Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari - Юриспруденция - Рефераты

Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

142 KB

Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari Reja: 1. Oila huquqining predmeti, metodi va tamoyillari 2. Oila huquqining manbalari 3. Oila munosabatlarini huquqiy tartibga solish xususiyati 4. Oila huquqida “oila” kategoriyasi

Oila huquqining predmeti, metodi va tamoyillari. Oila huquqi – xususiy huquqning tarmog‘i sifatida. Oila huquqining manbalari. Oila munosabatlarini huquqiy tartibga solish xususiyati. Oila huquqida “oila” kategoriyasi. Oila huquqining predmeti, metodi va tamoyillari Oila a ’zolari o‘rtasidagi munosabatlar axloq-odob va huquqiy qoidalar bilan tartibga solinadi. Shuning uchun ham oila huquqi huquqning mustaqil sohasi bo‘lib, nikoh, qon-qarindoshlik, bolalarning nasl-nasabini belgilash, ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni joylashtirish shakllaridan kelib chiqadigan munosabatlarni huquqiy tartibga soladi. Oila huquqi – bu er-xotin, qarindoshlar, ota-onalar (farzandlikka oluvchilar) va bolalar o‘rtasidagi shaxsiy nomulkiy va ular bilan bog‘liq mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq tarmog‘idir. Oila huquqi fuqarolik huquqi bilan chambarchas bog ‘liq bo‘lish bilan birga, farq qiluvchi xususiyatlarga ham ega. Birinchidan, oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqiga xos bo‘lmagan yuridik faktlar (nikoh, qarindoshlik, onalik, otalik, farzandlikka olish va hokazolar) asosida vujudga keladi, ikkinchidan, oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqidan farq qilib, ko‘proq shaxsiy-huquqiy mohiyatga ega bo‘ladi, uchinchidan, oilaviy huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari ularning o‘zlarigagina tegishli huquq va majburiyatlardir. Oila huquqi normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlar – oila huquqi predmetidir. 1-sxema. Oila huquqi bilan tartibga solinadigan munosabatlarning tuzilishi

Shaxsiy va mulkiy oilaviy munosabatlar oila a ’zolari huquqiy munosabatlarining asosini tashkil etadi. Shuning uchun oilaviy huquqiy normalarni sharhlashda tushunchalar bilan cheklanmasdan, oila huquqi normalariga yuridik ahamiyat berish lozim. Oila huquqi normalari, avvalo, nikohdan o ‘tish tartibi va shartlarini belgilaydi, er-xotinlar o‘rtasidagi shaxsiy nomulkiy va mulkiy munosabatlarni tartibga soladi, ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtiradi. Shuningdek, oila huquqi normalari, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik bilan bog‘liq ravishda vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi hamda nikohning tugatilishi tartibi va shartlarini belgilab beradi. Oilaviy munosabatlar majmuyida shaxsiy nomulkiy munosabatlar ustundir. Chunki ular naslni davom ettirish va bolalarni tarbiyalash bilan bog ‘liqdir. Oila huquqi tashkiliy tusda bo ‘lgan nomulkiy munosabatlarni ham tartibga soladi. Bunday munosabatlar jumlasiga nikohga kirishish (Oila kodeksining 13, 17-moddalari), ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish (Oila kodeksining 149-moddasi) bilan bog‘liq munosabatlar kiradi. 2-sxema. Oila kodeksi bo ‘yicha oilaviy-munosabatlarning turlari Oila huquqi predmeti doirasiga kiradigan munosabatlarni tartibga soluvchi vositalar, usul va uslublar majmuyi - oila huquqi metodi dir.

