маъмурий ҳуқуқ предмэтига кирмайди, чунки улар фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинадиган шартнома муносабатлари ҳисобланади. Ҳуқуқ соҳасида ҳуқуқий тармоқларга ажратиш асосларидан бири ҳуқуқий тартибга солиш услубидир. Ҳуқуқий тартибга солиш услуби - жамиятдаги мавжуд муносабатларга ҳуқуқ таъсирида қўлланиладиган усул, восита ва йўллар йиғиндисидан иборат. Ҳар қандай ҳуқуқ тармоғи сингари маъмурий ҳуқуқ ҳам ўзининг тартибга солиш услубига эгадир. Маъмурий ҳуқуқ тартибга солиш функсиясини амалга ошириб, давлат бошқаруви жараёнидаги муносабатлар иштирокчиларининг хулқ-атворини тартибга солувчи ҳуқуқий воситалар ёки услубларнинг муайян мажмуидан фойдаланади. Тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар доираси бўйича, яъни предмэт бўйича амалдаги ҳуқуқ тармоқлари кўпинча ўзаро жуда яқин бўлиб, айрим ҳолларда ҳатто шаклан бир-бирига мос ҳам келади. Ҳуқуқнинг ҳар қандай тармоғи унинг табиатида жойлашган ижтимоий муносабатларга ҳуқуқий таъсир этишнинг уч услубидан фойдаланади, булар: ёзма буйруқ, кўрсатма; ман этиш, тақиқлаш; рухсат бериш. Ёзма буйруқ, кўрсатма — ҳуқуқ нормасида назарда тутилган шароитларда у ёки бу ҳаракатни амалга ошириш, яъни бошқача емас, балки айнан шундай ҳаракат қилиш учун тўғридан-тўғри юридик мажбуриятни зиммага юклаш. Ман этиш, тақиқлаш — амалда бу ҳам кўрсатма, аммо у тескари, яъни ҳуқуқ нормасида назарда тутилган шароитларда у ёки бу ҳаракатни амалга оширмаслик бўйича юридик мажбуриятни зиммага юклашдир.

Рухсат бериш — ҳуқуқ нормасида назарда тутилган шароитларда у ёки бу ҳаракатни ўз хоҳиши бўйича амалга ошириш учун юридик рухсат берилишидир. Ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг кўрсатилган услубларидан ҳуқуқ у ёки бу тармоғининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда фойдаланилади. Демак, давлат номидан ҳаракат қиладиган ва маъмурий муносабатларда унинг манфаатларини ифода этадиган, юқорида кўрсатилган органларнинг ўз хоҳиш-иродасини билдириши — бир томонлама ва мажбурий болиши яққол кўринади. Бунда давлат бошқаруви фаолияти соҳасида томонларнинг юридик жиҳатдан тенгсизлиги вужудга келади. Маъмурий ҳуқуқнинг асосий услуби, яъни маъмурий муносабатлар иштирокчиларининг хулқ-атворига таъсир кўрсатиш услуб ва воситалари - давлат-ҳокимият кўрсатмалари услуби ҳисобланади. Ушбу услубнинг қўлланиши жамиятнинг муҳим ижтимоий ва иқтисодий вазифаларини амалга ошириш учун керак болган бош- қарувни ташкил этиш ва амалга ошириш зарурати билан белгиланади. Шундай қилиб, маъмурий ҳуқуқ предмэти билан маъмурий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг ўзига хос бирлашуви маъмурий ҳуқуқни ҳуқуқнинг мустақил тармоғига ажратиш имконини беради. Маъмурий ҳуқуқ тизими дэганда, унинг давлат бошқаруви жараёнида вужудга келадиган муносабатлар билан обйектив белгиланган ички тузилиши, маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг муайян изчилликда бирлашиши ва жойлашишини тушуниш лозим. Маъмурий ҳуқуқ тизими — маъмурий-ҳуқуқий нормалар ва институтлами бирлаштиради. Бундан ташқари, юридик адабиётларда, «маъмурий ҳуқуқ тизими»дан «ма ъмурий ҳуқуқ фани тизими» фарқланади. Ма ъмурий ҳуқуқ фани тизими

