Oldi-sotdi shartnomasi - Юриспруденция - Рефераты

Oldi-sotdi shartnomasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Reja: 1. Oldi-sotdi shartnomasi, uning tushunchasi, belgilari va turlari 2. Tashqi savdo munosabatlarida oldi-sotdi shartnomasining huquqiy asoslari 3. Oldi-sotdi shartnomasining shakli 4. Oldi-sotdi shartnomasida taraflar 5. Oldi-sotdi shartnomasining predmeti, bahosi va muddatlari 6. Oldi-sotdi shartnomasining mazmuni 7. Oldi-sotdi shartnomasi shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarlik holatlari

Oldi-sotdi insoniyat tomonidan eng qadim zamonlardan buyon qo`llanib kelayotgan shartnomalardan biri hisoblanadi. Jamiyatda tovar-pul munosabatlari qaror topishi bilan turli kasb-hunar kishilari oldi-sotdi shartnomasi orqali boshqa kasb-hunar kishilari mehnati mahsulotlarini sotib olib, iste`mol qilish va ayni vaqtda, o`z mehnatlari mahsulotlarini sotish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha bir taraf (sotuvchi) tovarni boshqa taraf (sotib oluvchi)ga mulk qilib topshirish majburiyatini, sotib oluvchi esa bu tovarni qabul qilish va buning uchun belgilangan pul summasini (bahosini) to`lash majburiyatini oladi (FKning 386-moddasi, 1-qismi). Oldi-sotdi shartnomasi o`z huquqiy tabiati bo`yicha mol-mulkka nisbatan mulk huquqi yoxud mulkiy huquqlarni bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o`tkazish bo`yicha majburiyatlar turkumiga kiradi. Ayni vaqtda ushbu shartnomani boshqa o`xshash shartnomalardan ajratib turuvchi huquqiy belgilari mavjud bo`lib, unga quyidagilar kiradi: Birinchidan, oldi-sotdi shartnomasi haq baravariga tuziladigan (pulli) shartnoma hisoblanadi. Bunda har doim sotuvchi topshiradigan mol-mulk (tovar) evaziga sotib oluvchi muayyan miqdorda pul (so`m, valyuta) bilan belgilangan haq to`laydi. Ikkinchidan, oldi-sotdi shartnomasi konsensual shartnomalar guruhiga mansub. Boshqacha aytganda, bu shartnoma bo`yicha taraflar o`rtasidagi huquq va majburiyatlar shartnomaning barcha muhim shartlari to`g`risida o`zaro kelishilgan va shartnoma tegishli shaklda rasmiylashtirilgan vaqtdan boshlab vujudga keladi. Uchinchidan, shartnoma munosabatlari tarkibiga ko`ra, u ikki tomonlama shartnoma bo`lib hisoblanadi. Yuqorida Fuqarolik kodeksida mustahkamlab qo`yilgan shartnomaga berilgan ta`rifdan ham ko`rinib turibdiki, ushbu shartnomada ikki taraf - sotuvchi va sotib oluvchi qatnashadi va har ikkala taraf ma`lum huquq va majburiyatlarga ega buladi: sotuvchi ashyoni topshirish burchini va buning uchun haq olish huquqini oladi, oluvchi esa ashyo (tovar) qiymatini to`lashi lozim va sotilgan ashyoning o`ziga topshirilishini talab qilish huquqini oladi.

Ayni vaqtda shuni ta`kidlab o`tish lozimki, oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha sotilgan ashyo (tovar)ga nisbatan mulk huquq sotuvchidan sotib oluvchiga o`tadi va bu holat shartnomaning eng asosiy belgisi bo`lib hisoblanadi. Bunda tovarlar muomalasida bevosita tovar egalari, ya`ni bu tovarlarni tasarruf qilishga haqli bo`lgan shaxslar ishtirok etadilar. Bozor munosabatlari tizimida oldi-sotdi shartnomasi xo`jalik yurituvchi turli subyektlar o`rtasida munosabatlarni rasmiylashtirishning eng muhim va asosiy huquqiy vositalaridan bo`lib hisoblanadi. Ayni vaqtda, u kishilarning kundalik turmushida ham eng ko`p qo`llaniladigan shartnoma sifatida e`tirof etiladi. Oldi-sotdi shartnomasi savdo munosabatlarining xususiyatlariga va shakllariga qarab, bir necha turlarga bo`linadi: ulgurji savdo; chakana savdo; kim oshdi savdosi; nasiyaga tovarlarni sotish va h.k. Shartnoma predmeti bo`yicha esa u turar-joylarning, korxonaning, ko`chmas mulkning, qimmatli qog`ozlarning oldi- sotdi shartnomalari, mahsulot yetkazib berish, kontraktatsiya, energiya ta`minoti va sh.k. shartnomalarga bo`linadi. Tashqi savdo munosabatlarida oldi-sotdi shartnomasining huquqiy asoslari Oldi-sotdi shartnomasi nafaqat mamlakat ichki muomalasida, balki tashqi iqtisodiy munosabatlarda ham eng ko`p qo`llaniladigan shartnoma hisoblanadi. Ushbu shartnoma xalqaro miqyoslarda keng qo`llanilayotgani sababli ham xalqaro tashkilotlar tomonidan uning huquqiy negizlari shakllantirilishiga alohida ahamiyat berilmoqda. Jumladan, 1980 yili Venada qabul qilingan BMTning Tovarlarni xalqaro oldi-sotdi shartnomalari haqidagi konvensiyasi, savdo-sotiqda qo`llaniladigan «Inkoterms» atamalarini talqin etish bo`yicha xalqaro qoidalar, shuningdek iste`molchilarning huquqlari haqida xalqaro-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgan.