Oila huquqining metodi, ya ’ni ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning oila huquqi tomonidan ta’sir etish usullari, avvalo, oila huquqida muayyan xulq-atvorda bo‘lish talabini belgilaydigan imperativ normalarining ko‘pligi bilan tavsiflanadi. Oila huquqi nikoh tuzish tartibi va shartlari, nikohning tugatilishi, nikohning haqiqiy emasligi, oilada er va xotin o ‘rtasida, ota-ona bilan bolalar o‘rtasida, oilaning boshqa a’zolari o‘rtasida kelib chiqadigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga tarbiyaga olish tufayli kelib chiqadigan munosabatlarni, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish tartiblarini belgilaydigan huquqiy normalar yig‘indisidan iboratdir. Oila huquqi tamoyillari deganda, ushbu huquq sohasining mohiyatini aniqlab beradigan hamda huquqiy mustahkamlanganligi sababli umummajburiy ahamiyatga ega bo ‘lgan asosiy negiz, rahbariy qoidalar tushuniladi. Oila huquqi tamoyillarini hisobga olmay uning normalarini to ‘g‘ri sharhlab va qo‘llab bo‘lmaydi. Oila huquqi tamoyillari nafaqat huquqni qo‘llash amaliyoti uchun, balki, amaldagi oila qonunchiligining mohiyatini anglash hamda uning takomillashtirilishi uchun ham muhim ahamiyatga ega. Oila huquqining asosiy tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 1. Oilaning jamiyat va davlat muhofazasida bo ‘lish huquqi tamoyili. Bu tamoyil O ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida mustahkamlab qo ‘yilgan qoidaga asoslanadi. Unga ko‘ra, oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega (63-modda). 2. Barcha fuqarolar, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e ’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeyidan qat’i nazar, qonun oldida tengligi tamoyili. Oila huquqida barcha fuqarolar millati, irqidan qat ’i nazar teng ekanligi ifodalangan. Nikoh tuzish uchun fuqarolarning turli millatga mansubliklari, har xil dinlarga e’tiqod etishlari to‘siq bo‘lmaydi. Shuningdek, bolalarni farzandlikka olish uchun farzandlikka oluvchilarning bolalardan boshqa millatga mansubligi ham monelik qilmaydi. Shu bois hayotimizda turli millatga mansub fuqarolarning bir oilaga birlashganliklarini ko ‘plab uchratish mumkin.

3. Oilaviy munosabatlarda ayol bilan erkakning teng huquqliligi tamoyili. O ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasiga binoan, xotin- qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar. Bu tamoyil Oila kodeksining 2-moddasida quyidagicha ifodalangan: Oilaviy munosabatlarni tartibga solish erkak va ayolning ixtiyoriy ravishda nikohlanib tuzgan ittifoqi, er va xotinning shaxsiy hamda mulkiy huquqlari tengligi, ichki oilaviy masalalarning o ‘zaro kelishuv yo‘li bilan hal qilinishi, oilada bolalar tarbiyasi, ularning farovon hayot kechirishi va kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilish, voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz oila a’zolarining huquq va manfaatlarini himoya qilish ustuvorligi tamoyillari asosida amalga oshiriladi. 4. Oilaviy munosabatlarda ishtirok etuvchilarni ma ’naviy va moddiy qo‘llab-quvvatlash hamda ularning o‘zaro bir-biriga g‘amxo‘rlik qilishi tamoyili. Er va xotin, ota-ona va bolalar, bobo-buvi va nabiralar, aka-ukalar va opa- singillar, farzandlikka olganlar va boshqalar o ‘rtasidagi munosabatlar, avvalo, nikoh, qon-qarindoshlik yoki oilaviy rishtalar bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlardir. 5. Davlat tomonidan onalik, otalik va bolalikni muhofaza etish va ularning manfaatlarini har taraflama himoya qilish tamoyili. O ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 65-moddasining 2-qismi va Oila kodeksi 4-moddasining 1-qismiga binoan oila, onalik, otalik va bolalik davlat himoyasidadir. 6. Ixtiyoriy va erkin nikoh tuzish tamoyili. Oila kodeksining 14-moddasiga muvofiq, nikoh tuzish ixtiyoriydir. Nikoh tuzish uchun bo ‘lajak er-xotin o‘z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Nikoh tuzishga majbur qilish taqiqlanadi. 7. Faqat yakka nikohlikni tan olish va uni mustahkamlash uchun yordam berish tamoyili.