маъмурий ҳуқуқ тизимига қараганда кенгроқ тушунча бўлиб, қуйидагилами ўз ичига олади: маъмурий-ҳуқуқий нормалар — маъмурий ҳуқуқ фани тизимининг бошланғич елементи бўлиб, давлат томонидан ўрнатиладиган ёки тасдиқланадиган ҳамда маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг хулқ-атворини (хатти-ҳаракатини) белгилаб берадиган қоидалардир; маъмурий-ҳуқуқий институтлар — маъмурий ҳуқуқ фани тизимининг алоҳида гуруҳи бўлиб, у ижтимоий муносабатларнинг муайян турини тартибга солади. Одатда, маъмурий-ҳуқуқий институтлар — маъмурийҳуқуқий нормаларнинг унча катта бўл- маган барқарор гуруҳи бўлиб, ижтимоий муносабатларнинг маълум бир турини тартибга солишга қаратилади. Маъмурий ҳуқуқ тармоғи ўз ичига қатор институтларни олади ва улар тармоқнинг таркибий қисми, бўлаги сифатида намоён бўлади. Айни пайтда улар муайян мустақиллик хусусиятига эга. Зеро, маъмурий-ҳуқуқий институтлар маълум даражада мустақил ижтимоий муносабатларни тартибга солади; маъмурий ҳуқуқ фани бўлимлари (гуруҳлар) — маъмурий ҳуқуқ фани тизимининг йирик таркибий қисми бўлиб, ўзида бир неча маъмурий- ҳуқуқий институтларни бирлаштиради. Маъмурий ҳуқуқ фани тизимида ўзаро яқин (ўхшаш) ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи маъмурий- ҳуқуқий институтлар бирлашиб, маъмурий ҳуқуқ фанининг бўлимлари (гуруҳлари)ни ташкил этади (масалан, давлат бошқарувининг ўзига хос хусусиятлари, давлат бошқаруви принсиплари, давлат бошқаруви функсиялари сингари маъмурий- ҳуқуқий институтлар ўзининг яқинлигига қараб ягона болимга бирлашган). Ҳар қандай ҳуқуқ фани сингари маъмурий ҳуқуқ фани ҳам икки қисмга бўлинган: Умумий қисм — бунда давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга ошириш жараёнининг умумий томонларини белгилаб берувчи маъмурийҳуқуқий нормалар (маъмурий-ҳуқуқий институтлар, болимлар)

назарда тутилган. Маъмурий ҳуқуқ фани тизимининг умумий қисми қуйидаги институтлардан иборат: - давлат бошқаруви тушунчаси, ўзига хос хусусиятлари ва асосий принсиплари; - давлат бошқаруви субъектлари ва уламинг ҳуқуқий мақоми; - давлат бошқаруви шакллари ва услублари; - давлат бошқарувида маъмурий-ҳуқуқий мажбурлов чоралари; - маъмурий ҳуқуқбузарлик ва маъмурий жавобгарлик; - маъмурий жараён; - давлат бошқарувида қонунийлик ва интизомни таъминлаш. Махсус қисм — бунда жамиятнинг алоҳида соҳаларида амалга ошириладиган давлат бошқарувининг хусусиятларини белгилаб берувчи маъмурий-ҳуқуқий нормалар (маъмурий-ҳуқуқий институтлар, болимлар) кўрсатиб ўтилган бўлиб, қуйидагиларни ўз ичига олади: иқтисодиёт соҳаларини бошқариш (саноат, қишлоқ ва сув хўжалиги, қурилиш, транспорт, алоқа, йўл хўжалиги, хизмат кўр- сатиш соҳалари); ижтимоий-маданий соҳаларни бошқариш (таълим, фан, мада- ният, жисмоний тарбия ва спорт, соғлиқни сақлаш, меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш); маъмурий-сиёсий фаолият соҳасини бошқариш (мудофаа, давлат хавфсизлиги, ички ишлар, ташқи ишлар, адлия); тармоқлараро бошқа соҳаларни бошқариш (табиатни муҳофаза қилиш, молия ва кредит тизими, ташқи иқтисодий фаолият, давлат статистикаси, давлат тасаррулидан чиқариш ва хусусийлаштириш, стандартлаштириш, мэтрология ва сертификатлаштириш ва ҳоказо). Ҳуқуқ тизимининг илмий асосланганлиги, унинг обйектив мавжуд муносабатлар асосида тузилиши маъмурий-ҳуқуқий нормаларнинг енг тўғри қўлланиши учун имкон беради ҳамда қонунчиликни мустаҳкамлашга ва маъмурий ҳуқуқ асосида вазифаларини бажаришга ёрдам беради.

