Конституциявий ҳуқуқ фани - Юриспруденция - Рефераты

Конституциявий ҳуқуқ фани

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

176.5 KB

www.arxiv.uz Конституциявий ҳуқуқ фани Режа: 1. Конституциявий ҳуқуқ фани ҳақида тушунча . 2. Конституция тушунчаси. Конституциянинг пайдо бўлиш тарихи ва жаҳон конституциялари . 3. Конституциянинг асосий белгилари . 4. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси – мустақиллик қомуси . 5. Конституциянинг вазифаси . 6. Конституция классификацияси ва турлари . 7. Конституция ҳуқуқ фанининг тизими . 1. Конституциявий ҳуқуқ фанининг юридик фанлар тизимидаги ўрни . 2. Конституциянинг ривожланиш босқичлари .

www.arxiv.uz Конституциявий ҳуқуқ фани ҳақида тушунча. Ҳуқуқий тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг хилма - хиллиги кўплаб ҳуқуқий нормаларнинг мавжуд бўлиши ва амал қилинишини тақозо этади. Уларни ўрганиш билан турли соҳадаги юридик фанлар шуғулланади, уларнинг ҳар бири маълум ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларнинг алоҳида гуруҳини ўрганади. Конституциявий ҳуқуқ фани ҳуқуқшуносликнинг муҳим тармоғи бўлиб, унинг асосий вазифаси конституциявий ҳуқуқ соҳасини ўрганишдан иборат. Конституциявий ҳуқуқ фани ҳуқуқнинг шу тармоғига хос ривожланиш қонуниятларини, унинг хусусиятлари, белгилари, нормалари ва институт билан муносабатини ўрганади. Конституциявий ҳуқуқ - муайян бир давлатнинг ҳуқуқий нормалар тизими бўлиб, уша давлатда фуқароларнинг жамият ва давлат олдидаги ҳуқуқий холатини, жамият бошқаруви асосларини, давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг мамлакатдаги ҳуқуқий мақомини белгилаб беради. Конституциявий ҳуқуқ фани конституциявий ҳуқуқ институтларининг Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини ривожланитиришдаги, ижтимоий кафолатланган бозор иқтисодиётига ўтишдаги амалий вазифаларни, ҳуқуқнинг бу тармоғига кирадиган ҳуқуқий нормалар ва институтларнинг фаолият самарадорлигини оширишга доир муаммоларни тадқиқ этади. Бу фан конституциявий ҳуқуқнинг ҳуқуқий нормаларини ва

www.arxiv.uz институтларинигина ўрганиб қолмасдан, ушбу конституциявий ҳуқуқ нормаларини тартибга соладиган ижтимоий муносабатларнинг, яъни конституциявий ҳуқуқ моҳиятини ва хусусиятини ўрганади. Маълумки юридик фаннинг ҳар бир соҳаси жамиятнинг маълум бир давлат - ҳуқуқий тузилишини ўрганади. Конституциявий ҳуқуқ фанининг вазифаси Ўзбекистон Республикасининг мустақиллигини ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, давлатчиликни ривожлантириш, адолатли ташқи сиёсат олиб бориш, Ўзбекистонни дунёда буюк давлат даражасига кўтариш, республикада ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш, адолатли жамият қуриш, конституциявий ҳуқуқ нормалари ва ҳуқуқий институтларни такомиллаштиришга доир муаммоларни тадқиқ этиш, жамиятда юзага келадиган ҳуқуқ ий муносабатларни ўрганиш ва бунинг натижасида республика қонунларини ривожлантириш учун зарур таклифларни тайёрлашдан иборат . Ўзбекистон Республикасида сиёсий, ижтимоий, маданий вазифаларни амалга ошириш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни ривожланитиришга, давлат мустақиллигини ҳуқуқий таъминлашга, ҳуқуқ ва эркинликларни амалга оширишга фаол таъсир кўрсатиш конституциявий қонунчилик ва конституциявий ҳуқуқ фанининг муҳим вазифасидир 1 . Фаннинг вазифаларига, шунингдек, конституциявий ҳуқуқнинг асосий манбаи бўлган конституцияни, конституция 1 1. Каранг: У. Тожихонов. Узбекистон Республикасининг Конституцияси амалда. - Т., 1996. - 29-бет.

www.arxiv.uz тўғрисидаги таълимотларни, Ўзбекистон конституциявий ривожланишининг асосий босқичларини, уларнинг асосий мазмуни ва хусусиятларини ўрганиш киради. Конституциявий ҳуқуқ қ а мансуб юридик нормалар Конституциявий ҳуқуқ нормалари деб аталади. Бу ҳуқуқий нормалар Ўзбекистон ҳуқуқий тизимига кирадиган ҳуқуқий нормалар сингари айрим хусусиятларга эга. Ушбу ҳуқуқ нормалари, умумий қоидага биноан, маълум ҳуқуқий хатти -ҳарак ат қоидаларини белгилайди, уларнинг бажарилиши давлат ва унинг органлари томонидан мажбурий таъминланади, улар маълум ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солади. Шу билан бирга конституциявий нормаларнинг ўзига хос белгиларини хусусиятлари бор. Конституциявий ҳуқуқ нормаларининг аксариятини жамиятнинг муҳим соҳаларидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар ташкил этади. Бу тоифадаги нормалар конституциявий тузумнинг асосий принципларини ифодалайдилар. Мазкур нормалар давлатнинг сиёсий йўналишлари ва қонунларининг мукаммал бўлишини, уларга оғишмай амал қилинишини таъминлаб беришга қаратилган. Конституциявий ҳуқуқ нормалари давлат ва жамиятнинг сиёсий, иқтисодий нормалари давлат ва ташкилий принципларини ифода этади, конституциявий ҳуқуқ субъектларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгилайди, давлат органларининг тизимини уларнинг ташкил қилиниши ва иш тартибидаги доир қоидаларни мустаҳкамлайди. Шунинг учун ҳам конституциявий ҳуқуқ

www.arxiv.uz нормалари бошқа кўпгина ҳуқуқий тармоқлардаги нормалар сингари анъанавий уч қисмдан, яъни гипотеза, диспозиция ва санкциядан ташкил топмаган. Конституциявий нормаларнинг ижтимоий муносабатларини тартибга солиб туриш вазифаси айнан умумий ва кенг барча учун тегишли принципларни ўрнатиш орқали амалга оширилади. Жумладан Конституциянинг 1-бўлимида мустаҳкамлаб қўйилган ҳокимиятнинг бўлиниши, ҳалқ ҳокимиятчилиги, Конституция ва қонунларнинг устунлиги ана шу принципларга мисол бўла олади. Конституциявий ҳуқуқ нормалари жуда кўп бўлганлиги сабабли, уларни ҳаётда қўллаш ва ўрганишни енгилаштириш учун улар системалаштирилади, яъни уларга тартибга солиб турувчи ижтимоий муносабатларинг турига қараб, алоҳида-алоҳида гуруҳлар бирлаштиради. Бир хил ижтимоий муносабатларини тартибга солишга қаратилган нормалар йиғиндиси конституциявий ҳуқуқ институти деб аталади. Конституциявий ҳуқуқнинг барча институтлари эса конституциявий ҳуқуқ тармоғини ташкил этади. Конституциявий ҳуқуқ тармоғининг предмети Ўзбекистон Республикаси конституциявий тизимининг асосий принциплари, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари эркинликлари ва бурчларини, жамият билан шахс ўртасидаги алоқаларини, давлат тузилиши ва маъмурий-худудий бўлимларни ташкил қилишни, уларнинг ҳуқуқий ҳолатини, давлат ҳокимияти органларининг тизими, ваколати ва иш фаолиятини белгиловчи ҳуқуқий нормалар