Amaldagi qonunda yakka nikohlik belgilangan va bu qoidaning buzilishi faqat nikohni haqiqiy emas deb hisoblashdan tashqari, qonunni buzgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga ham asos bo ‘ladi. 8. Qonun hujjatlarida belgilangan tartib asosida nikohdan erkin ajralish tamoyili. Qonun hujjatlarida belgilangan tartib asosida nikohdan erkin ajralish tamoyili Oila kodeksining 37-moddasida nazarda tutilgan. Nikohdan ajralish er-xotinning shaxsiy huquqi, ammo nikohdan ajralish ijtimoiy manfaatga ta ’sir etishini, oilaning buzilishini hisobga olib, davlat nikohdan ajralish tartibi va asoslarini belgilaydi. Oila huquqi – xususiy huquqning tarmog‘i sifatida Ma ’lumki, huquqning ommaviy va xususiy tarmoqlarga bo‘linishi qadimgi Rimdan boshlanadi. Biroq bunday bo‘linish XIX-XX asrlarga kelib o‘z nihoyasiga yetgan. Umumiy ma ’noda huquqni ommaviy va xususiy tarmoqlarga bo‘lish haqidagi shakllangan nazariyalarni quyidagicha bo‘lish mumkin: 1) moddiylik mezoni nazariyasi; 2) formallik mezoni nazariyasi; 3) formallik va moddiylikni birlashtiruvchi nazariya; 4) huquqni ommaviy va xususiy tarmoqlarga bo ‘linishini inkor etuvchi nazariya; Huquqning ommaviy va xususiy tarmoqlarga bo ‘linishi tarafdorlari, asosan, moddiylik mezoni nazariyasiga asoslanadilar va bunda xususiy va ommaviy huquq tomonidan tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarning xarakteridan kelib chiqadilar. Ularning bunday talqini uchun asos vazifasini o ‘z vaqtida Rim yuristi Ulpian tomonidan bildirilgan quyidagi fikr o‘taydi: umuman olganda ommaviy huquq Rim davlati manfaatlarini, xususiy huquq esa shaxs manfaatini nazarda tutadi. Mazkur mezon va asosdan kelib chiqib, aytish mumkinki, oila huquqi xususiy huquq sohasiga oiddir. Oila huquqida alohida inson manfaatlari ustuvorlikka ega bo ‘lib, davlat faqatgina ushbu manfaatlarni amalga oshirishga xizmat qilishi va

ularni himoyalashi lozim bo‘ladi. Har bir alohida olingan shaxs (individuum) oilaviy-huquqiy tartibga solishning yakuniy va bevosita maqsadi hisoblanadi. Huquq fani tizimida oila huquqining o ‘rni alohidadir. Chunki oila huquqining talabalar tomonidan o‘rganilishi faqat bilim va ta’lim olish ahamiyatigagina ega bo‘lmay, balki tabiiy va hayotiy muhim axloqiy- tarbiyaviy ahamiyatiga ham molikdir, shu bilan birga, barkamol shaxsni va oqilona ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish vositalaridan biri hamdir. Oila huquqi tizimi umumiy va maxsus qismlarni o ‘z ichiga oladi. Umumiy qism oila huquqining maxsus qismidagi barcha institutlar uchun ahamiyatga ega bo ‘lgan me’yorlardan iborat. Jumladan, oila huquqining asosiy qoidalari va vazifalari, oila huquqi tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar doirasi va ushbu munosabatlar subyektlari va obyektlari, oila huquqi manbalari; oilaviy munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlarining qo‘llanilishi, shuningdek, oila to‘g‘risidagi va fuqarolik qonun hujjatlarining o‘xshashlik bo‘yicha qo‘llanilishi; oilaviy munosabatlarda mahalliy urf-odat va an’analarning qo‘llanilishi (masalan, Oila kodeksining 1-9-moddalari) kabilar shular jumlasidandir. Umumiy qismga oilaviy huquqlarni amalga oshirish va oilaviy majburiyatlarni bajarish shartlarini, oilaviy huquqlarni himoya qilish tartibi va muddatlarini o ‘rnatuvchi me’yorlar (masalan, Oila kodeksining 10-11-moddalari) kiradi. Maxsus qism bir necha institutlardan tashkil topgan bo ‘lib, bu institutlarning har biri ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Ular quyidagilardan iborat: – nikoh (nikoh tuzish shartlari va tartibi, nikohning tugatilishi, nikohning haqiqiy emasligi); – er va xotinning huquq va majburiyatlari (er va xotinning shaxsiy huquq va majburiyatlari, er-xotin mulkining qonuniy tartibi, er va xotin mol-mulkining shartnomaviy tartibi, er va xotinning majburiyatlar bo‘yicha javobgarligi);