Vena Konvensiyasi xalqaro savdo-sotiqda ko`pchilik tomonidan qo`llaniladigan o`ziga xos umumiy (universal) huquqiy hujjat sifatida muhim ahamiyatga ega. Ushbu Konvensiyada umumiy huquq va Qita huquqi tizimlarini savdo-sotiq bo`yicha shartnomalarining turlicha yondashuvlarini, ziddiyatlarini yumshatib, huquqiy-texnik jihatdan murosaga keltirish va umumiy qoidalar ishlab chiqilishiga erishilgan. Vena Konvensiyasi turli mamlakatlardagi subyektlar o`rtasidagi tovarlar oldi- sotdisini tartibga solishga qaratilgan umumiy va yagona me`yorlarni o`zida mujassamlaydi. Konvensiya, asosan, tadbirkorlik sohasidagi xalqaro oldi-sotdi shartnomalarini tartibga soladi, shu sababli ham shaxsiy, oilaviy yoxud uyda foydalanish uchun tovarlar xarid qilishda qo`llanilmaydi. Ayni vaqtda, Konvensiya undiruvga qaratilgan mol-mulkni auksionlarda sotishga, qimmatli qog`ozlar, aksiyalar, ta`minlov qog`ozlari va muomala hujjatlari, suv transporti va havo transporti kemalari, elektr energiyasi sotib olishga nisbatan ham qo`llanilmaydi. Vena Konvensiyasi faqat oldi-sotdi shartnomasining tuzilishini va ushbu shartnoma asosida taraflarda huquq va majburiyatlar vujudga kelishini tartibga soladi. Shu sababli ham agarda boshqacha qoida belgilanmagan bo`lsa, u shartnomaning o`zi, uning shartlari haqiqiyligi, shuningdek sotilgan tovarga nisbatan mulk huquqi haqida shartnoma belgilagan oqibatlarga taalluqli emas. Shu bilan birga, Konvensiya sotuvchining tovar biror shaxsning sog`lig`ini shikastlanishi yoxud o`limiga sabab bo`lgan holatlar uchun javobgarlik masalalariga ham qo`llanilmaydi. Konvensiyaning 11-moddasiga asosan oldi-sotdi shartnomasi yozma shaklda tuzilishi shart qilib qo`yilmagan, umuman shartnoma shakliga nisbatan talablar mavjud emas. Shartnomaning mavjudligi yo`l qo`yiladigan dalillarning barchasi, shu jumladan, guvoh ko`rsatuvlari orqali ham isbotlanishi mumkin. Vena Konvensiyasida oldi-sotdi shartnomasining tuzilishi masalalari hal etilgan, sotuvchi va xaridor majburiyatlari, taraflar tomonidan shartnoma shartlari buzilganda huquqiy muhofaza vositalari belgilab qo`yilgan, shuningdek unda tovar

shikastlangan yoki nobud bo`lgan hollarda xaridorga zarar tahlikasi (xavf-xatari) qanday o`tishi haqidagi qoidalar taraflarni javobgarlikdan ozod qilish asoslari va sh.k me`yorlar mavjud. Konvensiyaning 28-moddasiga asosan tuzuk taraf shartnoma shartlarini buzgan tarafdan majburiyatni asl (natura) holicha bajarish yoxud yetkazilgan zararlarni to`la qoplashni talab qilishga haqli[1]. Ma`lumki, oldi-sotdi shartnomasida qo`llaniladigan iboralar turli mamlakatlarda turlicha talqin etiladi. Binobarin, tashqi savdo munosabatlaridagi subyektlar o`rtasida bu borada turli angla shilmovchiliklar, nizolar kelib chiqishi mumkin. Bularning oldini olish uchun “Inkoterms” savdo-sotiq iboralarini talqin etish bo`yicha xalqaro qoidalar ishlab chiqilgan. Qachon sotuvchi o`z majburiyatini bajargan hisoblanishi va demak sotilgan tovarning shikastlanishi yoki nobud bo`lishi natijasida vujudga keladigan zarar va xarajatlar qachondan boshlab xaridor zimmasiga yuklanishi qoidalarini belgilovchi franko turlarining yagona talqini ham “Inkoterms”da mustahkamlab qo`yilgan. Bundan tashqari, tegishli shartnoma turida tovarni sug`urtalash, tovarning eksporti uchun bojni kim (xaridor yoki sotuvchi) to`lashi masalalari ham nazarda tutilgan. Taraflar «Inkoterms» qoidalari orqali o`zlari uchun ma`qul variantlarni tanlab olishlari mumkin. «Inkoterms»ni qo`llash tadbirkorlarga turli mamlakatlar savdo-sotiq amaliyotidagi tafovutlar, bunday farqlar natijasida kelib chiqadigan nizolar va ularni sud tartibida hal etishdash vujudga kelishi mumkin bo`lgan muammolar va qiyinchiliklarni bartaraf etish imkonini beradi. Oldi-sotdi shartnomasining shakli Oldi-sotdi shartnomasining shakliga nisbatan bitimlarning shakli haqidagi qoidalar (FKning 108-112-moddalari), shuningdek, shartnomaning shakli haqidagi qoidalar (FKning 336-moddasi) qo`l laniladi. Bunda shartnomaning turi va

tovarning o`ziga xos xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. Oldi-sotdi shartnomasi shaklini belgilashda, birinchidan, fuqarolik muomalasining talablari, ikkinchidan esa, oldi-sotdi bitimlari qonuniyligining ustidan nazorat qilish zarurati, bunday munosabatlarda jamiyat manfaatlari yoxud ayrim shaxslar manfaati himoyasini ta`minlash zarurati bilan bog`liq holatlar belgilovchi omil bo`lib hisoblanadi. Masalan, naqd pul hisobiga amalga oshiriladigan chakana savdoda taraflarga qulay lik tug`dirish uchun oldi-sotdi shartnomasini maxsus rasmiylashtirish talab etilmaydi. Naqd pul baravariga tuziladigan va tuzilish vaqtining o`zidayoq ijro etiladigan oldi-sotdi shartnomasi, umumiy qoida bo`yicha summasidan qat`i nazar, og`zaki shaklda tuzilishi mumkin. Binobarin, savdo do`konlarida, bozorlarda tuziladigan oldi-sotdi shartnomalari tovarlarning xaridorlarga darxol topshirilgani va shu ondayoq haq to`langani sababli og`zaki rasmiylashtirilishi mumkin. Agarda oldi-sotdi shartnomasini amalga oshirishda haq to`lash va sotilgan tovarni topshirish bir vaqtning o`zida, sotuvchi va xaridor tomonidan muqobil ijro etilmasa, masalan, tovar haqini oldindan to`lash, nasiyaga tovar sotish, tovar haqini bo`lib-bo`lib to`lash (FKning 420-422-moddalari) hollarida shartnoma yozma ravishda tuzilishi maqsadga muvofiq yoxud bunday hollarda tegishli harakatlarning sodir etilganligi (masalan, pul oldindan to`langanligi, tovar nasiyaga sotilgani) fakti chek, jeton, tilxat orqali guvohlantirilishi lozim. Bu esa kelgusida taraflar o`rtasida nizolar kelib chiqishining oldini oladi yoxud bunday nizolarning adolatli hal etilishiga xizmat kiladi. Ko`chmas mol-mulk shu jumladan, turar-joylar oldi-sotdisi, avtomobillar, ov, o`q otar qurollari va sh.k. predmetlar oldi-sotdisi ustidan nazorat o`rnatish ijtimoiy ahamiyatga ega. Shu sababli ham bunday shartnomalar yozma tuzilishi, notarial guvohlantirilishi, maxsus davlat ro`yxatidan o`tkazilishi talab etiladi. Bunday hollarda shartnoma tegishli shaklda rasmiylashtirilmasligi uning haqiqiy sanalmasligi yoki qonunda belgilangan boshqa oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Bunday talablar tashqi savdo bitimlariga nisbatan ham qo`llaniladi. Oldi-sotdi shartnomasida taraflar