www.arxiv.uz ҳамда уларнинг ижтимоий муносабатларини тартибга солишдан келиб чиққан ҳуқуқий муносабатлар йиғиндисидан иборат. Демак, конституциявий ҳуқуқ тармоғи конституциявий ҳуқуқнинг жуда кўп нормалари ва уларнинг бажарилиши натижасида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатлардан иборатдир. Бундай конституциявий нормаларга қуйдагилар киради : Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси конституциявий тузумнинг асосий принципларини белгиловчи конституциявий нормалар. Буларга давлат суверенитети, халқ ҳокимиятчилиги конституциявий конституция ва қонунларнинг устунлиги, ташқи сиёсат принципларини ўзида акс эттирувчи ҳуқуқий нормалар (Ўзбекистон Республикаси Конституцияси биринчи бўлими) ; Иккинчидан, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларини белгиловчи ҳуқуқий нормалар ; Учинчидан, Ўзбекистонда жамият ва шахс ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи, яъни жамиятнинг иқтисодий негизлари, жамоат бирлашмалари, оила оммавий ахборот воситалари фаолиятининг асосий белгилайдиган конституциявий ҳуқуқий нормалари (учинчи бўлим). Тўртинчидан, Ўзбекистон республикасининг маъмурий – ҳуқуқий ва давлат тузилишини белгилайдиган конституциявий ҳуқуқий нормалар. Мазкур ҳуқуқий нормалар Ўзбекистонинг миллий давлат ва маъмурий худудий тузилишини ва ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси суверенитетининг Ўзбекистон Республикаси

www.arxiv.uz томонидан му ҳ офаза қилинишини белгилаб қўядиган ҳуқуқий нормаларни ўз ичига олади (тўртинчи бўлим). Бешинчидан, Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизимини, уни ташкил этишни, давлат органларининг ваколатлари ва ишлаб тартибини белгиловчи конституциявий ҳуқуқий нормалар. Бу нормалар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, унинг органлари, Ўзбекитон Республикаси Президенти, Вазирлар Ма ҳ камаси, махаллий хокимият органлари асосларини, суд ҳокимияти сайлов тизими, прокуратура оргаларининг фаолияти, ваколати ва тузилиши асосларини белгилаб қўювчи ҳуқуқий нормалардир (бешинчи бўлим ва бу органлар тўғрисидаги қонунлар). Ушбу органлар ичида давлат ҳокимияти вакиллик органлари фаолияти билан боғлиқ бўлган барча ҳуқу қ ий нормалар конституциявий ҳуқуқ тармоғига киради. Лекин, шуни таъдлаш лозимки, конституциявий ҳуқуқ предметига конституциявий ҳуқуқ нормаларигина эмас, балки шу ҳуқуқий нормаларнинг амалга оширилиши, яъни уларнинг муайян ижтимоий муносабатни тартибга солиши натижасида келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатлар ҳам киради. Конституциявий ҳуқуқ нормалари жамиятга ҳар томонлама таъсир кўрсатади, баъзи бир органларга ҳаракат қилиш учун ҳуқуқ беради, бошқаларни эса маълум соҳада ҳаракат қилишига мажбур этади. Берилган ушбу ҳуқуқ мажбуриятларни амалга ошириш вақтида давлат органлари билан жамоат ташкилотлари ва фуқаролар ўртасида ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқади.

www.arxiv.uz Конституциявий ҳуқуқ бошқа ҳуқуқ тармоқларидан ўзининг ижтимоий муносабатларни тартибга солиш услуби билан ҳам фарқ қилади. Ҳуқунинг бу тармоғида халқ ҳокимиятининг амалга оширишнинг бир қанча услублари, хусусан, ҳуқуқ нормаларини яратиш, ҳуқуқ субъектларига баъзи бир ҳаракатларини қилишга рухсат бериш ёки ман этиш, баъзи бир ҳ аракатларни олдини олиш айримларини амал қилишдан тўхтатиб қўйиш каби услублар ишлатилади. Ҳуқуқнинг бу тармоғига хос жи ҳ атлардан яна бири давлат тузилиши ва конституциявий тузум асосий принципларнинг қонунларда белгилаб қўйилганлигидир. Конституциявий ҳуқуқ ҳуқуқий тармоқлар тизимида етакчи ўринни эгаллайди. Унинг нормалари Ўзбекистон ҳуқуқий тизимига кирувчи институтларнинг асосийларини ташкил қилади ва жамиятдаги бошқа энг муҳим ҳуқуқий тармоқлар учун асос ва йўналиш бўладиган ижтимоий муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солади. Бошқа ҳуқуқ тармоқларининг барчаси ижтимоий муносабатларни тартибга солишда конституциявий ҳуқуқ нормалари томонидан муста ҳ камланган принципларга асосланади. Масалан, конституциявий ҳуқуқ нормалари жамият конституциявий тузумининг асосий принципларини, хусусан давлат суверенитети, халқ ҳокимиятчилиги, жамият ишида конституция ва қонунларнинг устунлиги каби принципларни белгилайди. Конституциявий ҳуқуқ нормалари давлат органлир тизимини, уларнинг тузилишини, ваколатларини фаолият кўрсатиш шаклларини белгилайди. Улар маъмурий ҳуқуқ, жиноят ҳуқуқи, жиноят процессуал ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқий

www.arxiv.uz тармоқлар учун асос сифатида хизмат қилади. Чунки, маъмурий ҳуқуқ тармоғига давлат органларини бошқариш фаолияти натижасида келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатлар киради. Жиноят ва жиноат процессуал ҳуқуқ тармоқлари учун конституция ва қонунларнинг устунлиги принципи асос қилиб олинган. Конституциявий ҳуқуқ нормалари жамиятнинг иқтисодий негизини белгилайди, яъни мулкчилик турларининг хилма- хиллигини, уларнинг тенг му ҳ офаза этилишини кафолатлайди. Бу ҳуқуқий нормалар эса мулкий муносабатларини ҳуқуқий тартибга солувчи фуқаролик ҳуқуқи учун конституциявий асос бўлиб хизмат қилади. Конституциявий ҳуқуқ тармоғи ҳар бир шахсга меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ҳимояланиш; қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, шунингдек, боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминланиш ҳуқуқини беради. Бу турдаги конституциявий ҳуқуқий нормалар, меҳнат муносабатларини тартибга солувчи меҳнат ҳуқуқи тармоғи учун асос бўлиб хизмат қилади. Конституциявий ҳуқуқ нормалари Ўзбекистон республикаси Олий Мажлиснинг, Вазирлар Маҳкамасининг ва давлатнинг бошқа органларининг, Ўзбекистон бюджети ва маҳаллий бюджетларни тузиш, уни тасдиқлаш ва ижросини назорат қилиш тартибини белгилайди. Булар эса молиявий муносабатларнинг ҳуқуқий тартибга солувчи молиявий ҳуқуқ тармоғининг асоси ҳисобланади.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқий тизимига кирувчи қайси бир ҳуқуқ тармоғини олмайлик, улар конституциявий ҳуқуқ тармоғи ўрнатадиган умумий принциплардан келиб чиқади. Шунинг учун ҳам конституциявий ҳуқуқ тармоғи ҳуқуқий тизимга кирувчи етакчи ҳуқуқий тармоқ ҳисобланади. Конституция тушунчаси. Конституциянинг пайдо бўлиш тарихи ва жаҳон конституциялари Конституция сўзининг луғавий маъноси - Cohstitutio – лотинча сўз бўлиб, «ўрнатиш», «тузиш», «низом», «белгилаш» деган маъноларини билдиради. Қадимги Римда конституция император акти ҳисобланган ва қонун кучига эга бўлган. «Конституция» атамаси ўзининг узоқ тарихига эгадир. Масалан, қадим замонларда «Конституция» сўзи, сиёсий тузум маъносини билдирган. Юнонча маъносига кўра эса, ҳуқуқ билан белгиланадиган давлат тузилишини ифодалаган. XIV- XV асрларда эса марказий халқларда давлатнинг ҳолатига ҳ ал қилувчи таъсир ўтказган Амир Темурнинг тузуклари Шариат билан бир қаторда амал қилган Шарқ маданиятига хос алоҳида шаклдаги конституциявий ҳужжат бўлган. XVII асрда Францияда бу сўз билан рентани, рента шартномасини ифодалашган. Сўнг яна унинг қадимги юнонча маъносига қайтишган ва бу атама билан ҳуқуқ томонидан белгилаб бериладиган давлат тузилишини ифодалай бошлаганлар. Буюк француз инқилоби арафасида «конституция» атамаси билан