– ota-ona hamda bolalarning huquq va majburiyatlari (bolaning nasl-nasabini belgilash, voyaga yetmagan bolalarning huquqlari, ota-onalarning huquq va majburiyatlari); – oila a’zolarining aliment majburiyatlari (ota-ona hamda bolalarning aliment huquq va majburiyatlari, qarindoshlar va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari, aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuv, aliment to‘lash va undirish tartibi); – ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni tarbiyalash shakllari (ota- ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni aniqlash va joylashtirish, bolalarni farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat); – oila qonunchiligini chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ishtirokidagi oilaviy munosabatlarga nisbatan qo‘llash. Huquq tizimida oila huquqi huquqning boshqa sohalari bilan turli darajada bog ‘liqlikda bo‘ladi. Oila huquqi huquq sohalarining shunday guruhida joylashganki, u huquqning tartibga soluvchi tarmoq guruhlaridan biri hisoblanadi. Bu guruhning barcha sohalariga muayyan munosabatlarni subyektlar erk-irodasi asosida vujudga kelishi xosdir. Ushbu xususiyati bilan ular ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish vazifasini bajaruvchi va shu sababli man etish orqali tartibga soluvchi jinoyat huquqidan farq qiladi. Shu bilan birga, tartibga soluvchi sohalar orasida oila huquqi ruxsat berish orqali tartibga soluvchi sohalar guruhiga mansub (fuqarolik, mehnat huquqlari kabi). Bu guruhning barcha sohalari singari, oila huquqi majburlash orqali tartibga soladigan (masalan, ma’muriy, moliya huquqlari) sohalardan farqlanadi, chunki bu sohalar asosan bir subyektning ikkinchisiga bo‘ysunishi va boshqaruv organlari hujjatlari asosida shakllanadi. Ruxsat berish orqali tartibga soluvchi huquq sohalari guruhida esa oila huquqi o‘z predmeti va metodi bo‘yicha fuqarolik huquqiga yaqindir. Oilaviy munosabatlar boshqa ijtimoiy munosabatlar bilan bog ‘liqdir. Shu sababli oila huquqi u yoki bu darajada deyarli barcha huquq sohalari bilan o‘zaro aloqadordir. Biroq bu bog‘liqlikning daraja va shakllari turlicha namoyon bo‘ladi.