Oldi-sotdi shartnomasida taraflar sotuvchi va xaridor hisoblanadi. Bunda taraflar sifatida fuqarolar va yuridik shaxslar qatnashishi mumkin. Ayni vaqtda muayyan hollarda shartnomada taraf sifatida davlat ham ishtirok etishi mumkin. Oldi-sotdi shartnomasi yuqorida ko`rsatilgan subyektlar o`rtasida, shuningdek, o`zaro tuzilishi mumkin. Shartnomada taraf sifatida fuqaro qatnashganda u muomala layoqatiga ega bo`lishi shart. Binobarin, voyaga yetgan, ya`ni 18 yoshga to`lgan va qonunda belgilangan tartibda muomala layoqati cheklanmagan har qanday shaxs shartnomada taraf sifatida ishtirok eta oladi. Ayni vaqtda, qonun muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga layoqatsiz fuqarolarning ham oldi- sotdi shartnomasida taraf sifatida qatnashish holatlarini nazarda tutadi. Masalan, olti yoshdan o`n to`rt yoshgacha bo`lgan kichik yoshdagi bolalar mayda maishiy bitimlar tuzishga, masalan, kichik summada tovarlar sotish yoki sotib olishga (muzqaymoq, chanqovbosdi ichimliklar, qalam, daftar, havo sharlari va sh.k) haqli (FKning 29-moddasi 2-qismi 1-bandi). O`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar o`z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlari hisobiga tovarlar sotib olish yoxud ularni sotishga haqli (FKning 27-moddasi 2- qismi 1-bandi). FKning 22-moddasi, 2-qismi va 28-moddada belgilangan tartibda to`la muomala layoqatiga ega bo`lgan voyaga yetmaganlar ham oldi-sotdi shartnomasida summasidan qati nazar, to`la huquqli taraf sifatida qatnasha oladilar. Spirtli ichimliklar yoxud narkotik moddalar suiiste`mol qilganligi sababli muomala layoqati cheklangan shaxslar ham mustaqil ravishda mayda maishiy bitimlar tuza oladilar (FKning 31-moddasi). Bunday shaxslar, shuningdek, o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar yirik summadagi oldi- sotdi shartnomalarini faqat homiysi, ota-onalari yoki farzandlikka oluvchilar roziligi bilangina tuza oladilar. Har xil tashkiliy tuzilmalar oldi-sotdi shartnomasida taraf bo`lishlari uchun quyidagi ikki talabga javob berishlari shart: birinchidan, bunday tuzilmalar yuridik shaxs maqomiga ega bo`lishlari va ikkinchidan, ular tuzayotgan oldi-sotdi shartnomasi ularning ta`sis hujjatlariga zid bo`lmasligi lozim.

Odatda shartnomada sotuvchi sifatida qatnashayotgan shaxsga sotilayotgan ashyo mulk huquqi asosida tegishli bo`ladi, biroq ayrim hollarda sotuvchi sotilayotgan tovarning mulkdori bo`lmasligi ham mumkin. U holda sotuvchining tovarni sotishga bo`lgan huquqi qonun yoki shartnoma asosida vujudga kelgan bo`lishi lozim (masalan, davlat korxonasi tomonidan unga xo`jalik yuritish huquqi asosida biriktirib qo`yilgan tovarni sotishi yoxud vositachilik (komission) do`konlarida tovarlarni sotish). Qonunda bir necha subyektga umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan ashyolarni sotishning alohida tartibi belgilangan. Mulkdorlardan biri o`z ulushini boshqa shaxsga sotgan vaqtda qolgan sheriklari sotilayotgan ulushni u sotiladigan narxda va boshqa teng shartlarda imtiyozli sotib olish huquqiga ega, kim oshdi savdosi orqali sotish hollari bundan mustasno (FKning 224-moddasi). Er-xotinga birgalikdagi umumiy mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan, nikoh davomida orttirilgan mol-mulk ham har ikkalasining roziligi asosida sotiladi. Oldi-sotdi shartnomasining predmeti, bahosi va muddatlari Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha erkin suratda boshqa shaxslarga berilishi mumkin bo`lgan, fuqarolik muomalasidan tashqari chiqarilmagan har qanday ashyolar tovar bo`lishi mumkin. Fuqarolik muomalasidan chiqarilgan obyektlar olish-sotish predmeti bo`la olmaydi. Sotilishi hamda sotib olinishi mumkin bo`lmagan korxonalar va mol- mulk turlari hamda guruhlarining ro`yxati O`zbekiston Respublikasining Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risidagi qonunning 4-moddasida[2] ko`rsatilgan. Bunga davlat mutlaq mulk huquqi asosida tegishli bo`lgan obyektlar, tarixiy-madaniy va tabiiy meros obyektlari, harbiy-texnikaviy mol-mulk xarbiy ko`rol-yarog`lar, portlovchi va radioaktiv moddalar, umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llari, qabriston va sh.k. obyektlar kiradi. Ayrim obyektlar fuqarolik muomalasida cheklangan harakatda bo`ladi. Ularni maxsus ruxsat olish asosida