www.arxiv.uz «давлатнинг ҳолати»ни акс эттира бошлаганлар. Конституция асосий қонун ҳисобланиб ўз ичига давлатнинг ижтимоий, сиёсий тузуми қонунларнинг асосий йўналишларини аниқ тизимда бегилайди. Конституция – нафақат бугунги куннинг қомуси, балки у эртанги кунимиз, қураётган жамиятимиз истиқболини аниқлаб берувчи ҳужжат, фарзандларимиз йўлини ёритиб турувчи маёқдир. Табиийки, ҳар қандай давлатнинг юзи, обрў-эътибори унинг конституцияси ҳисобланади. Зотан Конституция давлатни давлат, миллатни миллат сифатида дунёга танитадиган қомусдир, деган Президентимиз. Конституция фуқаро, жамият ва давлат ҳокимияти ўртасида ўзига хос ижтимоий шартнома мақомига эга. Ҳуқуқшунос олимлар А.Саидов ва У.Тожихоновлар конституцияларни 2 гуруҳга бўлади: 1) бугунги кундаги конституциялардан кескин фарқ қиладиган шароитларда қабул қилинган конституциялар. Буларга 1787 йилги АҚШ. 1831 йилги Бельгия, 1874 йилги Швейцария конституциялари мисол бўла олади; 1) XX асрнинг иккинчи ярмида қабул қилинган, Янги авлод конституциялари. 20- йиллар бошида Шарқ мамлакатлари (Туркия, Эрон, Миср, Афғонистон) давлат мустақиллигининг шаклланиш жараёни Европанинг конституциявий шакллари, барча эътироф этган ҳуқуқий қадриятлар ҳамда фуқаролик ҳуқуқий меъёрлари ривожланган мажмуага анъанавий мусулмон ҳуқуқини

www.arxiv.uz уйғунлаштиришга ҳаракат қилган конституциявий қурилиш типини вудужга келтирди. Ундан кейин конституциявий қурилишда аралаш яъни Британия-француз ёндашуви вужудга келди. Шунингдек, Африканинг Саҳройи Кабирдаги давлатлар, ҳамда Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида конституциявий ислоҳотлар даврини вужудга келтирдилар. Бугунги кунда жуда кўп давлатларда ҳар томонлама ривожланган конституциялар вужудга келди ва келмоқда. Жаҳон давлатларининг конституцияларини ИИВ Академияси томонидан тузилган ва чоп этилаётган «Конституции Мира» номли тўпламидан фойдаланиб ўрганиш мумкин. 1-6-томларида 45 та давлатнинг конституциялари берилган. Бу давлатларнинг конституциялари ўрганиб чиқилса, у давлатлар ҳақида тўлиқ маълумотларга эга бўлиш мумкин. Масалан , Австрия Конституцияси - Федерал Конституциявий қонун деб аталади. (1920й, 10 ноябрда қабул қилинган). Давлат бошлиғи - федерал Президент. Давлат бошқаруви - республика. Давлат тузилиши - федератив. Сиёсий тартиби - демократик. Қонун чиқарувчи ҳокимияти - Парламент (миллий палата 183 та депутат ва федерал палата 63 та депутатдан иборат). Ижро этувчи ҳокимияти - федерал Президент ва федерал ҳ укумат.

www.arxiv.uz Сиёсий партиялари: «Австралия Халқ партияси»; «Австралия Озодлик партияси»; «Австралия социал-демократик партияси»; «Муқобил яшил». Озарбайжон Коституцияси (195й, 12 ноябрда қабул қилинган, 195й 27 ноябрда кучга кирган). Давлат бошлиғи - Президент. Давлат бошқаруви - республика. Давлат тузилиши - унитар. Сиёсий тартиби - демократик. Қонун чиқарувчи ҳокимияти - Миллий Мажлис. Ижро этувчи ҳокимияти - Министрлар Кабинети. Сиёсий партиялари: «Озарбайжон Халқ фронти»; «Миллий Мустақил партияси»; «Озарбайжон социал демократик партияси»; «Мусават»; «Ишонч йўли партияси»; «Озарбайжон Халқ партияси»; «Озарбайжон деҳқон партияси». Конституция – олий юридик кучга эга бўлган, ваколат берилган, органлар томонидан берилган тартибда, ёхуд халқ референдуми орқали қабул қилинган, энг барқарор ва муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи давлатнинг асосий қонуни. Конституция қуйидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади: 1. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари; 2. Давлат тузилиши; 3. Давлат ҳокимиятининг ташкил топиши (структураси, давлат органларининг шаклланиш тартиби ва улар орасида ваколатларнинг тақсимланиши);

www.arxiv.uz 4. Миллий хусусиятларга қаратилган конституциявий назоратни талаб этувчи муҳим ижтимоий муносабатлар ва маълум давлатнинг анъаналари. Конституциянинг асосий белгилари, асосий вазифалари ва юридик хусусиятлари орқали тўлиқроқ тавсифланади. Ўзбекистон Республикаси К о нституцияси – мустақиллик қомуси «Мустақиллик халқимизнинг тарихий ютуғидир. Юз йиллар мобайнида озодликни орзу қилган Ўзбекистон, чинакам мустақилликни қ ўлга киритиб гуллаб яшнаши ва фаровонликка эришиши, тараққий этган демократик давлатлар қатори халқаро ҳамжамиятда муносиб ўринни эгаллаши – биз кўзлаган олий мақсаддир» 2 . Мустақиллик бу: - тенглик сари қўйилган биринчи қадам. Чунки тенглик бўлмаган жойда кимдир кимгадир тобе бўлади. Мутелик бор жойда ҳукмронлик, ўзгалар ҳисобига яшаш каби иллатлар пайдо бўлади. - Мустақиллик – ўзаро ҳурмат, бир-бирини тан олиш, бир- бирини қадрлаш асосида мамлакат фуқаролари ўзаро муносабатида ҳам, давлатлар ўртасида ҳам ана шу умуминсоний қадриятларга таяниш, умуминсоний мезонлар асосида яшаш демакдир. - Мустақиллик – жамиятдан ажралмаган ҳолда дунё муаммолари ва ўз тақдири билан боғлиқ бўлган истиқбол ҳақида ўйлаш. - Мустақиллик – эркин дунёқараш, эркин тафаккурга суяниб ишлаш салоҳиятидир. - Мустақиллик – мустамлакачиликнинг ҳар қандай шаклини 2 1. И.А.Каримов. Конституциянинг 2 йиллиги муносабати билан сызлаган нут=идан.

www.arxiv.uz тақозо этадиган тўсиқлар ва зўравонликларни инкор этади. Мустақиллик – жаҳон тараққиётининг илғор тажрибалари асосида ўз равнақининг ўзига хос тамойилларини ишлаб чиқиш билан бирга ягона замин, ягона макон тақдирини белгилашда ўзаро ҳамкорликнинг янги, сифат жиҳатидан юқори бўлган, умуминсоний мос келадиган андозаси асосида яшаш демакдир. Ўзбекистонда давлат мустақиллиги эълон қилинганлиги Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ишлаб чиқиш ва қабул қилишни тақозо этди. Ўзбекистон ҳудудида илгари амал қилиб келган барча конституциялар (Туркистон АССРнинг 1918 ва 1920 йиллардаги Конституциялари, Ўзбекистон ССРнинг 1927,1937,1978 йиллардаги Констутциялари) ўз халқи ва ҳудудини эркин ва демократик асосда бошқарадиган мустақил, эгалик давлат конституциялари эмас эди. Республика ўз давлат мустақиллигини қўлга киритгач табиий равишда, шу давлат мустақиллигини Конституция асосида мустаҳкамлаб қўйиш муаммоси бутун бўй басти ва кучи билан кўндаланг бўлди. Конституцияда янги давлатнинг табиати, унинг ички ва ташқи сиёсати тамойиллари, инсон ҳуқуқларига, давлат суверенлигига, демократиянинг ва ижтимоий адолатнинг олий мақсадларига содиқлиги мустаҳкамланиб қўйилмоғи лозим эди. Конституция ўзбек давлатчилиги ривожланиш тарихида тажрибани ҳисобга олиши, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормалари устуворлигига таяниши, фуқаролар учун муносиб ҳаётни таъминлашга асос бўлиши, барқарор маданий бозор иқтисодига

www.arxiv.uz асосланган демократик ҳуқуқий давлат, фуқаролик жамияти бунёд этиши керак эди. Республиканинг янги Конституциясини ишлаб чиқиш зарурлиги тўғрисидаги ғоя XII чақириқ Олий Кенгашнинг 190 йил мартида бўлиб ўтган биринчи сессиясидаёқ янграган эди. Конституция устида олиб бориладиган иш принципи жиҳатидан мутлақо янги, моҳияти эътибори билан мустақил давлатнинг дастлабки конституцияси устида ишлашга айланиб кетишини камдан-кам киши ҳ аёлига келтирган эди. Олий Кенгашнинг 190 йил июнь ойида бўлиб ўтган иккинчи сессияси Республика Президенти И.А.Каримов раислигида 64 кишидан иборат Конституция комиссиясини ташкил этди. Комиссия таркибига вилоятлар ва Корақалпоғистон Республикаси раҳбарлари, давлат ва жамоат арбоблари, олимлар ва халқ хўжалиги мутахассислари кирди. Олий Кенгашнинг 10-сессиясида Конституция комиссияси қисман янгиланди. Конституция комиссияси Раисининг топшириғи бўйича 191 йилнинг бошида Конституция концепсияси устида иш бошланди. Республика фанлар академияси фалсафа ва ҳуқуқ институтининг концепцияси сиёсатшунослик ва бошқарув институти концепцияси ҳамда президент девони юридик бўлими тайёрлаган концепция. Ички гуруҳ мажлисида учинчи концепция асос учун қабул қилинди. Қолган икки гуруҳ концепциясининг диққатга сазовор ғоялари билан бойитилиб, умумлаштирилган пухта ягона ғоявий асос шаклига келтирилди.