Konstitutsiyaviy huquq bilan oila huquqi o ‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikning o‘ziga xos shakli mavjud. Konstitutsiyaviy huquq jamiyatda oilaviy munosabatlar qurilishining bosh va asosiy qoidalarini o‘z ichiga oladi (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 46, 63-66-moddalari). Oila huquqida ushbu qoidalar chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi, rivojlantiriladi, aniqlashtiriladi. O ‘zaro bog‘liqlik, aksariyat hollarda, oila huquqi va huquqning sohalari me’yorlarining birgalikda qo‘llanilishida ifodalanadi. Ma ’muriy huquq bilan oila huquqi yuridik faktlar sohasida yaqin aloqadorlikdadir. Chunki oilaviy-huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi va tugatilishi asoslari sifatida ko‘p hollarda boshqaruv organlari hujjatlari (farzandlikka olish va boshqalar) xizmat qiladi. Fuqarolik jarayoni va oila huquqi me’yorlari nizolarni hal qilish, oilaviy huquqlarni himoya qilishda qo ‘llaniladi. Jinoyat huquqi oilaviy munosabatlarni muhofaza qilishda tatbiq etiladi. Shu sababli oila huquqida jinoyat huquqiga havola qilishlar mavjud bo‘lib, ular nikoh tuzishga to‘sqinlik qiluvchi holatlarni yashirganlik uchun, farzandlikka olish siri va hokazolar uchun jinoiy javobgarlikka tortilishni nazarda tutadi. Oila va fuqarolik huquqi me ’yorlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik nisbati yuqori darajadadir. Qonunda to‘g‘ridan - to‘g‘ri ko‘rsatilgan hollarda o‘zaro bog‘liqlik bir soha normalarini ikkinchi soha munosabatlarida qo‘llanilishida ifodalanadi. Oila huquqi va huquqning boshqa sohalari me ’yorlarining o‘zaro bog‘liqligi ularning birlashib ketishiga olib kelmaydi. Lekin bu holat oila qonunchiligida faqat oila huquqi normalari emas, balki u bilan bog‘liq bo‘lgan huquq sohalari normalarining mavjud bo‘lishida ham ifodalanadi. Ayniqsa, bunda fuqarolik, ma’muriy, fuqarolik protsessual huquqi normalarining ko‘pligi ko‘zga tashlanadi. Bu normalar, oilaviy munosabatlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda, sanab o‘tilgan huquq sohalarining oilaviy munosabatlarni tartibga solishdagi xususiyatlarini aks ettiradi.

Oila huquqining manbalari Har qanday huquq sohasining, shu jumladan, oila huquqining asosiy manbasi O ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hisoblanadi. Konstitutsiya davlatning Asosiy qonuni sifatida nafaqat Konstitutsiyaviy huquqning, balki barcha huquq sohalarining bosh manbasidir. Konstitutsiyaning III bo ‘lim, XIV bobi “Oila” deb nomlanib, 63-66- moddalarda oilaviy-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan qoidalar, Konstitutsiyaning 46-moddasida esa xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidir, degan oila huquqining prinsipi normalandi. Yuqorida ta ’kidlanganidek, Konstitutsiyada oilaga maxsus bob ajratilgan bo‘lib, bu bobning “Jamiyat va shaxs” bo‘limida berilishi ham uning mohiyatini ifodalaydi, chunki oila jamiyatning bir bo‘lagi, uning asosiy bo‘g‘inidir. Konstitutsiyaning 63-moddasida: “Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega,”- deyilgan. Shubhasiz, bu moddaning mazmuni, birinchi navbatda, oila – otalik, onalik va bolalik davlat hamda turli xil nodavlat tashkilotlar va jamg‘armalar himoyasida bo‘lishini bildiradi. Darhaqiqat, to ‘liq va keng ma’nodagi “oila” so‘zi ilmiy ma’noda ota, ona va bolani o‘z ichiga oladi. Er-xotin o‘rtasidagi munosabatning asosida nikoh yotsa, ota-ona va bola o‘rtasidagi munosabatning asosida qon-qarindoshlik yotadi. Binobarin, oila huquqining asosiy tamoyillari Konstitutsiyada o ‘z ifodasini topgan. Ular jumlasiga oilaning jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lishi, oilada erkak va ayolning teng huquqliligi, nikohning ixtiyoriy asosda va teng bo‘lishi, ota-onalar va bolalarning asosiy huquq va majburiyatlari kiradi. Oila huquqining maxsus manbasi, keng qamrovli oila qonunchiligining negizi – O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksidir. U 1998-yil 30-aprelda birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n birinchi sessiyasida qabul qilinib, 1998-yil 1-sentyabrdan amalga kiritildi. Oila kodeksi – 8 bo‘lim, 30 bob, 238 moddani o‘z ichiga qamrab olgan.