Маъмурий-ҳуқуқий нормалар кўп сонли ҳуқуқий ҳужжатларда (манбаларда) мустаҳкамланган. Ҳуқуқ манбалари — ҳуқуқий нормалар ифодасининг ташқи шакллари, ҳуқуқ мавжуд болишининг шакллари ҳисобланади. Республикамизда мулкчиликнинг хилма-хил шаклларини вужудга келтириш ва уларга тенг шарт-шароитлар яратиб бериш, корхона, муассаса ва ташкилотлар ўртасида рақобатни авж олдириш, бошқа- ришнинг олдинги услубидан (маъмурий-буйруқбозлик) бутунлай воз кечиш, иқтисодий омил ва воситаларни кенг жорий этиш — бозор муносабатларининг туб нэгизидир. Ушбу жараёнда давлат бошқаруви фаолиятини тартибга солувчи бир қатор қонунчилик ҳужжатлари қабул қилинган. Бу қонунчиликнинг асосини - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ташкил этади. Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1992-йил 8-декабрда бўлиб ўтган ўн иккинчи чақириқ ўн биринчи сессиясида қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси — маъмурий ҳуқуқнинг асосий манбаи сифатида, давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга оширишнинг бошланғич ҳуқуқий асосларини белгилаб берган. Конституциянинг бир неча моддалари бевосита давлат бошқарувини ҳуқуқий тартибга солишга қаратилган. Жумладан, Конституциянинг 1-моддасида Ўзбекистон - суверен демократик Республика, деб кўрсатилган ва ўзбек давлатчилигининг туб моҳияти, яъни Ўзбекистон суверен давлат еканлиги бевосита таъкидланган. Суверенитэт - ҳар қандай давлатнинг енг муҳим, ажралмас белгиларидан биридир. Ўзбекистон - демократик давлатдир. Бу инсонпарварлик қоидаларига асосланган, фуқароларнинг жинси, ирқи, тили, миллати, дини, ижтимоий келиб чиқиши, шахсий ва ижтимоий мавқеи, сиёсий еътиқодидан қатъи назар, ҳуқуқ ва еркинликлари таъминлаб бериладиган давлатдир.

Ўзбекистонда давлатни бошқариш шакли Республикадир. Республика - халқ ҳокимияти демакдир. Республика - энг асосий умуминсоний ҳуқуқий бойликлардан бири. Бошқарувнинг республика шакли давлат органлари ваколатларини аниқ белгилаб беришни, қонун чиқарувчи ва ижроия органларининг сайлаб қўйилишини англатади. Конституцияга биноан, давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар. Мазкур конституциявий норма орқали фуқаролар манфаатининг устунлиги қонуний равишда мустаҳкамланган ва кафолатланган. Давлатнинг фуқаролар олдидаги масъулиятининг мавжудлиги демократик ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиларидан ҳисобланади. Давлат қонун доирасида инсонлар учун зарур шарт-шароитларни яратиб бермоғи лозим. Шунинг учун ҳам, давлат халқ иродасини ифодаламоғи, унинг манфаатлари, хоҳиш-истакларига хизмат қилмоғи лозим. Ўзбекистон Республикаси ўзининг миллий-давлат ва маъмурий- ҳудудий тузилишини, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг тизимини белгилайди, ички ва ташқи сиёсатини амалга оширади. Мазкур конституциявий қоидадан келиб чиқадиган болсак, Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат сифатида ўзининг давлат ҳокимиятини ва давлат бошқаруви органларининг тизимини белгилаб беради. Конституциянинг бешинчи бўлими айнан шу масалалами ёритиб беришга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаат- ларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади. Конституцияда назарда тутилмаган тартибда давлат ҳокимияти ваколатларини ўзлаштириш, ҳокимият идоралари фаолиятини тўхтатиб қўйиш ёки тугатиш, ҳокимиятнинг янги ва мувозий таркибларини тузиш