www.arxiv.uz Конституция комиссияси 191 йил апрелда бевосита Конституция лойиҳаси устида ишлай бошлади. 12 апрелда И.А.Каримовнинг бошчилигида Конституция комиссиясининг биринчи мажлиси бўлиб ўтди. Конституция лойиҳасини ишлаб чиқишга тайёргарлик соҳасидаги бутун ишни марказлаштириб туриш мақсадида Конституция комиссияси аъзолари ҳамда таниқли олимлар ва мутахассислар қатнашган 32 кишидан иборат ишчи гуруҳи тузилди. Конституция комиссиясининг раиси аввал бошиданоқ ишчи гуруҳи олдига аниқ вазифа қўйди: жаҳон тажрибаси ўрганилсин, бошқа мамлакатларнинг инсон ҳуқуқлари борасида, демократия ва қонунчилик соҳасида қўлга киритилган ютуқлари ҳисобга олинсин, миллион-миллион кишилар дилига яқин ҳамда уларга тушунарли бўлган сиёсий ва юридик ҳужжат яратилсин. Конституция комиссияси раиси комиссия ишининг дастлабки кунларидан то Конституция қабул қилингунга қадар Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг лойиҳасини тайёрлаш ишига бевосита раҳбарлик қилиб турди. Лойиҳанинг 158та моддадан иборат дастлабки варианти 191 йил октябрь-ноябргача тайёрлаб бўлинди. Лойиҳанинг иккинчи ишчи варианти 149та моддадан иборат бўлди. Республика Президенти матнни кўриб чиқди. Шу тариқа Конституция комиссиясининг нигоҳидан ўтгач, лойиҳа лўнда ва ифодали бўла борди. Учинчи вариант 137та моддани ташкил қилди. Конституция матнидаги сўзлару ҳарфлар янгича куч, вазн ва маъно касб этди.

www.arxiv.uz Матбуотда эълон қилиш олдидан лойиҳа яна бир бор диққат билан ўрганиб чиқилди. У энди 127та моддага келтирилган эди. Конституция комиссиясининг қарори билан лойиҳа 192 йил 26 сентябрда умумхалқ муҳокамаси учун матбуотда эълон қилинди. Муҳокама жараёнида, масалан, «Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари» деган бўлим бўйича 1978 таклиф ва мулоҳаза тушган, 25-модда бўйича 165 таклифдан 22 таси, 28-модда бўйича 105 таклифдан 16 таси, 40-модда бўйича 140 таклифдан 13 таси инобатга олинган. Муҳокама давомида унинг асосий бўлимлари, боблари, моддалари ва қоидалари умумхалқ синовига дош бера олди. Конституция комиссиясига келган фикрлар, таклифлар ва мулоҳазаларни ҳисобга олган ҳолда муҳокамани давом эттириш учун Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг лойиҳаси 192 йил 21 ноябрда яна бир бор матбуотда эълон қилинди. Республика Олий Кенгаши муҳокамасига қўйилган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси лойиҳасига ҳаммаси бўлиб 80 га яқин ўзгариш, қўшимча ва аниқликлар киритилдики, уларнинг айримлари принципал муҳим аҳамиятга эга бўлади. 192 йил 8 декабрда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг XI сессиясида қабул қилинган Конституция янги мустақил демократик суверен Ўзбекистон давлатининг биринчи Конституцияси бўлди. Конституциянинг асосий белгилари

www.arxiv.uz Конституция белгилари конституциянинг юридик ҳужжат сифатида жамият билан алоқасини ва унинг умумтаъсирчанлигида намоён бўлади. Қуйидагилар конституциянинг асосий белгиларидир: 1. Таъсис этиш характери; 2. Миллийлиги; 3. Амалийлиги; 4. Барқарорлиги; Конституциянинг таъсис этиш характери шундаки, у бутун ижтимоий муносабатларни эмас, балки муҳимроқ ва амалда кўпроқ учрайдиган муносабатларни тартибга солади, шу билан бирга умумлаштирувчи характерга эга. Конституция кичик ҳажмда ва нормалар миқдори кам бўлиб, у давлат ва жамият қурилишининг энг асосийларини қамраб олиши керак. Конституцияда ёритилмаган бошқа ижтимоий муносабатлар конституцияга асосланиб чиқарилган қонунлар ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда тартибга солинади. Конституциянинг миллийлиги: Биринчидан, у халқнинг руҳияти ва интилишларига жавоб берувчи ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлайди; Иккинчидан, халқ манфаатидан келиб чиқиш ва бевосита ёки ўз вакиллари орқали халқ томонидан қабул қилиниши; Конституциянинг амалийлиги жамият ҳаётида доим акс этиши тушунилади. Акс ҳолда конституция формал бир ҳужжатга айланадики, жамиятда ҳеч қандай обрў эътиборга эга бўлмайди,

www.arxiv.uz шунга кўра унга амал қилинмайди ҳам. Конституция узоқ муддатга мўлжалланган ҳужжат бўлганлиги сабабли, барқарорлик унинг муҳим жиҳатидир. У маълум муддатда амалдаги тартибга кўра қатъийликни таъминлаб бериши керак, уни тез ва ҳозиржавоблик билан ўзгартириш мумкин эмас. Лекин конституцияни бир марта тузиб ва ўзгартиришга мойил бўлмайдиган умрбод ҳужжат сифатида қабул қилинишига йўл қўйилмаслик керак. Маълумки, ҳаёт тобора ривожланиб, жамият ўзгариб боради. Агар конституцияга мос келувчи ўзгартиришлар киритилмас экан, у жамият тараққиётидан қолиб кетиб, ўз фаоллигини йўқотади. Масалан, ҳозир СССРнинг 1936 йилдаги конституциясида социализм тўла ғалаба қозонди, ер, сув давлат мулки, хусусий мулкнинг йўқлиги деган тушунчалар бугунги кунга мутлақ ёд назария. Белгия ўзининг 1831 йилдаги конституциясини «умрбод» конституцияга айлантирмоқчи бўлди, лекин бунинг уддасидан чиқа олмади. Бунга сабаб мулкий муаммонинг келиб чиқиши ва федерацияга бўлган эҳтиёж 1831 йилдаги конституцияни амалда бўлишига тўсқинлик қилди. Шунга кўра 194 йилда бутунлай янгидан конституция қабул қилинди. Европа конституциялари ичида энг қадимийси бўлган 1874 йилдаги Швейцария конституцияси ўз даврининг энг замонавий ва барча талабларга жавоб берадиган конституция ҳисобланган, ҳозирги кунда эса анархизм ғоясидек туюлади. Ҳаттоки, ўзгартиришлар билан АҚШнинг 1787 йилги ҳуқуқий

www.arxiv.uz меъёрий конституциясига кўпроқ ўхшаб кетади. Шунинг учун конституцияларнинг барқарорлиги ва вақти- вақти билан бўладиган ўзгартиришларнинг меъёрини сақлаш керак. Конституция вазифалари Конституция вазифалари бу унинг қабул қилинишининг турли кўринишлари, жамият ва давлат ҳаётида акс этиши ва таъсиридир. Конституциянинг вазифалари қуйидагилардан иборат: 1. Таъсис этувчи; 2. Ташкилий; 3. Ташқи сиёсий; 4. Маънавий; 5. Юридик; Таъсис этувчи функция, Конституциянинг амалдаги ижтимоий тартибларни тасдиқлаш ёки конституциянинг ёрдамисиз мустаҳкамлана олмайдиган, жамиятда етилган янги ижтимоий муносабатларни ривожланиши учун замин яратишда намоён бўлади. Конституциянинг бу функцияси тўлиқлигича ҳам сиёсий соҳада (масалан, янги бошқарув шаклини, яъни монархия ўрнига республика жорий қилиш ва бошқалар), ҳам давлатнинг алоҳида институтларида (1 палаталик парламент ўрнига 2 палаталикка ўтиш, янги мансабларни жорий этиш, масалан, Россияда 193 йилда алоҳида ўрин эгалланган) амалда бўлиши мумкин. Конституциянинг ташкилий функцияси, жамиятдаги умуммажбурий жараёнларни мустаҳкамлашда намоён бўлади. Конституция жамиятнинг бутун ҳаётини аниқ йўналишга солади,