sotib olish yoki sotish mumkin (masalan, kuchli narkotik dorilar faqat maxsus retsept asosida, ro`yxatda qayd etilib sotiladi). Tovar sifatidagi ashyolar xususiy alomatlar bilan belgilangan ashyolar yoxud jismiy alomatlari bilan belgilangan ashyolar yoki ko`chmas mol-mulk bo`lishi mumkin. Valyuta qiymatlarini olish-sotish davlatning vakolatli idoralari tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Mamlakatimiz ichki savdo muomalasida sotilgan tovarlar uchun haq chet el valyutasida emas, balki umumiy qoida tarzida sumda amalga oshiriladi. Sotilgan tovar haqini chet el valyutasida to`lashga davlatning vakolatli idoralari tomonidan belgilangan tartibda va hollardagina yo`l qo`yiladi. Qimmatli qog`ozlarni olish-sotish, ayrim turdagi oldi-sotdi (chakana oldi-sotdi, tovarlar yetkazib berish, energiya ta`minoti, korxonani sotish, ko`chmas mol-mulklarni sotish) maxsus belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Masalan, qimmatli qog`ozlarni oldi-sotdi qilish O`zbekiston Respublikasining 2008 yil 22 iyulda qabul qilingan “Qimmatli qog`ozlar bozori to`g`risida”gi qonun bilan tartibga solinadi. Qonun oldi-sotdi shartnomasi predmeti doirasiga ashyolar, valyuta qiymatliklari, qimmatli qog`ozlar bilan birga mulkiy huquqlarni ham kiritadi. Boshqacha aytganda FKning oldi-sotdi shartnomasi to`g`risidagi umumiy qoidalari paragrafi normalari mulkiy huquqlarni sotishga nisbatan ham qo`llaniladi, agarda ushbu huquqlar mazmuni yoki mohiyatidan boshqacha holat kelib chiqmasa (FKning 386-moddasi 4-qismi). Albatta mulkiy huquqlar doirasi nihoyatda keng va rang barangdir. Amaliyotda ba`zi mulkiy huquqlarni haq evaziga boshqa shaxsga o`tkazish holatlari uchraydi. Ular orasida keng tarqalgani intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqlarni sotish hisoblanadi. ixtiroga foydali modelga, sanoat namunasiga, fan, adabiyot va san`at asarlariga nisbatan mutlaq huquqlarni sotish mumkin. Agar mutlaq huquq patent orqali rasmiylashtirilgan bo`lsa bunday oldi-sotdi vakolatli davlat idorasida (patent idorasida) rasmiylashtirilishi lozim. Mualliflik mutlaq huquqlarni oldi-sotdi shartnomasi esa yozma tuzish shart (notarial rasmiylashtirish maqsadga muvofiq).

Majburiyat bilan bog`liq huquqlarni oldi-sotdi predmeti bo`lishi uchun quyidagilar talab etiladi: Birinchidan, sotuvchining o`z-o`ziga nisbatan mulkiy huquqlari shartnoma predmeti bo`la olmaydi; Ikkinchidan shartnomaning predmeti faqat mulkiy huquq (majburiyat emas) bo`lishi lozim (korxona oldi-sotdisi bundan mustasno); Uchinchidanshartnomalardan va shartnomalardan tashqari majburiyatlardan kelib chiquvchi talab qilish huquqi natural (asl holicha) bo`lishi kerak (binobarin pul bo`yicha to`lovni undirish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish oldi- sotdi bo`lib hisoblanmaydi)[3]. Oldi-sotdi shartnomasi, agar qonunda boshqacha hol belgilangan bo`lmasa yoki u tovarning xususiyatidan kelib chiqmasa, shartnomani tuzish paytida sotuvchida mavjud bo`lgan tovarni, shuningdek, kelajakda sotuvchi yaratadigan yoki oladigan tovarni olish-sotish haqida ham tuzilishi mumkin. Shartnomaning tovar haqidagi sharti uning asosiy va muhim sharti hisoblanadi, busiz shartnoma mavjud bo`la olmaydi. Agar shartnoma tovarning nomi va miqdorini aniqlash imkonini bersa, tovar to`g`risidagi oldi-sotdi shartnomasining sharti kelishilgan hisoblanadi. Oldi-sotdi shartnomasida baho xaridor tomonidan sotib Olinayotgan tovar uchun sotuvchiga to`lanadigan ma`lum miqdordagi pul summasidir. Agarda xaridor olinayotgan tovar evaziga sotuvchiga pul emas, balki ashyoni topshirsa, yoxud ma`lum xizmat ko`rsatishni, ish bajarishni o`z ustiga olsa, yoxud tekin olish nazarda tutilgan bo`lsa, u holda olish-sotish hisoblanmaydi. Oldi-sotdi shartnomasida tovarning bahosi taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi. Qonunda nazarda tutilgan hollarda tegishli vakolatga ega bo`lgan davlat organlari belgilaidigan yoki tartibga soladigan baholar (tariflar, rassenkalar, stavkalar va h.k) qo`llaniladi (FKning 356-moddasi, 2-qismi). Masalan, ayrim turdagi tovarlar faqat bir yoki cheklangan doiradagi bir necha korxonalar tomonidan ishlab chiqarilishi va bu korxonalar o`zlarining bunday ustun, monopol mavqeidan foydalanib, tovarlar bahosini belgilashda suiiste`molliklar qilishi

mumkin. Shu sababli ham “Tovar bozorida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida”gi qonun (1996 yil 27 dekabrda qabul kilingan), “Tabiiy monopoliyalar to`g`risida” gi qonun va shu kabi qonunlarda tovarlar narxi belgilab qo`yilishi mumkin, biroq bozor munosabatlari tizimida ko`pchilik tovarlarning bahosi taraflar tomonidan o`zaro kelishuv asosida belgilanadi. To`lovni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan harakatlarni amalga oshirish xaridor hisobidan amalga oshiriladi (FKning 418-moddasi 1-qismi). Masalan, pulni pochta orqali yuborish, sotuvchining bank hisob raqamiga o`tkazish xarajatlari va h.k. Tovarning bahosi uning ogirligiga qarab belgilanadigan bo`lsa, agar shartnomada boshqacha holat belgilanmagan bo`lsa, u sof og`irligi (netto) bo`yicha aniqlanishi lozim, bunda tovarning idish yoki o`rov holidagi og`irligi (brutto) asos bo`lib hisoblanmaydi. Agar oldi-sotdi shartnomasida tovarning bahosi uni belgilaydigan ko`rsatkichlar (tannarh xarajatlar va h.k.)ga qarab o`zgartirilishi lozimligi nazarda tutilgan bo`lsa, ammo shu bilan birga, bahoni qayta ko`rib chiqish usuli belgilangan bo`lmasa, baho ushbu ko`rsatkichlarning shartnoma tuzilgan paytdagi va tovarni topshirish paytidagi o`zaro nisbatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Masalan, oldi-sotdi shartnomasi yanvar oyida tuzildi, tovar xaridorga may oyida topshirildi. Mana shu vaqt oralig`ida tovarning bahosi 20 foizga qimmatlashdi. Binobarin, bunday holda birlamchi baho va oxirgi baho o`rtasidagi nisbat hisobga olinmog`i lozim. Sotuvchi tovarni topshirish majburiyatini kechiktirib yuborganida baho tovarni shartnoma bo`yicha topshirish lozim bo`lgan vaqtdagi baho bo`yicha to`lanadi. Shartnoma tuzilgandan keyin bahoni o`zgartirishga qonun hujjatlari, shartnomada nazarda tutilgan holatlarda va shartlarda yo`l qo`yiladi. Baho haqida kelishuv shartnomaning muhim shartidir. Bunday kelishuvga erishilmaganida shartnoma tuzilmagan hisoblanadi. Baho nazarda tutilmagan va shartnoma shartlari bo`yicha belgilanishi mumkin bo`lmagan hollarda baho xuddi tovarlar uchun to`lanadigan narxlar bo`yicha belgilanadi. Ushbu qoida FKning