Oila to ‘g‘risidagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinmagan oila a’zolari o‘rtasidagi mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari oilaviy munosabatlarning mohiyatiga zid kelmagan taqdirdagina qo‘llaniladi. Qonun hujjatlarida oilaviy munosabatlarni tartibga solishga oid tegishli normalar bo ‘lmagan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari tamoyillariga zid bo‘lmagan mahalliy urf-odat va an’analar qo‘llaniladi. Agar O ‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O ‘zbekiston Respublikasining oila to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi. Shu bilan birga, oila huquqining manbalari bo ‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik, Uy-joy, Mehnat, Yer, Soliq, Fuqarolik protsessual kodekslari hisoblanadi. O ‘zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi, “Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida”gi Qonunlari va bir qator qonunosti hujjatlari oila huquqining manbasi sifatida oilaviy huquqiy munosabatlarni tartibga solish vazifasini bajaradi. Oila munosabatlarini huquqiy tartibga solish xususiyati Oila munosabatlarini huquqiy tartibga solishning xususiyati tartibga solish predmeti bilan bevosita bog ‘liqdir. Chunki, oila o‘z-o‘zicha va bevosita bunday tartibga solishning predmeti bo‘la olmaydi. Shu sababli davlat faqatgina oilada vujudga keladigan munosabatlarnigina qonun hujjatlari orqali tartibga soladi hamda Oila kodeksida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlarning vujudga kelish shartlari va tartibini belgilaydi. Oila munosabatlarini tartibga solishning ta ’sir doirasiga quyidagilar kiradi: - nikoh tuzish, nikohning tugatilishi (tugashi) va uni haqiqiy emas deb topish shartlari va tartibi; - oila a ’zolari: er-xotin, ota-ona va bolalar (farzandlikka oluvchilar va farzandlikka olinganlar) o‘rtasidagi, oila to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda

tutilgan hollarda va doirada esa qarindoshlar hamda o‘zga shaxslar o‘rtasidagi shaxsiy nomulkiy va mulkiy munosabatlar; - ota-ona qaramog ‘idan mahrum bo‘lgan bolalarni oilaga olish shakl va qoidalarini, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish tartibi (Oila kodeksining 5-moddasi). Oilaviy-huquqiy tartibga solish obyekti bo ‘lgan mazkur munosabatlar doirasi qat ’iy bo‘lib, ularni faqatgina maxsus qonun hujjati qabul qilish yo‘li bilan o‘zgartirish mumkin. Oila huquqi subyektlari oila huquq layoqatiga ega bo ‘lishlari, ya’ni oila qonunchiligida nazarda tutilgan huquqlarga ega bo‘lishlari va majburiyatlarni zimmalariga olishlari lozim. Har bir subyekt muayyan huquqqa ega bo ‘lish bilan birga, o‘z zimmasiga muayyan majburiyatlarni ham oladi. Bunda oilaviy-huquqiy munosabat ishtirokchilaridan biriga muayyan majburiyatning yuklanishi ayni paytda ikkinchi tomonda muayyan huquqni yuzaga keltiradi. Biroq, oila huquqida subyektlar barcha holatlarda ham xulq-atvorni tanlash imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar, chunki oila huquqida dispozitivlik mavjud emas. Jumladan, oila qonunchiligi erkak va ayolning nikoh ahdi ixtiyoriyligiga asoslanadi (Oila kodeksining 14-moddasi). Biroq nikoh tuzish shartlari va tartibi imperativ normalar bilan belgilangan (13, 15,17-moddalar). Qoidaga ko‘ra, er-xotindan birining yoki ikkalasining ixtiyori bilan nikohdan ajratiladi. Biroq, bu holat ham bir qator imperativ ko‘rsatmalar bilan cheklanadi. Masalan, xotinining homiladorlik vaqtida va bola tug‘ilganidan keyin bir yil mobaynida er xotinining roziligisiz nikohdan ajratish to‘g‘risida ish qo‘zg‘atishga haqli emas (Oila kodeksining 39-moddasi). Sud tartibida nikohdan ajratish, agar sud er va xotinning bundan buyon birgalikda yashashiga va oilani saqlab qolishga imkoniyat yo ‘q deb topsa, ularni nikohdan ajratadi (Oila kodeksining 41-moddasi). Bu holatda sud er-xotinni yarashtirish choralarini ko‘radi va nikohdan ajralish to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqishni keyinga qoldiradi va taraflarga yarashish muddatini belgilaydi (Oila kodeksi 40-moddasining 2- qismi). Amaldagi qonunchilikda bu muddat olti oyni tashkil etadi va mazkur