www.arxiv.uz унга аниқлик киритади ва бошқарув моҳиятига эга бўлади . Конституциянинг ташқи сиёсий функцияси, қуйидагиларда намоён бўлади: Биринчидан, конституция ташқи сиёсат йўналишини шакллантиради; Иккинчидан, хорижий мамлакатларнинг жамияти ва давлати ҳақида маълумотлар манбаи бўлиб хизмат қилади. Маънавий функцияда, конституция асосий дунёқарашни шакллантириш омили эканлиги билан ифодаланади. Масалан, дунёдаги 1-конституциялар (АҚШ, Польша, Франция)да инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, давлатнинг демократик тузуми мустаҳкамланган. Социалистик давлатларнинг конституциялари жамиятда социалистик қадриятларни шакллантиришга интилади. Замонавий ислом конституциялари эса ўз фуқароларига исломий дунёқараш қадриятларини уқтиради. Коституцияларга хос қуйидаги функциялар мавжуд:  Биринчидан-жамиятдаги бутун тартибот ишларининг асоси бўлиб ҳ исобланади;  Иккинчидан-бевосита ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўрнатади;  Учинчидан - қолган барча меъёрий ҳуқуқий актларнинг пойдевори бўлиб хизмат қилади. Конституциянинг юридик хусусиятлари, у давлатнинг асосий қонуни эканлигига ишора қилади. Қуйидаги хусусиятлардан асосийларини ажратиб олиш мумкин:  Давлатнинг асосий қонуни;

www.arxiv.uz  Олий юридик кучга эга;  Амалдаги қонунчиликнинг асоси;  Унинг қабул қилиниши ва ўзгартирилишининг алоҳида тартиби. Конституция бу референдум, халқ ёки олий қонун чиқарувчи ва давлат вакиллик органлари томонидан қабул қилинадиган умуммажбурий ҳуқуқий меъёрий акт (қонун)дир. Бу акт жамият ва давлат ҳаётининг асосий масалаларини мустаҳкамлайди. Доимий ва кўп қўлланилишга мўлжалланган бўлиб, давлатнинг обрў-эътибори (авторитети) ва мажбурлов кучига суянади. Одатда конституция ягона меъёрий ҳуқуқий ҳужжат бўлиб, у ўзининг мазмун-моҳияти ва ролига кўра давлатнинг асосий қонуни ҳисобланади. Бу асосий қонун олий юридик кучга эга бўлганлиги сабабли, бошқа қонунчилик ҳужжатлари унинг меъёрларига зид бўлиши мумкин эмас ва унинг юридик устунлиги ҳам айнан шунда. Дунё амалиётида конституцион қонунлар деган тушунча мавжуд. Ушбу қонунлар конституция каби жамият ва давлат ҳаётидаги муҳим масалаларни тартибга солувчи ва конституциянинг ўзига хос давомчисидир. Биз конституцияни амалдаги қонунчилик асоси дея оламиз, чунки унинг шароитида барча мамлакатларнинг қонунчилик тизими ривожланади ва ундан «униб чиқади». Янги конституциянинг қабул қилиниши, қонунчилик тизимини янгиланиб боришига олиб келади. Конституциянинг бошқа қонунчилик ҳужжатларига нисбатан барқарор ва олий юридик кучга эга бўлиши учун унинг қабул

www.arxiv.uz қилиниш жараёнини оддий қонунларнинг қабул қилиниш жараёнидан мураккаброқ тартибда бўлиши керак. Конституциянинг қабул қилинишининг қуйидаги усуллари мавжуд:  Парламент томонидан;  Халқ ёхуд референдум томонидан;  Махсус таъсис мажлиси томонидан;  Тақдим этиш орқали. Парламент томонидан қабул қилиш бу энг кўп, кенг тарқалган ва табиий усулдир. Одатда парламент аъзоларининг 2,3 қисми қатнашгандагина ваколатли ҳисобланади (айрим ҳолларда 2,4, 3,5). Кўпинча конституцияни қабул қилишда иккита вотум усули ишлатилади (двойной вотум). Бу - Конституция ёки унга ўзгартиришларни икки овозда қабул қилинишини билдиради. Уни содда ва мураккаб икки вотум усулига ажратилади: Содда икки вотум-бу, бир сессия таркибида ёки бир қонун таъсис этувчи парламент таркибида икки овоз беришни амалга оширишдир. Масалан, Украинанинг 196 йилдаги конституцияси ўзгартиришлар киритиш учун бир сессия таркибида мутлоқ кўпчилик овози билан қабул қилиниб, кейинчалик қолган сессиялар давомида ваколатли овоз (2-3 овоз) билан тасдиқланади. Мураккаб икки вотум , бу биринчи берилган овозни парламентнинг бир таркиби, кейингиларини эса бошқа таркиб амалга ошириши тушунилади. Юқоридаги тартиб Швейцарияда мавжуд. Бир қатор

www.arxiv.uz мамлакатларда (Белгия, Голландия, Испания) конституциясининг қабул қилиниши ёки унга қатъий ўзгартиришлар киритиш учун парламент алоҳида сайланади, кейин янги тартибда конституцияни қабул қилади. Маълумки, АҚШ, ГФР тартибига биноан, конституция (унга ўзгартиришлар) нафақат давлатнинг парламенти томонидан, балки федерация субъектларининг парламентлари томонидан ҳам қабул қилинади (ратификация йўли билан). Иккинчи кенг тарқалган усул – бу референдумда қабул қилинишидир. Айрим мамлакатларда мавжудки (масалан, Руминия), уларда ҳар икки усул ҳам қўлланилади: конституция биринчи парламент томонидан қабул қилиниб, сўнг референдумда тасдиқланади. Махсус таъсис мажлис бу конституцияни қабул қилувчи алоҳида органдир. Одатда унда эндигина ташкил топган мамлакатларнинг янги конституцияси (АҚШ нинг 1787 йилдаги конституцияси, ГФР нинг 1949 йилдаги конституцияси) ёки ўз жамият қурилишини ва давлат бошқарувини тубдан алмаштирган мамлакатларнинг (Италия, 1947 й) конституциясини қабул қилади. Тақдим этиш усули бу якка ҳукмдор ёки бошқа давлат бошлиғи томонидан конституциянинг инъом этилишидир. Конституция классификацияси ва турлари Турли асосларга кўра конституция қуйидагиларга бўлинади:  Кодекслаштирилган ва кодекслаштирилмаган;  Тирик ва ўлик;