356-moddasi, 3-qismi mazmunidan kelib chiqadi. Mazko`r hollarda, garchi shartnomada baho haqida kelishuv mavjud bo`lmasa ham, taraflar bundan kelishuvga erishgani haqidagi prezumpsiya amal qil ad i. Oldi-sotdi shartnomasini ijro etish muddati taraflarning o`z majburiyatlarini amalga oshirish vaqti bilan belgilanadi. Bunday muddat qonun hujjatlarida yoxud taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi. Oldi-sotdi shartnomasining mazmuni

Oldi-sotdi shartnomasining mazmunini taraflarning huquq va burchlari tashkil etadi. Sotuvchining asosiy burchi va huquqi sotilgan ashyoni shartnomaga muvofiq oluvchining ixtiyoriga topshirishdan va buning uchun tegishli haqni olishdan iborat. Oluvchining asosiy huquqi va burchi sotilgan tovarni qabul qilib olish va buning uchun belgilangan haqni to`lashdan, agar sotilgan tovar o`ziga shartnoma shartlariga muvofiq topshirilmagan bo`lsa, uni o`ziga topshirishni talab qilishdan iborat bo`ladi. Oldi-sotdi shartnomasini ijro etish yuzasidan qilinadigan harakatlarni, ya`ni tovarni topshirish va haqini to`lash, agar qonun yoki shartnomada boshqacha holat belgilanmagan bo`lsa, darhol amalga oshirish lozim. FKning 419-moddasi, 1- qismiga asosan xaridor tovar haqini sotuvchi tomonidan ushbu tovarni yoki ushbu tovarni tasarruf qilish hujjatlarini berganidan so`ng kechiktirmasdan to`lashi lozim. Qonun ayni vaqtda taraflar zimmasiga yana bir qator qo`shimcha majburiyatlar ham yuklaydi. Sotuvchi sotilgan mol-mulkni (tovarni) to u topshirishigacha saqlashi shart. Bu qoida FK 391-moddasida mustaxkamlangan. Mulk huquqi yoki boshqa ashyoviy huquq mol-mulkni topshirishdan oldin sotib oluvchiga o`tgan hollarda sotuvchi mol-mulkning yomonlashuviga yo`l qo`ymay, uni topshirgunga qadar saqlashi shart. Bunda qilingan chiqimlar xaridor zimmasiga yuklatiladi. Sotuvchi zimmasiga yana bir majburiyat FKning 393-moddasida belgilab qo`yilgan. Sotuvchi tovarni sotib oluvchiga uchinchi shaxslarning har qanday huquqlaridan ozod holda topshirishi shart, sotib oluvchi shaxslarning huquqlari bo`lgan tovarni (ijaraga berilgan, garovga qo`yilgan, tekin foydalanishga berilgan tovarni) qabul qilishga rozilik bergan hollar bundan mustasno. Sotuvchi ushbu majburiyatni bajarmagan hollarda xaridor tovar bahosini kamaytirishni yoki shartnomani bekor qilib, ko`rilgan zararlar qoplanishi ni talab qilishga haqli (sotib

oluvchi bu tovarga uchinchi shaxslarning huquqlari borligini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgani isbotlanadigan hollar bundan mustasno). Yuqoridagi qoidalar tovarni sotib oluvchiga topshirish paytida unga uchinchi shaxslarning da`volari borligi sotuvchiga ma`lum hollarda (masalan, uchinchi shaxs sotilayotgan tovar o`zining mulki ekanligi haqida sotuvchiga aytgan va uning o`ziga kaytarilishini talab etib, da`vo qilayotgan hollarda) ham, agar bu da`volar keyinchalik belgilangan tartibda qonuniy deb tan olingan bo`lsa, tegishli ravishda qo`llanadi. Agar uchinchi shaxs oldi-sotdi shartnomasi bajarilgunga qadar vujudga kelgan asos bo`yicha tovarni olib qo`yish to`g`risida sotib oluvchiga da`vo qilsa (eviksiya), sotib oluvchi sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilishga haqli, sotuvchi ham bu ishda sotib oluvchi tarafida qatnashishi shart. Masalan, A. ismli shaxs B. ismli shaxsga sigir sotadi. Oradan ko`p o`tmay, D. ismli shaxs ushbu sigir uning mulki ekanligi va undan o`g`irlab ketishganini bildirib, sigirni o`ziga qaytarish haqida sudga vindikatsion da`vo bilan murojaat qi ladi. Bunday holda D. B.ga nisbatan da`vo qiladi. Ayni vaqtda B. ushbu ishga A.ni jalb etishi lozim. Agarda sotuvchi ishda qatnashganida sotilgan tovar sotib oluvchidan olib qo`yishlikning oldini olgan bo`lishi mumkinligini isbotlab bersa, sotib oluvchi sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilmasligi sotuvchini sotib oluvchi oldida javobgarlikdan ozod qiladi. Sotib oluvchi tomonidan ishda qatnashishga jalb qilingan, biroq unda qatnashmagan sotuvchi (agarda, masalan, tovar uchinchi shaxs tomonidan da`vo qo`zg`atish asosida sotib oluvchidan olib qo`yilgan bo`lsa) sotib oluvchining ishni noto`g`ri yuritganligini isbotlash huquqidan mahrum bo`ladi. FKning 395-moddasida sotib oluvchidan tovar olib qo`yilganda sotuvchining javobgarligi belgilab qo`yilgan. Agar yuqoridagi misolga murojaat qilsak D.ning B.ga nisbatan da`vosi qanoatlantirilgan, ya`ni sigir undan olinib, D.ga berilgan taqdirda A. B.ning barcha zararlarini qoplashi lozim. (B. sigirning o`g`irlangan ekanligini va A. uni sotishga haqli emasligini bilgan hollar bundan mustasno).