Конституцияга хилоф ҳисобланади ва қонунга биноан жавобгарликка тортишга асос бўлади (7-м.). Демак Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти, шу жумладан, бошқарув фаолияти қонунларда назарда тутилган тартибда ташкил этилган давлат органлари томонидан амалга оширилади. Давлат органлари фақатгина қонунчилик ҳужжатларида кўрсатиб ўтилган ваколат доирасида ҳаракат қилишлари мумкин. Давлат органларининг Конституция ва қонунларга сўзсиз итоат этиши ва шу асосда фаолият кўрсатиши ҳуқуқий давлатнинг муҳим белгиси ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан Ўзбекистон халқи номидан фақат у сайлаган республика Олий Мажлиси ва Президенти иш олиб бориши мумкин (10-м.). Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принсипига асосланади (11-м.). Мазкур конституциявий норма орқали давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши ва фаолият тартиби — ваколатларнинг тақсимланиши принсипи асосида амалга оширилиши белгиланган. Ҳокимият тизимининг болиниши принсипи ҳуқуқий давлатнинг енг муҳим белгиларидан биридир. Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принсиплари асосида амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов кўрсатиб ўтганидек: «Давлатнинг фаол ислоҳотчилик мавқеида бутун диққат- еътиборни иқтисодиётни согломлаштириш муаммоларини биринчи навбатда ҳал этишга, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботга риоя қилишга, ески иқтисодий муносабатларни бозор муносабатларига айлантиришга қаратиш ижтимоий барқарорлик учун мустаҳкам нэгизни вужудга келтиради».

Ўзбекистон ижтимоий адолат жамиятидир. Кучли ижтимоий сиёсат адолатли жамият ва демократик давлат барпо этишнинг асосий мезонидир. Маъмурий ҳуқуқнинг асосий манбаларидан яна бири — бу 1994-йил 22- сентабрда қабул қилинган ва 1995-йил 1-апрелдан кучга киритилган Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексидир. Ушбу Кодексга биноан маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари инсон ва жамият фаровонлиги ёлида фуқароларнинг ҳуқуқ ва еркинликларини, мулкни, давлат ва жамоат тартибини, табиий муҳитни муҳофаза қилишни, ижтимоий адолат ва қонунийликни таъминлашни, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларнинг ўз вақтида ва обйектив кўриб чиқилишини, шунингдек, бундай ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишни, фуқаро- ларни Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига риоя этиш руҳида тарбиялашни ўз олдига вазифа қилиб қўяди. Бу вазифалами амалга ошириш учун Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс — қандай ҳаракат ёки ҳаракацизлик маъмурий ҳуқуқбузар- лик ҳисобланиши, маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахсга нисбатан қайси орган (мансабдор шахс) томонидан қай тартибда қанақа маъмурий жазо қўлланилиши ва ижро этилишини белгилайди. Маъмурий ҳуқуқнинг кенг тарқалган манбаларидан яна бири бу Ўзбекистон Республикасининг қонунларидир. Бир неча давлат бошқаруви органларининг ҳуқуқий мақоми жорий қонунларда ўз ифодасини топган. Жумладан: Ўзбекистон Республикасининг 2003-йил 29-августда қабул қилинган «Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида»ги қонуни. Мазкур Қонунга биноан Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси — Ҳукумати Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётнинг, ижтимоий ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятига раҳбарликни, Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қарорлари,

Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари ижросини таъминловчи ижро этувчи ҳокимият органидир; Ўзбекистон Республикасининг 1993-йил 2-сентабрда қабул қилинган «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги қонунга биноан маҳаллий давлат ҳокимияти органларига ҳоким раҳбарлик қиладиган ижроия аппарат ва вакиллик органлари киради. Вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда (туманга бўйсунадиган шаҳарлардан, шунингдек, шаҳарлар таркибига кирувчи туманлардан ташқари) халқ депутатлари Кенгашлари давлат ҳокимиятининг вакиллик органларидир ва ҳоказо. Низом — муайян давлат тузилмаларини (масалан вазирликлар, давлат қўмиталарининг) ташкил этиш тартиби, тузилиши, вазифаси, функсияси ва ваколатларини белгилаб берувчи комплекс тизимлашти- рилган акт (ҳужжат)дир. Жумладан, Ўзбекистон Республикасида ташкил этилган барча вазирликлар, давлат қўмиталари ўз фаолиятларини қонунлар ҳамда низомлар асосида амалга оширадилар. Низом - бошқарув актларининг енг кўп тарқалган турларидан биридир. Низом муайян ҳуқуқ ижодкорлик органи ёки ваколатли мансабдор шахс томонидан тасдиқланади. Энг аҳамият соҳаларга тааллуқли ва юридик кучи юқорироқ бўлган низомлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Президенти, Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Устав — бошқарувнинг у ёки бу соҳасидаги муайян идора ва ташкилотларнинг фаолиятини тартибга солувчи нормаларни ўзида акс эттирувчи ҳужжатдир. Бошқарув соҳасида бевосита иштирок этувчи кўпгина давлат идораларининг, корхона, муассаса ва ташкилотларнинг фаолияти тэгишли тартибда ишлаб чиқилган ва тасдиқланган уставлар асосида тартибга солинади. Масалан, «Ўзбекистон ҳаво йўллари» Миллий авиакомпаниясининг фаолияти устав асосида тартибга солинади. Маъмурий ҳуқуқнинг Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизимида тутган ўрни

Бошқарув жараёнида турли хил ҳуқуқ нормалари таъсири остида бўладиган ва маъмурий ҳуқуқ предмэти доирасига кирмайдиган муносабатлар тартибга солинади. Шу тариқа, Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизими турли тармоқларининг ўзаро муносабати вужудга келади. Маъмурий ҳуқуқ фани конституциявий ҳуқуқ ва молия ҳуқуқи фанларига жуда яқин туради. Лекин шу билан бирга бу ҳуқуқ тармоқлари ўзининг тартибга солиш предмэти (ижтимоий муносабатлар доираси) ва ўзига хос хусусиятларига қараб бир-биридан фарқланади. Конституциявий ҳуқуқ фани ҳуқуқ тизимида алоҳида ўрин эгаллайди. Унда давлатнинг ижтимоий тузилиши ва давлат сиёсатининг асослари, давлат билан шахс ўртасидаги ўзаро муносабатлар, миллий- давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилиш, давлат органлари тизимининг асослари, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, еркинликлари ва бурчлари ифодаланади. Конституциявий ҳуқуқ фанининг предмэти маъмурий ҳуқуқ фанининг предмэтидан кенгдир. Жумладан, конституциявий ҳуқуқ барча давлат органлари учун умумий болган ташкил этиш ва фаолият кўрсатиш принсипларини белгилаб беради. Маъмурий ҳуқуқ нормалари еса, юқоридагиларга асосланиб, давлат бошқарувида уларни қўллашни тартибга солади. Конституциявий ҳуқуқ фуқароларнинг ҳуқуқлари, еркинликлари ва бурчларини маъмурий ҳуқуқ еса улами амалга ошириш тартибини белгилаб беради, янада аниқлаштиради; фуқароларнинг ҳуқуқий мақомини бошқа ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан тўлдиради; фуқаролар томонидан ҳуқуқ, еркинлик ва мажбуриятлар бажарилишининг бошқарув механизмини белгилаб беради. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан фуқаролар давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ноқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқига эгадир. Ушбу жараён конститут- сиявий ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинган. Маъмурий ҳуқуқ еса, мана шу шикоятламинг қайси органга тэгишлилиги, шикоятни кўриб чиқиш муддати ва тартибини белгилаб беради.