www.arxiv.uz  Ҳуқуқий (юридик) ва далилий;  Ҳақиқий ва сохта;  Эгилувчан ва қатъий. Замонавий кўпгина конституциялар кодекслаштирилган шаклда қабул қилинади. Бу дегани конституция, қоидага биноан ягона, тизимлаштирилган ва мантиқий моҳиятга эга бўлган ҳужжат эканлигидан далолат беради. Лекин дунёда кодекслаштирилмаган конституцияларни қабул қилган давлатлар ҳам учраб туради. Буюк Британия, Швеция ва Исроил каби мамлакатларда конституция ягона ҳужжатни ташкил этмайди, у бир нечта конституцион характерга эга бўлган масалаларни бошқарувчи муҳим қонунлар мажмуидир. Англосаксон ҳуқуқий тизими мавжуд бўлган мамлакатларда «тирик» ва «ўлик» конституциялар ажралиб туради. Бу маънода АҚШ конституциясини айтишимиз мумкин. АҚШнинг 1787 йилдаги конституцияси (яъни 200 йил олдин қабул қилинган) ўлик ҳисобланади, чунки у жуда эскирган, архаик ва юзаки қаралган конституция бўлиб, фақат асосийларнинг асосийсини тартибга солади. Агар уни (Олий суд) судъялар томонидан шарҳланмаганда, у билан яшаш жуда қийин бўлар эди. Ўнлаб конституция мазмунини тушунтириб берувчи Олий суд қарорлари айнан тирик конституция сарасига киради. Конституцияни шарҳлаш ҳуқуқига эга бўлган англосаксон мамлакатларининг судлари ўз қарорлари билан шу давлатнинг тирик конституциясини жорий қилади. Конституциялар ҳуқуқий ва далилий бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz « Ҳуқуқий конституция » бу, қоғоздаги конституциядир. Лекин « Далилий конституция» эса, қоғоздаги конституцияга мос тушмаслиги мумкин бўлган ҳаётдаги конституциядир. Масалан авторитар ва тоталитар давлатнинг конституцияларида инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари нормаларда мустаҳкамланган, лекин амалдаги ўрнига келсак, ҳокимиятлар томонидан назорат қилинмайди ва шу ҳуқуқларни ҳимоя қилувчи алоҳида механизм ҳам ишлаб чиқилмаган. Бошқа мисол: Гитлер Германияси ўз фаолиятини олиб бориш давомида «демократик» Веймар конституциясининг кўпгина жиҳатларига амал қилинмаган. Ҳуқуқий ва далилий конституциялар мазмуни ҳақиқий ва сохта конституциялар мазмунига жуда яқин. Ҳақиқий конституция - ҳаётга тадбиқ қилинган ва унга мувофиқ ижтимоий муносабатларда ўз аксини топади. Сохта конституциялар ҳақиқат билан бирлаша олмайди ва амалиётда ўз аксини топмайди. Шундай қилиб, агар замонавий АҚШ учун тоталитар социалистик конституция қабул қилинса, унда бу конституция сохта бўлади, чунки АҚШнинг ижтимоий муносабатлари ўзгачадир, ундан тубдан фарқ қилади. Агар Хитой олдинги буржуа конституциясини қабул қилса, худди юқоридаги ҳолат қайтарилади. Конституцияга ўзгартириш киритиш имкониятига кўра эгилувчан ва қатъий конституцияларга бўлинади. Эгилувчан конституция – бу унинг матнига ўзгартириш киритиш осон бўлган туридир. Кўп ҳолларда эгилувчан конституцияларда ўзгартиришлар

www.arxiv.uz ҳозиржавоблик билан амалга оширилади. Масалан, Буюк Британия конституциясига шундай конституция сифатида мурожаат этиши мумкин. Парламент акт чиқаради дегунча, конституцияга ўзгартиришлар киритилиб бўлинади. РСФСРнинг 1978 йилдаги конституциянинг 1989-193 йил нашр этилганини ҳам эгилувчан конституция дея оламиз, чунки унга ўнлаб ўзгартиришлар ва тузатишлар киритилган. Ўзгартиришлар киритиш бир мунча мураккаб бўлган конституцияларни қатъий конституция деб айтсак бўлади. Конституцияларни қатъий турига айлантириш учун бир неча усуллар мавжуд. Бунинг учун қуйидагилар киритилади: Ўзгартиришлар киритишда ваколатли овоз миқдори (2|3, 3|5, 3| 4) хисобга олинади; Икки вотум усулини (1 таъсис мажлиси ёки 1 сессия давомида 2 овоз бериш йўли билан амалга оширилади, агар мураккаб бўлса, у ҳолда фақат парламентнинг турли аъзолари томонидан қабул қилинади); Парламентнинг янги таркиби асосида конституцияни қабул қилиш учун алоҳида парламентнинг қайта сайловини; Ўзгартиришларни референдумда тасдиқлаш учун; Ўзгартиришларни федерация субъектларининг қонун чиқарувчи органлари томонидан ратификация қилишни. Ўта қатъий конституция деб, ўзгартиришлар киритишнинг ҳеч иложи бўлмаган конституцияга айтилади.

www.arxiv.uz Конституциявий ҳуқуқ фанини тизими . Ҳар бир фан ўзининг тизимига эга бўлиб, ўзи ўрганадиган предметнинг мазмуни ва унинг тузилиш тартибини қамраб олади. Конституциявий ҳуқуқ фанининг тизими, асосан, ўзи ўрганадиган ҳуқуқ тармоғининг тизимига ва унинг олдига қўйилган вазифаларга мос келади ва қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади: 1. Фанинг умумий масалалари. Уларга ҳуқуқ тармоғи сифатида конституциявий ҳуқуқнинг тушунчаси, предмети, бу ҳуқуқ тармоқ нормаларининг моҳияти ва хусусиятлари; конституциявий-ҳуқуқий муносабатлар ва уларнинг турлари; конституциявий ҳуқуқнинг Республикамиз ҳуқуқий тизимидаги ўрни каби масалалар киради. 2. Ўзбекистон Республикасида конституциявий ривожланишнинг асосий босқичлари. Бу бўлим конституциявий ҳуқуқнинг бош манбаи ва давлатнинг асосий қонуни бўлган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг жамиятдаги ўрни ва хусусиятларини, конституциявий ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш механизми ва шаклларини, Ўзбекистонда конституциявий ривожланишнинг асосий босқичларини ўз ичига олади. 3. Ўзбекистон Республикаси конституциявий тузумининг асосий принциплари бўлимида республикамизнинг давлат мустақиллиги, халқ ҳокимиятчилиги, Конституция ва

www.arxiv.uz қонунларнинг устунлиги тамойиллари, Ўзбекистон ташқи сиёсатининг конституциявий асослари ўрганилади. 4. Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари. Бу бўлимда шахс ҳуқуқий ҳолатининг асослари, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги, инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликлари, бурчлари, уларни амалга ошириш кафолатлари ўрганилади. 5. Жамият ва шахс муносабатларининг асослари. Бу бўлимда Ўзбекистон Республикаси конституциявий тизимининг иқтисодий негизлари, жамиятдаги мулкий муносабатлар, фуқаролик жамиятнинг конституциявий асослари, жамоат бирлашмалари, оиланинг жамиятдаги роли, оммавий ахборот воситаларининг жамият сиёсий тизимида тутган ўрни ўрганилади. 6. Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий ва давлат тузилиши. Бу бўлимда Ўзбекистоннинг миллий-давлат тузилиши, маъмурий-ҳудудий бўлиниши, Корақалпоғистон Республикасининг конституциявий мақоми ўрганилади. 7. Ўзбекистон Республикасининг давлат ҳокимияти органлари тизими . Бу бўлимда давлат ҳокимиятининг бўлиниш тамойиллари, давлат ҳокимияти органларининг тизими ва турлари, улар фаолиятини ташкил этиш тамойиллари ва шакллари; Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, унинг ваколати ва фаолиятининг шакллари; Ўзбекистон Республикаси Президентининг мақоми, ваколатлари, давлатни ва хўжаликни бошқариш органлари, маҳаллий ҳокимият

www.arxiv.uz органларининг тизими, суд ҳокимияти ва прокуратура органлари тизими ўрганилади. Ҳозирги конституциявий ҳуқуқ фанининг тизими ана шулардан иборат. Албатта, конституциявий ҳуқуқ фанининг тизими ўзгармасдан қолмайди, конституциявий ҳуқуқ институтларининг ривожланиши билан бу фан тизими ҳам ўзгариб бораверади. Масалан, Республикамизда икки палаталик парламент ташкил топиши, Президентнинг конституциявий сайлаш муддати етти йилга чўзилиши билан Ўзбекистон Республикаси Конституцясининг айрим моддаларига ўзгартиришлар киритилади. Конституциявий ҳуқуқ фани ҳуқуқшунослик фанлари ичида марказий ўринни эгаллайди. Чунки конституциявий ҳуқуқ фани республикамиз конституциявий тизимининг асосий тамойилларини, ижтимоий тузумнинг конституциявий асосларини, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларини, Ўзбекистон республикасининг давлат тузилиши ва давлат тизимларини белгилайдиган энг муҳим ҳуқуқий институтларни ўрганади. Бу ҳуқуқий фан бошқа юридик умумназарий, тарихий тармоқ фанлари билан узвий боғлиқдир. Конституция бу доимий юридик ҳужжат (гоҳ 1та, гоҳ бир нечта). Ҳужжат сифатида ички мантиқ ва алоҳида тузилишга эга. Конституциянинг асосий тузилиш элементлари:  Муқаддима;  Асосий қисм;  Якуний ва илова қисмларидан иборат. Муқаддима - конституциянинг қисқа ва тантанали кириш