Olingan tovar uchinchi shaxslar tomonidan sotib oluvchidan talab kilib olinadigan hollarda taraflarning sotuvchini javobgarlikdan ozod qilish yoki uning javobgarligini cheklash to`g`risidagi kelishuvi haqiqiy emas. Oldi-sotdi shartnomasi bo`yicha sotuvchi tovarni xaridorga mulk sifatida topshirishi shartnoma real ijrosining belgisi ekanligi sababli sotib oluvchi qachondan boshlab sotilgan tovarga nisbatan mulkdor bo`lib hisoblanishi muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu masalani to`g`ri hal etish qator huquqiy oqibatlar bilan bog`liq jumladan, tovarning tasodifan shikastlanishi yoki nobud bo`lish xavf- xatari kimning zimmasiga tushadi, sotilayotgan tovarga nisbatan u yoki bu taraf kreditorlarining haq undirish haqidagi ta lablariga qaratish mumkin yoki mumkin emasligi, xaridorga ushbu mol-mulkka nisbatan egallash, foydalanish, tasarruf qilish bo`yicha vakolatlarning real amalga oshirish imkoniyatlari vujudga kelishi mana shunday holatlardan hisoblanadi. Masalan, V. ismli shaxs D. ismli shaxsdan yengil mashina sotib oldi. Shartnoma tuzilib, notarial guvohlantirildi, DANda ro`yxatdan o`tkazildi. Shartnoma bo`yicha V. shartnoma ro`yxatidan o`tkazilgan kunning ertasiga D.ga pulni to`lab, mashinani olib ketishi kerak edi. Biroq o`sha kuni tunda garajga yashin tushib, mashina yonib ketdi. Savol tug`iladi: V. D.ga pulni to`lashi kerakmi yoki yo`qmi? Bu masalaning yechimi mashina yongan vaqtda kimning mulki ekanligi bilan bog`liq. FKning 185-moddasiga muvofiq, shartnoma asosida mol-mulk oluvchida mulk huquqi agar qonunda yoki shartnomada boshqacha belgilanmagan bo`lsa, ashyo topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Agar bunday shartnoma davlat ro`yxatidan o`tkazilishi yoxud notarial tasdiqlanishi kerak bo`lsa, tegishli harakat sodir etilgandan boshlab, agar shartnomani ham notarial tasdiqlash, ham davlat ro`yxatidan o`tkazish zarur bo`lganida esa, ro`yxatdan o`tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi. FKning 390-moddasida sotuvchining tovarni topshirish majburiyatini bajarish payti belgilab qo`yilgan. Bunga asosan, basharti oldi-sotdi shartnomasida

boshqacha hol nazarda tutilgan bo`lmasa, so tuvchining sotib oluvchiga tovarni topshirish vazifasi quyidagi paytlarda bajarilgan hisoblanadi: agar shartnomada tovarni yetkazib berish majburiyati nazarda tutilgan bo`lsa, tovarni sotib oluvchiga yoki u ko`rsatgan shaxsga topshirish paytida; agar tovar sotib oluvchiga tovar turgan yerda berilishi lozim bo`lsa, tovarni sotib oluvchi ixtiyoriga topshirish paytida; shartnomada nazarda tutilgan muddatda tovar tegishli yerda sotib oluvchiga topshirish uchun tayyor bo`lgan va sotib oluvchi shartnoma shartlariga muvofiq tovar topshirishga tayyor ekanligidan xabardor qilingan vaqtda tovar sotib oluvchi ixtiyoriga topshirilgan deb hisoblanadi. Agar tovarning shartnoma maqsadlariga mosligi tamg`alash yoki boshqa yo`l bilan tasdiqdangan bo`lmasa, tovar topshirish uchun tayyor deb hisoblanmaydi. Oldi-sotdi shartnomasidan sotuvchining tovarni sotib oluvchiga yetkazib berish yoki tovarni turgan yerida sotib oluvchiga topshirish majburiyati kelib chiqmaydigan hollarda, agarda shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, tovarni sotib oluvchiga yetkazib berish uchun tashuvchiga (transport tashkilotiga), aloqa tashkilotiga topshirish paytida sotuvchining tovarni topshirish majburiyati bajarilgan hisoblanadi. Umumiy qoida bo`yicha sotuvchi sotib oluvchiga ashyoni berish bilan bir vaqtda unga mansub ashyolarni, shuningdek, qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan ashyoga aloqador hujjatlar (texnik pasport, sifat sertifikati, foydalanish uchun yo`riqnoma va h.k.)ni ham topshirishi lozim. Sotuvchining tovarni xaridorga topshirish majburiyatini bajarish muddati oldi- sotdi shartnomasida belgilanadi, agar shartnomada bunday shart mavjud bo`lmasa, FKning 242-moddasi qoidalari qo`llaniladi. Belgilangan muddat buzilgan taqdirda xaridorda shartnomani bajarishga qiziqish yo`qolishi shartnomadan aniq bilinib tursa, masalan, archa bezaklarini xaridorga 29 dekabrgacha topshirish haqidagi shart, oldi-sotdi shartnomasi uni qat`iy belgilangan muddatda bajarish sharti bilan tuzilgan hisoblanadi. Sotuvchi

bunday shartnomani unda belgilangan muddatdan oldin yoki bu muddat tugagandan so`ng xaridorning roziligisiz bajarishga haqli emas. FKning 392-moddasida ko`rsatilishicha, agarda oldi-sotdi shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, tovarning tasodifan nobud bo`lish yoki shikastlanish xavf-xatari sotuvchi tovarni sotib oluvchiga topshirishi bo`yicha o`z majburiyatlarini qonun yoki shartnomaga muvofiq bajargan deb hisoblangan paytdan boshlab sotib oluvchiga o`tadi. Agarda taraflar kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, yo`lda bo`lgan paytida sotilgan tovarning tasodifan shikastlanish yoki nobud bo`lish xavfi shartnoma tuzilgan paytdan boshlab sotib oluvchiga o`tadi. Oldi-sotdi shartnomasining tovar tasodifan nobud bo`lishi yoki shikastlanishi xavfi u birinchi tashuvchiga topshirilgan vaqtdan boshlab sotib oluvchiga o`tishi haqdaagi sharti, agar shartnoma tuzilgan vaqtida sotuvchi tovar yo`qolgani va shikastlanganini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgan bo`lsa va bu hakda sotib oluvchiga ma`lum qilmagan bo`lsa, sotib oluvchi talabiga ko`ra sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Agar tovarni topshirish sotuvchi tomonidan kechiktirilsa yoki xaridor tomonidan tovarni qabul qilib olish kechiktirilgan bo`lsa, tovarning tasodifan nobud bo`lish yoki shikastlanish xavf-xatari kechiktirgan taraf zimmasiga yuklanadi. Xususiy belgili ashyolarning oldi-sotdi shartnomasida FK 331-moddasida belgilangan qoidalar qo`llaniladi. Xaridor zimmasidagi asosiy majburiyat tovar haqini qonun yoki shartnomaga muvofiq muddatda va miqdorda to`lash hisoblanadi. Umumiy qoida bo`yicha xaridor sotuvchi unga tovarni yoki tovarni tasarruf qilish hujjatlarini berganidan so`ng uning haqini kechiktirmasdan to`lashi lozim. Agarda shartnomada haqni bo`lib-bo`lib to`lash nazarda tutilgan bo`lmasa, haq tovarning to`liq bahosi miqdorida to`lanishi lozim. Agap haq to`lash xaridor tomonidan kechiktirilsa, sotuvchi kechiktirilgan davr uchun foizlar talab qilishga haqli. FKning 420- moddasida tovar haqini oldindan to`lash 421-moddada nasiyaga sotilgan tovarlar