muddat davomida er-xotin sudning nazorati ostida bo‘ladi. Oila qonunchiligining nikohning haqiqiy emasligi (Oila kodeksining 49-51-moddalari), er-xotin mol- mulkining qonuniy tartibi (Oila kodeksining 23-28-moddalar) va er-xotinning majburiyatlar yuzasidan javobgarligi (Oila kodeksining 34-35-moddalar) to‘g‘risidagi normalari ham imperativ tus kasb etadi. Bolalarning nasl-nasabini belgilash imperativ normalar (Oila kodeksining 60-64-moddalari) bilan tartibga solinadi. Oila huquqining ko ‘plab normalari xulq-atvorning muayyan holatini belgilaydi va shu orqali oilaviy-huquqiy munosabatlarda subyektlar erk-irodasini cheklaydi. Bir qator holatlarda oila ishlariga sudning, vasiylik va homiylik organlarining, mahallaning aralashishiga yo‘l qo‘yiladiki, bu holatlar xulq-atvor turini tanlash erkinligini cheklaydi. Ayrim oilaviy huquqlar esa bir vaqtning o‘zida mazkur munosabat ishtirokchilarining majburiyatlari ham hisoblanadi. Masalan, ota-onalar farzandlarini tarbiyalash huquq va majburiyatiga ega (Oila kodeksining 73-moddasi). Umumiy ma ’noda, oila huquqining metodini imperativ tusga ega, deb tavsiflash mumkin. Biroq bu holat oila huquqida dispozitiv, ya’ni huquqiy munosabat ishtirokchilarining o‘z xulq-atvorini o‘zi belgilashiga imkon beruvchi normalar mavjudligini inkor etmaydi. Zamonaviy oila qonunchiligining rivojlanishida dispozitiv me’yorlarning ko‘payishi kuzatilmoqda. Jumladan, nikoh shartnomasi, aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuvlar tuzish imkoniyati paydo bo‘ldi. Oila huquqida “oila” kategoriyasi Oila tushunchasi oila huquqi fanidagi eng muhim kategoriyalardan biri hisoblanadi. Oila huquqiy tartibga solish obyektidir. Oila nikoh, qon-qarindoshlik va shu kabi kishilar o ‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikdan hosil bo‘ladigan ijtimoiy tuzilmadir. O‘ziga xos bo‘lgan mazkur ijtimoiy tuzilmadagi jismoniy shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tartibga solish, ularning huquq va majburiyatlarini belgilash huquqning vazifasi sanaladi.

Oila bo ‘lib yashash barcha mavjudotlar orasida faqat inson zotigagina xosdir. Shu bois oila jamiyatning birlamchi bo‘g‘ini hisoblanadi. Oila fuqarolik jamiyatining tayanch nuqtasi, tayanch tuzilmasidir. Oilada inson nafaqat dunyoga keladi, balki u ma’nan va axloqan tarbiya topadi. Oila er-xotin, ularning bolalari, eng yaqin tug ‘ishganlaridan iborat kishilar guruhi, ya’ni xonadon hisoblanadi. Ayni chog‘da oila odamlarning tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligi hamdir. Oila jamiyatning tabiiy hujayrasi, ijtimoiy asosidir. Oila qanchalik mustahkam bo ‘lsa, jamiyat ham shunchalik mustahkam bo‘ladi va tez rivojlanadi. Zero, jamiyat asosi – oilaning moddiy va ijtimoiy jihatdan mustahkamlanib borishi g‘oyat muhim ahamiyatga ega. Shu jihatdan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi 1994- yildan e ’tiboran har yili 15- may kunini Xalqaro oila kuni sifatida nishonlashga qaror qilgani bejiz emas. Shuningdek, 1993-yildan buyon Vena, Qohira, Kopengagen, Pekin va dunyoning boshqa shaharlarida bo ‘lib o‘tgan xalqaro anjumanlar kun tartibiga oila masalasining maxsus kiritilishida ham katta ma’no bor. Umuman olganda, har yili belgilanayotgan va amalga oshirilayotgan xayrli ishlarning barchasida oila va uning mustahkamligi muammosi umuminsoniy vazifa sifatida e’tirof etib kelinmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 1948-yil 10-dekabrda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi” ning 16-moddasida shunday deyiladi: 1. Balog ‘atga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniga qarab biror- bir cheklashsiz nikohdan o‘tish va oila qurish huquqiga egadirlar. Ular nikohdan o‘tayotganda ham, nikohda bo‘lgan vaqtda ham va nikoh bekor qilinayotganida ham bir xil huquqlardan foydalanadilar. 2. Nikoh nikohdan o ‘tayotgan ikkala tomonning xohishi va batamom roziligi bilangina tuzilishi mumkin. 3. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasidir va u jamiyat, davlat tomonidan muhofaza etilish huquqiga egadir.