www.arxiv.uz қисми. Одатда муқаддима халқ ёки конституцияни қабул қилаётган орган номидан овоза қилинади. У халқнинг тарихий қадамига ишора қилиб, конституция номидан унинг мақсадлари эълон қилинади. Муқаддима - конституциянинг кенг тарқалган, лекин мажбурий тусга эга бўлмаган қисми. Конституциясининг муқаддима қисми умуман бўлмаган мамлакатлар ҳам мавжуд (масалан, Италия). Айрим тоталитар ва авторитар мамлакатларнинг конституциясида муқаддима қисми алоҳида ўрин эгаллайди. Уларнинг муқаддимаси қисқа декларация эмас, балки давлатнинг ҳаёти тўғрисидаги тўлиқ маълумот, у социалистик жамиятнинг янги мақсадлари, революция ютуқлари, революционерлар кураши ва унинг оғир тарихи ҳақида маълумот беради. Аҳён-аҳёнда бундай муқаддималар ўтиб кетган Мао Цзедун, Хо Ши Мин каби (Хитой, Въетнам) узо қ йиллар Куба бошлиғи бўлган Ф.Кастро каби тарихда чуқур из қолдирган юртбошиларнинг ҳаётини ўзида мужассамлаштирган. Демократик давлатларда эса кимнингдир жамият олдида хизматлари кўп бўлишига қарамай, унинг исмини ёки номини киритиш умуман қабул қилинмаган. Қоидага кўра, муқаддима меъёрий характерга эга эмас (ҳеч қандай юридик меъёрлари йўқ). Франция бундан мустасно, биринчидан, конституциясининг 1-моддаси (конституциянинг қисқа шаклдаги энг муҳим моддаси) муқаддима таркибида; иккинчидан, 1958 йилдаги конституциянинг қисми сифатида, айрим инсон ҳуқуқларини тартибга солувчи 1946 йилдаги конституциянинг муқаддимаси ҳам қабул қилинади.

www.arxiv.uz Асосий қисм конституциянинг матни ҳисобланади. Одатда у рақамланган бўлимларга бўлинади (бўлим, боб, модда). Ҳар бир бўлим алоҳида ижтимоий муносабатларни тартибга солади (масалан, инсон ҳуқуқлари, давлат қурилиши), моддалар эса, аниқ меъёрларни ўз ичига олади. Замонавий конституцияларда одатда, аввал конституцион тизим асосларини тартибга солиш, сўнг давлат органларининг давлат тизимидаги жойлашувини акс эттиради. Замонавий даврдаги ўртача конституциялар 100-150-моддани қабул қилади. Жуда мантиқий конституциялар мавжуд: масалан Монголия конституцияси эса 70 та моддадан иборат. Ўта батафсил ва тўлиқ (шиширилган) конституциялар мавжуд. Булар жумласига Ҳиндистон конституцияси (750 та модда атрофида), Бразилия конституцияси (315 та моддага яқин), Португалия конституцияси (300 та моддалар атрофида), Мексика конституцияси (100 та модда, лекин уларнинг ҳар бири 5-10 моддани ташкил этади) киради. Замонавий нуқтаи назардан, юқоридаги ҳолат тўғри деб топилмайди, чунки конституция қисқа, лўнда ва мантиқий бўлиши зарур. У чалкашишга йўл қўядиган, тушунарсиз «шиширилган» эмас, балки энг асосийларнигина ўзида мужассам этиши зарур. Конституциянинг ривожланиш босқичлари . Турли вақтларда турли конституциялар қабул қилинган. Ҳар

www.arxiv.uz бир конституция ўта аниқ ва тарихий давр асарлари (излари)ни ўзида мужассам эттиради ва у ўша даврдаги ижтимоий муносабатларни ва маълум даврдаги ҳамда маълум давлатдаги энг катта конституцион мустаҳкамликка эга бўлган эҳтиёжни тартибга солади. Конституция ва унинг ўрганадиган масалаларининг қабул қилиниши учун маълум факторлар таъсир этади. Улардан энг асосийлари: 1. Жамиятда синфий табақаланиш кучининг тақсимланиши; 2. Ҳокимиятнинг у ёки бу жамият қатламга тегишлилиги; 3. Амалдаги шахсий муносабатлар ишлаб чиқариш кучларининг ва ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиши даражаси; 4. Халқ менталитети; 5. Жамиятдаги маданият даражаси; 6. Халқ ва давлатнинг тарихий ўтмиши; 7. Конституциянинг бошқа давлатларга таъсири; 8. Босқинчилик кучларининг хорижий мамалакатларга таъсири (кам ҳолларда). 200 йилдан ортиқ даврдан бери кодекслаштирилган конституция ўзининг замонавий тушунчасида ишлатилмоқда. Шу давр мобайнида конституция қабул қилинишининг 6 та энг катта босқичларини босиб ўтди: 1-босқич: ХУ III аср охири – 1 – жаҳон уруши (1914-1918 йиллар); 2-босқич: 1- ва 2- жаҳон урушлари орасидаги давр (1918-1945);

www.arxiv.uz 3-босқич: 1945-1960 йиллар; 4-босқич: 1960-1975 йиллар; 5-босқич: 1975-190 йиллар; 6-босқич: 190 йилдан бошланади. 1-босқич энг узун давр ҳисобланади яъни 130 йил давом этган. У биринчи конституциянинг қабул қилиниши билан бошланади (1787 йил-АҚШ, 1791 йил-Польша, 1791 йил-Франция). 130 йил давомида биринчи конституцияни намуна қилиб олган ҳолда бутун дунёдаги ривожланаётган мамлакатларда ва Европада конституциялар қабул қилина бошлаган. (1831 йил Бельгия конституцияси, 1874 йил Швейцария конституцияси, 1887 йил Голландия конституцияси, 1889 йил Япония конституцияси, 1871 йил Германия конституцияси, 1848 йил Италия конституцияси, 1911 йил Португалия конституцияси ва бошқалар). ХУ III аср охири: 1914-1918 йилда қабул қилинган барча конституциялар бир-бирига шакли ва матни жиҳатидан ўхшаб кетади. Улар қуйидагилар: 1. Жуда мантиқий ва қисқалиги; 2. Эскирган тилда ёзилганлиги; 3. Юридик технологиянинг юқори эмаслиги (сўзлар орасида оралиқлар кўплиги ва ноаниқ, тушунарсиз нормаларнинг мавжудлиги); 4. Кўпинча таъсис мажлиси ёки бошқа кам вакиллик йиғилишларида қабул қилинган ёхуд якка хукмдор томонидан инъом этилган; 5. Революция ёки бошқа фавқулодда ҳолатларда қабул

www.arxiv.uz қилинган; 6. Асосий эътибор давлат ҳокимиятининг ташкил топиш масалаларига қаратилган; 7. Ҳуқуқ ва эркинликлар конституция матнининг озгина қисмигагина аталган, шунда ҳам энг асосий ҳуқуқлар мустаҳкамланган; 8. Сиёсий ҳуқуқларга кўпроқ аҳамият берилган; 9. Аксариятида хусусий мулк дахлсиз эканлиги эътироф этилган; 10. Республика ўрнатилган бўлсагина, якка хукмдор ваколатлари чекланган; 11. Ҳокимият бўлиниш тамойиллари мустаҳкамланган; 12. Халқнинг сайлов вакиллик органлари - парламентларни таъсис этилган (кўпинча 1-парламентлар ҳақиқий бўлмаган ва кам салоҳиятга эга бўлган, цензура (таъқиқ)га асосланган, кўп босқичли сайлов танланган). Конституциялар аксарияти буржуазия демократияси ва капитализм ҳамда бошқа мақсадларга эришиш йўлида мутлоқчиликка қарши курашиш мақсадида қабул қилинган. Конституциянинг 2-босқичи (1918-1948й) 1-жаҳон уруши натижасида дунёда улкан ўзгаришлар содир бўлди: Биринчидан , англотилликлар (Буюк Британия ва АҚШ) немистилликлар (Германия, Австрия-Венгрия)га қаттиқ зарба берадилар. Улар дунёда ва Европада Европанинг шахсий тартибини ўрнатиб бериб, дунё харитасини ўз фойдалари ҳисобига андозалаб олдилар (1919 йилдаги Версал шартномаси, мандат тизими,