haqini to`lash, 422-moddada esa tovar haqini bo`lib-bo`lib to`lash qoidalari va tartibi belgilab qo`yilgan. Yuqorida sotib oluvchiga sotib olgan tovar unga topshirilishi bilan mulk huquqi o`tishi aytib o`tilgan edi. Qonunda yoki shartnomada ushbu umumiy qoidadan istisnolar nazarda tutilishi mumkin. Masalan, tovar xaridorga topshirilmasdan unga nisbatan mulk huquqi vujudga kelishi mumkin. Ba`zan esa buning aksi bo`lishi ham mumkin. Masalan, tovar nasiyaga sotilganda yoxud uning haqi bo`lib-bo`lib to`lanishi hollarida tovar haqi to`langunga qadar, garchi tovar xaridorga topshirilgan bo`lsa ham mulk huquqi sotuvchida saqlanib qolishi mumkin. Bunday hollarda agarda tovarning vazifasidan yoki uning xususiyatlaridan kelib chiqmasa xaridor mulk huquqi o`ziga o`tguncha tovarni birovga berishga yoki boshqacha tarzda tasarruf qilishga haqli emas (FK 424- moddasi). Oldi-sotdi shartnomasi shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarlik holatlari Oldi-sotdi shartnomasida qatnashuvchi har ikkala taraf qonun yoki shartnoma bo`yicha o`z majburiyatlarini bajarmaganlik uchun javobgardir. Sotuvchi quyidagi holatlarda xaridor oldida javobgardir: a) sotilgan tovarni topshirmasa yoki topshirishni kechiktirsa; b) sotilayotgan tovarda uchinchi shaxslarning huquqlari mavjudligi haqida xaridorni ogohlantirmasa; v) sotilayotgan tovar miqdori, assortimenti haqidagi shartlarni buzsa yoki sifatsiz tovar sotsa. Sotib oluvchi ham o`z navbatida sotuvchi oldida quyidagi hollarda javobgar bo`ladi: a) sotilgan tovar uchun haqni to`lamasa yoki to`lashni kechiktirsa;

b) sotilgan tovarni o`z vaqtida qabul qilib olmasa yoxud qabul qilib olishni kechiktirsa. Taraflar yuqoridagi holatlardan biri sodir bo`lishiga yo`l qo`ygan hollarda ularga nisbatan fuqarolik-huquqiy javobgarlik choralari qo`llanadi. Bunday choralar majburiyatni bajarish va zararlarni qoplash, shartnomadan bir tomonlama bosh tortish va zararlarni qoplash ko`rinishida bo`lishi mumkin. Umumiy qoida bo`yicha sotuvchi xaridorga sotilayotgan tovarning kamchiliklari haqida ogohlantirmogi lozim. Sotilgan tovardagi kamchiliklar uchun sotuvchining qay hollarda javobgar bo`lishi hujjatlarda belgilab qo`yilgan. Bozor munosabatlari tizimi xaridor – iste`molchini alohida huquqiy maqomga ko`tardi. Sotilayotgan tovarlar sifati lozim darajada bo`lishi uchun sotuvchi xaridor oldida mas`uldir. O`zbekistan Respublikasining «Standartlashtirish to`g`risida»gi, «Metrologiya to`g`risida»gi, «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida»gi «Iste`molchilarning huquqlarini ximoya qilish to`g`risida»gi qonunlarida bunday huquqiy asoslar o`z ifodasini topgan. Sotuvchi sotib oluvchiga sifati oldi-sotdi shartnomasiga mos keladigan tovarni topshirishi shart. Bunday shartlar shartnomada ko`rsatilmaganida esa tovar sifati belgilangan maqsadlar uchun yaroqli bo`lishi lozim. Tovar namunasi bo`yicha yoki ta`rifi bo`yicha (reklama bo`yicha) sotilganda tovar sifati namuna yoki ta`rifga mos kelishi lozim. Agarda qonunda belgilangan tartibga muvofiq sotilayotgan tovar sifatiga nisbatan majburiy talablar nazarda tutilgan bo`lsa, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan sotuvchi xaridorga ushbu majburiy talablarga javob beradigan tovarni topshirishi shart (masalan, poliz mahsulotlari laboratoriya tekshiruvidan o`tgan bo`lishi lozim), oziq-ovqat mahsulotlari albatta muvofiqlik sertifikatiga ega bo`lishi lozim. Tovarlarning sifati talab darajasida bo`lishi me`zonlari bo`lib tovarning kafolat muddati va tovarning yaroqlilik muddati hisoblanadi.