Маъмурий ҳуқуқ молия ҳуқуқи билан ҳам боғлиқдир. Молия ҳуқуқи давлатнинг молиявий фаолияти соҳасидаги ижтимоий муносабатларни, яъни давлат ва маҳаллий органлар олдида турган вазифа ва лунксияларнинг амалга оширилишини лаъминлаш мақсадида пул маблаглари жамғармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш жараёнидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Молия ҳуқуқининг асосий вазифаси Ўзбекистон Республикаси миллий даромадини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишдан иборат. Давлатнинг молиявий фаолияти ўз мазмунига кўра давлат бошқарувининг бир кўриниши ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан олганда, молия ҳуқуқининг тартибга солиш предмэти маъмурий ҳуқуққа қараганда торроқдир. Молия ҳуқуқида ижтимоий муносабатларни тартибга солишда тўғридан- тўғри буйруқ бериш услуби (маъмурий ҳуқуқ сингари) қўУанилади. Давлат молиявий фаолиятини амалга оширувчи давлат органларининг молия соҳасидаги ваколатларининг мазмунини молия ҳуқуқи нормалари, уларни амалга ошириш жараёнини еса, маъмурий ҳуқуқ нормалари тартибга солади. Демак, давлат молиявий фаолиятини амалга оширувчи давлат органларининг ваколат доирасини белгиловчи ҳуқуқий нормалар бир вақтнинг ўзида ҳам маъмурий ҳуқуқ, ҳам молия ҳуқуқи нормаси ҳисобланади. Маъмурий ҳуқуқ молия соҳасидаги бошқарув муноса- батларини тартибга солса, молия ҳуқуқи молиявий муносабатламинг ўзини тартибга солади. Узоқ вақт мобайнида бу ҳуқуқ тармоқлари (конституциявий, маъмурий ва молия ҳуқуқи) ягона тармоқ сифатида ўрганиб келинган. Кейинчалик жамиятда ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши, янги ижтимоий муносабатларнинг вужудга келиши билан конституциявий ҳуқуқдан маъмурий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқдан еса, молия ҳуқуқи ажралиб чиқди. Ҳозирги вақтда молия ҳуқуқи тармоғининг ўзида ҳам янги мустақил