www.arxiv.uz Миллатлар лигаси ва бошқалар); Иккинчидан , уруш натижасида дунёдаги йирик империялар қулади – Германия, Австрия-Венгрия, Россия, Туркия; Учинчидан, Европа харитасида янги давлатлар сони ошди (улар Версал давлатлар деб номланган): Латвия, Литва, Эстония, Веймар Германияси, унча катта бўлмаган Австрия Республикаси, Венгрия, Чехославакия, Югославия, Польша, Финляндия; Тўртинчидан, аксарият мамлакатларда империализмга қарши миллий ва социалистик инқилоблар бўлиб ўтди (Россия, Германия, Австрия-Венгрия, Мексика ва бошқалар); Бешинчидан, маънавий қадриятлар ўзгарди (Конституция, парламентаризм ва инсон ҳуқуқларига бўлган ҳурмат янада ошди). 1918 йилда қабул қилинган янги конституциялар олдинги конституциялардан тубдан фарқ қилади: 1. Олдингиларига нисбатан саводлироқ ва махорат билан ёзилган; 2. Ўз тартибининг предметини кенгайтириш ва ҳажмини катталаштириш; 3. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига аҳамият кўпроқ берилган (1919 йилдаги Веймар Конституцияси, 1920 йилдаги Австрия ва Чехославакия Конституциялари); 4. Конституция руҳига кўра демократияга таянган; 5. Биринчилари ижтимоий ҳуқуқ ва меъёрларни мустаҳкамлашни бошладилар (1919 йилдаги Веймар конституцияси, хусусий мулк бутун жамиятга наф келтириш мажбуриятига ишора қилган);

www.arxiv.uz 6. Парламентаризмни кенгайтирдилар (сайлов ҳуқуқи ҳамма учун тенг бўлади ва цензурага чек қўйилди); 7. Австриянинг 1920 йилдаги конституцияси 1-марта Конституциявий судни ташкил этди. 2-жаҳон уруши натижасида жорий этилган дунёдаги янги вазият, конституция қабул қилинишининг 3 тўлқинининг пайдо бўлишига туртки бўлди. Кўрсаткич 2 йўналиш бўйича конституцияларнинг қабул қилинишининг 3-авлоди : Биринчидан, янги конституциялар янги мамлакатларда қабул қилинди ва ғолиб мамлакатларда улар янгиланди; Иккинчидан, дунё миқёсида миллий демократик ва социалистик конституциялар тарқала бошлади. Айниқса, янги конституциялар олдинги агрессив мағлуб мамлакатларда қабул қилинди – Италия конституцияси (1947), Япония конституцияси (1947), ФРГ Асосий Қонуни (1949). Бу конституциялар:  босқинчи кучлар яъни ғолиб мамлакатлар томонидан айтиб турилиб ишлаб чиқилган ва мағлуб мамлакатларнинг характерини тубдан ўзгартириш мақсадлари бўлган;  Давлатларнинг асосини қайтадан ташкил қилиб бердилар (ФРГ ўзининг “Асосий Қонуни” билан бир вақтда пайдо бўлган давлатга айтилди; Италия монархия тузумидан республика тузумига ўтказилди; Япония дуалистик монархиядан парламентар монархияга айланди);  Инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари кенг соҳаси

www.arxiv.uz мустаҳкамланди;  Италия ўз даври учун инқилобий ҳолатда ўз фуқароларининг ижтимоий-иқтисодий ва меҳнат ҳуқуқларини шакллантириб берди;  Урушдан воз кечишни мустаҳкамлади, Япония эса умуман мудофаа кучларидан воз кечди;  Демократия, парламент ва кўппартиявийлик жорий этилди;  Фашизм қораланди. Фашизм ва милитаризмни келажакда пайдо бўлмаслиги учун бир қатор чоралар кўрилди. Франция ўзининг 1946 йилдаги конституциясини демократлаштириб олди. Собиқ Совет мафкураси таъсиридаги давлатларнинг конституцион тузуми тубдан ўзгарди: ГДР, Польша, Чехославакия, Венгрия, Болгария, Руминия. Юқоридаги барча мамлакатларда маҳаллий компартияларга эркинлик берувчи, ўзлаштирилган хусусий мулкни қонунийлаштирувчи миллий демократик конституциялар қабул қилина бошланди (яъни вақтинчалик миллий буржуазия ва социалистик кучларни муросага келтирувчи “вақтинчалик муросали” конституция эди, лекин коммунистлар ҳокимият тепасига келиши учун ва хусусий муносабатларни ўзгартириш учун ҳуқуқий асосни яратдилар). “Вақтинчалик муросага келтирувчи” миллий-демократик конституциялардан фойдаланган ҳолда, коммунистлар барча кўрсатилган мамлакатлар ҳокимиятидан келдилар (1947-1948й) ва улар миллий буржуазиянинг хусусий мулкини мусодара қилиб,

www.arxiv.uz жамият таркибидаги синфларни ўзгартириб юборди. Шундан сўнг, совет блокида 7 та мамлакатларда коммунистик партия ҳокимиятига тегишли бўлган, социалистик давлатларнинг иқтисодий қурилиши сифатида мустаҳкамланган “социалистик конституцияларлари” қабул қилинди. Юқорида эслаб ўтилган социалистик конституциялар, 1936 йилдаги СССР конституциясига синалганлиги асосида қабул қилинган. Худди шу даврда, Осиё мамлакатлари бўлмиш, Ветнам, Хитой, Ҳиндистон, Индонезия ва бошқа мамлакатларнинг миллий- демократик, миллий-озодлик ва социалистик конституциялари қабул қилинган. 4-босқич конституциялари 50-йиллар охири 60-йиллар бошидаги колонизм тизими барбод бўлишига олиб келувчи конституциялардан эди. Африка мамлакатлари ўзининг миллий конституцияларни қабул қилган. Улардан айримлари озод мамлакатлар томонидан мустақил ишлаб чиқилди. Кўпинча улар олдинги метрополиялар томонидан ишлаб чиқилар эди (Буюк Британия, Франция) ёки улар томонидан инъом қилинар эди. Колонизм тизимининг барбод бўлиши натижасида Франциянинг 1958 йилдаги “генерал деголев” конституциясини қабул қилишига туртки бўлди. 5-босқич конституциялари Европа-Греция, Португалия (1974) ва Испания (1975)даги фашистик режим қулашининг тарафдори бўлган. Бу мамлакатларда демократик сиёсий режим ва янги конституцион қурилиш, парламентаризм, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини мустаҳкамловчи янги, демократик конституциялар

www.arxiv.uz қабул қилинди (Грецияда – 1975 й, Португалияда – 1976й, Испанияда – 1978 й). Янги конституциялар Португалиянинг 1976 йилдаги конституциясини намуна қилиб олган ҳолда, унинг колониясидан 1974-1975 йилларда чиқиб кетган мамлакатларда қабул қилинди. 70-80-йилларнинг 2-ярмида шунингдек, колониялардан охирги бўлиб ажралиб чиққан мамлакатларда конституциялар қабул қилинди (масалан, Жанубий Родезия) шунингдек, инқилоб ёки давлат тузумини ўзгартирган мамлакатларда (Эрон) рўй берди. 6-босқич ҳозирча охирги босқич, ундаги конституциялар Собиқ СССРнинг ва социализмнинг қўлаши натижасида пайдо бўлди. 20 дан ортиқ мамлакатлар ўз жамият қурилишини тубдан ўзгартирдилар. Шунга кўра, дунё харитасида 20га яқин давлатлар пайдо бўлди (15 та СССР ҳудудида, 5 та Югославия ҳудудида). Аксариятида кейинчалик батафсил кўриб чиқишга мойил бўлган янги конституциялар қабул қилинди .

www.arxiv.uz Адабиётлар 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т., «Ўзбекистон», 2 007 . 2.И.А.Каримов. «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли». – Т., «Ўзбекистон», 1992. 3. И.А.Каримов. «Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати». - Т., «Ўзбекистон», 1993. 4.И.А.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., Маънавият, 2008. 5.И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. - Т., «Ўзбекистон», 1995. 1. 1918-1920 йиллардаги Туркистон АССР Конституциялари. 6.1920-23 йиллардаги Хоразм Халқ Республикаси Конституциялари. 7.1921-23 йиллардаги Бухоро Халқ Республикаси Конституциялари. 1927-1937-1978 йиллардаги Ўзбекистон ССР Конституциялари

Похожие

Конституциявий хукук фани ҳақида тушунча

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукук фани

Маъмурий ҳуқуқ фани предмети тизими ва манбалари

Конституциявий суд

Ҳуқуқ шакллари