Tovar sifatining kafolati uning mavjud talablariga javob berishi va oqilona muddat davomida belgilangan maqsadlar uchun yaroqli bo`lishini anglatadi. Umumiy qoida bo`yicha kafolat muddati tovar xaridorga topshirilgan paytdan o`ta boshlaydi. Agar xaridor sotuvchiga bog`liq bo`lgan holatlar tufayli (masalan, yo`riqnomani yoki texnik pasportni topshirmagani sababli) tovardan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo`lsa, kafolat muddati o`tishi to`xtab turadi. Tovar (butlovchi buyum) almashtirilganda kafolat muddati yangidan o`ta boshlaydi (FKning 404-moddasi). Qonun hujjatlarida, shu jumladan, davlat standartlarida tovar o`z vazifasi bo`yicha foydalanish uchun yaroqsiz holga kelib qoladi, deb hisoblanadigan vaqt (yaroqlilik muddati) belgilanishi mumkin. Tovarning yaroqlilik muddati tovar tayyorlangan kundan boshlab foydalanish uchun yaroqli bo`lgan davr bilan yoki tovar foydalanish uchun yaroqliligi aniqlanadigan son bilan belgilanadi. Yaroqlilik muddati tugagan tovardan foydalanish inson hayoti, sog`lig`i uchun xavf tug`diradi. Shu sababli ham bunday tovarlarni sotishga yo`l qo`yilmaydi. Agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada tovarning sifatini tekshirish nazarda tutilgan bo`lsa, tekshirish ularda belgilangan talablarga muvofiq amalga oshirilishi, davlat standartlarida, texnik shartlarda va sh.k.da majburiy talablar belgilangan bo`lsa, tovar sifati ulardagi ko`rsatmalarga muvofiq ravishda tekshirilishi lozim. Tekshirish sotuvchi tomonidan ham xaridor tomonidan ham, shuningdek, uchinchi shaxslar tomonidan ham o`tkazilishi mumkin, biroq bunda tekshirish shartlari o`zgarmasligi lozim. Ko`p hollarda tovarlar sifatini tekshirish maxsus tuzilmalar - tovar-ekspertiza muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasida mahsulotlarni sertifikatlashtirish, ya`ni ularning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlash, guvohlantirishga oid faoliyat bilan shug`ullanuvchi tashkilotlar tizimi mavjud. Bozorga sotish uchun chiqarilgan tovarlar «muvofiqlik ser tifikati» (tovarning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat), «muvofiqlik belgisi» (muayyan tovar aniq standartga yoki boshqa normativ

hujjatga mos ekanligini ko`rsatish uchun tovarga doir hujjatga qo`yiladigan, belgilangan tartibda ro`yxatga olingan belgi)ga ega ekanliklari ularning sifati maxsus tekshiruvdan o`tganligini bildiradi. Sertifikatlashtirish shart bo`lgan tovarlar ro`yxatini O`zbekistan Respublikasi Hukumati tasdiqlaydi. Odatda bunday tovarlar odamlarning sog`lig`i, hayoti, yuridik va jismoniy shaxslarning mol- mulkiga hamda atrof-muhitga zarar yetkazishi mumkin bo`lgan mahsulotlar hisoblanadi. Majburiy sertifikatlashtirilishi shart bo`lgan tovarlarni sertifikatlashtirish o`tkazmasdan turib sotish man qilinadi. Qonun ixtiyoriy sertifikatlashtirishni ham nazarda tutadi. Har qanday tovar tegishli talablarga muvofiq ekanligini tasdiqlash uchun u yuridik va jismoniy shaxslar tashabbusi bilan ixtiyoriy sertifikatlashtirilishi mumkin. Sertifikatlashtirish tizimi sifatsiz tovarlarni sotuvga chiqarishning oldini oluvchi muhim tashkiliy-huquqiy vositadir. Agar tovarning kamchiliklari sotuvchi tomonidan ma`lum qilinmagan bo`lsa, tegishli darajada sifatli bo`lmagan tovar topshirgan sotuvchi sotib oluvchining xohishiga ko`ra: xuddi shu markadagi (modeldagi, artikuldagi) sifati tegishli darajada bo`lgan tovarga almashtirishi; xarid narxini tegishlicha qayta hisoblagan holda boshqa markadagi (modeldagi, artikuldagi) sifati tegishli darajada bo`lgan tovarga almashtirishi; tovarning kamchiliklarini tekinga bartaraf etishi yoki sotib oluvchi yoxud uchinchi shaxs tomonidan tovarning kamchiliklarini bartaraf etish uchun qilingan xarajatlarni qoplashi; xarid narxini mutanosib ravishda kamaytirishi; ko`rilgan zarar o`rnini qoplashi lozim (FKning 434-moddasi). Shu bilan birga, sotib oluvchi tomon shartnomaning bekor qilinishini talab qilish huquqiga ham egadir. Tovar uchun to`langan pul summasini sotib oluvchiga qaytarish vaqtida sotuvchi undan tovardan to`liq yoki qisman foydalanganligi, tovar ko`rinishi yo`qolganligi yoki boshqa shunga o`xshash holatlar tufayli tovar qiymati qancha pasaygan bo`lsa, shuncha summani chegirib qolishga haqli emas.

Xaridorga sifati lozim darajada bo`lmagan tovar sotilganida uning sotuvchiga nisbatan qanday talablar qo`yishga haqli ekanligi, ya`ni yuqorida ko`rsatilgan huquqlar alternativ xarakterga ega bo`lib, xaridor ulardan o`zi uchun ma`qulini tanlaydi. Xaridor tovardagi kamchiliklar tovar unga topshirilgunga qadar paydo bo`lganligi yoki shu paytgacha vujudga kelgan sabablar tufayli vujudga kelganligini isbotlab berishi lozim. Sotuvchi tovardagi nuqson yoki kamchiliklar quyidagi holatlar sababli yuz berganligini isbotlab bera olsa, javobgarlikdan ozod bo`ladi: sotib oluvchi tovardan foydalanish yoki saqlash qoidalarini buzganligi sababli; uchinchi shaxslar harakati tufayli; oldini olib bo`lmaydigan kuch ta`sirida (FKning 409-moddasi). Qonunda topshirilgan tovarning kamchiliklarini aniqlash muddatlari ham belgilab qo`yilgan. Kamchilik yoki nuqson ushbu muddatlar davomida aniqlansa, xaridor tegishli talab bilan sotuvchiga da`vo qilishga haqli bo`ladi. Bular: qonunda yoki oldi-sotdi shartnomasida belgilab qo`yilgan yoxud kafolat muddati bilan yoki tovarning yaroqlilik muddati bilan belgilanadi. Kamchiliklar oqilona muddatda, biroq tovar sotib oluvchiga topshirilgan kundan boshlab ikki yil davomida aniqlanganida ham (agar yuqoridagi muddatlar belgilanmagan bo`lsa) xaridor sotuvchiga talab qo`yishga haqli. Tovarning kamchiliklari xaridor tomonidan kafolat muddati yoki yaroqlilik muddati tugaganidan keyin aniqlangan hollarda, xaridor bu kamchiliklar tovar unga topshirilgunga qadar paydo bo`lganligini yoki shu paytgacha vujudga kelgan sabablar tufayli paydo bo`lganligini isbot qilib bergan hollarda javobgarlik sotuvchi zimmasiga yuklanadi.

Похожие

Tadbirkorlar ishtirokida oldi-sotdi shartnomasi

Chakana va ulgurji oldi-sotdi shartnomasi

Ayirboshlash shartnomasi

Mehnat shartnomasi va uning munosabatlari

Pudrat shartnomasi turlari va ularga tavsif