O ‘zbekiston Respublikasida bugungi kunda 31 milliondan ortiq aholi 8 milliondan ortiq oilalarga birlashgan bo‘lib, ularning ikki milliondan ortig‘i yosh oilalardir. Aholining o ‘rtacha umr ko‘rish yoshi – 74. Ayollar – 75 yosh, erkaklar – 73 yosh. Oilaning ijtimoiy mazmuni – bu umumiy turmushda nikoh, qon-qarindoshlik, bolani oilaga tarbiyaga olish, o‘zaro g‘amxo‘rlik va manfaatlar umumiyligi asosida shakllangan shaxslarning ittifoqidir. Oilaning yuridik mazmuni – nikoh, qon-qarindoshlik, farzandlikka olish yoki bolani boshqa shaklda oila tarbiyasiga olishdan kelib chiqqan huquq va majburiyatlar bilan bog‘langan shaxslarlarning ittifoqi. Inson shaxsini shakllantirishda oila dastlabki bosqich vazifasini o ‘taydi, ya’ni oilada odamlarning bir-birlari bilan o‘zaro munosabatlariga hamda, jamiyat va davlatga nisbatan munosabatlariga asos solinadi. Prezidentimiz Islom Karimov o ‘zbek oilasining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tirof etib, shunday deydi: “ Oila – jamiyatning negizi . Bizning davlatimizni ham katta bir oila deb tushunishimiz mumkin va lozim. Bunda o‘zaro hurmat va qattiq tartib bo‘lmasa, oilaning barcha a’zolari o‘z burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr-oqibat ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo‘ladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. O‘zbeklarning aksariyati o‘zining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilasining, qarindosh-urug‘lari va yaqin odamlarining, qo‘shnilarning omon- esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu esa eng oliy darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir”. Oila jamiyatning boshlang ‘ich hujayrasini tashkil etib, unda aholining ko‘payishi va yosh avlodni tarbiyalash vazifalari amalga oshiriladi.

Oilaning muhim ijtimoiy vazifalari quyidagilardan iborat : - birinchidan , u jamiyatning demokratik hujayrasini tashkil etib , odamlar oilada tug ’ ilib , o ‘ sib , jamiyat tarkibini tashkil etadi ; - ikkinchidan , oila muhim boshpana va makon bo ‘ lib , unda biz mehnat jarayonida sarf qilgan kuchlarimizni tiklash imkoniyatiga ega bo ‘ lamiz ; - uchinchidan, oila muhim tarbiya o ‘chog’i; - to ‘rtinchidan, oila ruhiy muhitdir. Mutaxassislarning fikricha, odamlar hayotining birdan-bir to ‘g‘ri yo‘li oilaviy hayot ekan. Aksincha, yolg‘izlikda yashash turli xil falokatlarga va fojialarga sabab bo‘lar ekan.

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

Похожие

Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi

Oila huquqi

Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari

O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi

Oila huquqi asoslari