тармоқларнинг (масалан, солиқ ҳуқуқи, банк ҳуқуқи ва ҳоказо) вужудга келаётганини кўриш мумкин. Маъмурий ҳуқуқ фуқаролик ҳуқуқи билан чамбарчас боглиқдир. Бу икки ҳуқуқ тармоғи айрим ҳолларда бир хил ижтимоий муносабатларни турли услублар ёрдамида тартибга солади. Масалан, ваколатли давлат органининг буйруғига биноан бир хўжалик ташкилоти бошқасига бино ёки иншоотни беради. Бунда давлат бошқарув органи ҳокимият услубидан фойдаланади, яъни маъмурий ҳуқуқ ёрдамида икки хўжалик юритувчи ташкилотнинг мулкий муносабати тартибга солинади. Фуқаролик ҳуқуқи еса, мазкур ташкилотлар ўртасида вужудга келадиган шартнома муносабатларининг мазмунини белгилаб беради. Фуқаролар иштирокидаги кўпгина фуқаролик-ҳуқуқий муноса- батлари давлат бошқарув актлари орқали вужудга келиши мумкин. Баъзи ҳолларда еса, мулкий муносабатлар давлат бошқаруви актининг ўзидан тўғридан-тўғри (яъни шартномасиз) келиб чиқиши мумкин. Айрим ҳолларда давлат бошқарув органлари давлат органи сифатида емас, балки фуқаролик ҳуқуқи нормалари асосида ҳаракат қилувчи юридик шахс сифатида намоён бўлади. Демак, жамиятда вужудга келадиган айрим ижтимоий муносабатлар маъмурий ҳуқуқнинг ҳам, фуқаролик ҳуқуқининг ҳам тартибга солиш предмэти тариқасида намоён бўлиши мумкин. Лекин бу муносабатлар турли хилдаги тартибга солиш услубига эга. Фуқаролик ҳуқуқида иштирок этувчи томонлар тенг ҳуқуқларга эга бўлади. Маъмурий ҳуқуқда еса, ҳамма вақт бир томонда давлат органи (мансабдор шахс) иштирок этганлиги сабабли, муносабат иштирок- чиларининг бири иккинчисига нисбатан устун туради, яъни давлат манфаатини кўзлаб ҳаракат қилаётган томон иккинчи томонга мажбурий болган кўрсатмалами беради. Баъзи бир маъмурий ҳуқуқ нормалари меҳнат ҳуқуқи нормалари билан ўзаро боғлиқ. Маъмурий ҳуқуқ нормалари меҳнат муносабатларини тартибга солувчи давлат бошқарув органларининг (масалан, меҳнат ва аҳолини

ижтимоий муҳофаза қилиш органлари) ваколатини белгилаб беради. Меҳнат муносабатлари соҳасидаги бошқарув актларининг мазмунини меҳнат ҳуқуқи, ушбу актларни чиқариш тартибини маъмурий ҳуқуқ белгилайди. Масалан, фуқаро корхона билан меҳнат шартномасини тузганида меҳнат ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинадиган муносабатларга киришади. Корхона раҳбарининг ходимни ишга қабул қилиш тўғрисида чиқарган буйругл - маъмурий ҳуқуқ томонидан тартибга солинади. Давлат аппаратидаги хизмат маъмурий ҳуқуқ томонидан ҳам, меҳнат ҳуқуқи томонидан ҳам тартибга солинади. Маъмурий ҳуқуқ жиноят ҳуқуқи билан ҳам чамбарчас боглиқ. Маъмурий ҳуқуқ ўзида кўпгина умуммажбурий болган қоидаларни (масалан, ёл ҳаракати, паспорт тизими, санитария ва ҳоказо) мужассамлаштиради. Маъмурий ҳуқуқ фани қандай ҳуқуқбузарликлар маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисобланишини, уларни кўриб чиқиш тартибини, маъмурий жавобгарлик ва жазони белгилайди. Жиноят ҳуқуқи эса, қандай хатти-ҳаракатлар жиноят ҳисобланиши ва булар учун қандай жиноий жавобгарлик чоралари қўлланилишини белгилаб беради. Бу икки ҳуқуқ тармогл бир-бирининг нормаларини ҳаракатга келтириши мумкин. Масалан, такроран маъмурий ҳуқуқбузарликни содир этиш жиноий жавобгарлик нормаларини, ижтимоий хавли унча катта болмаган қилмишлар еса маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги нормалами ҳаракатга келтиради. Демак, маъмурий ҳуқуқнинг Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ лизимида тутган ўрни ва аҳамиятини аниқлаш мақсадида, уни ҳуқуқ тизимининг бошқа тармоқлари билан ўзаро муносабатини, яъни бир-бирига ўхшаш ҳамда ўзига хос хусусиятларини аниқлаб олиш лозим.

Похожие

Конституциявий ҳуқуқ фани

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Ҳуқуқ тизими ( Хукук тизими )

Фуқаролар маъмурий ҳуқуқ субъекти сифатида

Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари тизими