Главная страница
Рефераты
Юриспруденция
Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi
Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
126 KB
Скачать
Похожие
O`zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi
Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari
O`rmon huquqi tushunchasi va tizimi
Fuqarolik protsessual huquqining predmeti, tushunchasi va tizimi
Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi
![olish, shuningdek davlat organlarining oilani mustah-kamlash hamda onalar va bolalarga moddiy yordam ko`rsatishga taalluqli munosabatlarni tartibga soladi. Bu huquq fuqarolik huquqining ma`lum bir qismi bo`lib qolmay, huquqning alohida sohasi hisoblanadi. Nikoh va oilaga oid munosabatlar maxsus kodeks – O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi[1] bilan tartib-ga solinadi. Oila huquqida mulkiy munosabatlar emas, balki shax-siy huquqiy munosabatlar ustunlik qiladi. Bu munosabatlar oila huquqi tomonidan tartibga solinadigan mulkiy munosabatlarning xususiyatlarini belgilaydi. Misol qilib aliment majburiyat-larini olsak, bu majburiyatlar mulkiy xarakterda bo`lgan muno- sabatlardan emas, balki shaxsiy, oilaviy (er va xotinlik, qarin-doshlik) munosabatlaridan kelib chiqadi. Oila huquqining fuqarolik huquqidan farq qiluvchi asosiy xususiyati shundaki, oila huquqi tomonidan tartibga solinadigan mulkiy munosabatlar va shaxsiy nomulkiy munosabatlar faqatgina bitta oila a`zosi o`rtasida vujudga keladi hamda bu yerda fuqa-rolik huquqi uchun eng asosiy o`rinni egallaydigan keng ma`nodagi mulkiy muomala kuzatilmaydi. Agar oila a`zolari o`rtasida o`zaro fuqarolik muomalasi (oldi-sotdi, hadya, ayirboshlash) amalga oshi-rilsa ham, bu holat oila huquqi me`yorlari bilan emas, fuqarolik huquqi me`yori bilan tartibga solinadi. Mulkiy munosabatlarda davlat hokimiyati organlari qatna-shib, mazkur munosabatlarda ishtirok etuvchilarga o`z erklarini buyursalar, bunday mulkiy munosabatlar fuqarolik huquqiga emas, balki ma`muriy huquqqa taalluqli bo`ladi. Chunonchi, yuqori davlat organining o`z vakolati doirasida chiqarilgan buyrug`iga muvofiq muayyan binolar, uskunalarni topshirish-qabul qilish bilan bog`liq munosabat ma`muriy-huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Agar mul-kiy munosabatlarda davlat organlari fuqarolik muomalasining ishtirokchisi sifatida bir- birlariga nisbatan teng huquqli bo`lib va bir-birlariga o`zlarining erklarini buyruqlar tartibida buyu-ra olmaydigan bo`lib qatnashsalar, bunday munosabatlar fuqarolik huquqiga taalluqli bo`ladi.](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-6.png)
![deya talqin etilmoqda (ta`kid - muallifniki I.B.). Mustaqil huquq sohasi sifatida e`tirof etishga doir bahsli fikr bildiradilar. Shunday bo`lsa-da, ularning fuqarolik huquqidan farqli ji-hatlarini ko`rsatib o`tamiz. Chunki yuqoridagi muayyan munosabatlar-ni tartibga soluvchi huquqlarni (alohida huquq sohasi deb atashga bizningcha hali erta) alohida huquq sohasi yoki huquq sohasi emasligi masalasini tadqiq etish mazkur darslikning predmetini tashkil etmaydi. Xalqaro xususiy huquq fuqarolik huquqidan farq qilib, chet el elementi bilan murakkablashgan mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. O`z o`zidan ravshanki, agar mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarda chet el elementi ishtirok etsa, bunday munosabat xalqaro xususiy huquq predmeti hisoblanadi[2]. Xo`jalik va tadbirkorlik huquqi tomonidan tartibga solina-digan munosabatlar esa, xo`jalik yurituvchi subyektlarning tashki-liy boshqaruv, ularning o`z faoliyatini amalga oshirishi uchun turli xil fuqarolik-huquqiy shartnomalarga kirishi bilan bog`liq bo`ladi (mutaxassislar hozirgacha bu huquq sohasining predmetini aniq talqin etisha olmadi). Fuqarolik huquqi huquqning boshqa sohalari kabi o`zi tar-tibga soladigan huquqiy munosabatlarga, ularning ishtirokchilari xatti-harakatlariga ta`sir ko`rsatish maxsus vositalar va usullar yig`indisidan, ya`ni o`z uslubidan foydalanadi. Qo`riqlash funksiya-sini bajaruvchi huquq sohalaridan (jinoyat huquqi, ma`muriy huquq va sh.k.) farqli ravishda fuqarolik huquqi, eng avvalo, normal huquqiy munosabatlarga ta`sir ko`rsatadi. Uning tartibga solish uslubidagi o`ziga xos xususiyatlar:](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-8.png)
![-fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchilarning teng huquqqa ega bo`lishlari, ularga imkon boricha erkinlik, mustaqillik va tashabbuskorlik berilishida; - fuqarolik huquqida imperativ me`yorlardan ko`ra, dispo-zitiv me`yorlarning kengroq qo`llanishida; - fuqarolik-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan javob-garlikning mulkiy xarakterda bo`lishida; - buzilgan huquqlarning sud orqali da`vo bildirish tarti-bida himoya qilinilishida; -buzilgan fuqarolik huquqini himoya qilishda uni tan olish, tiklash, huquqni buzadigan harakatlarga chek qo`yish, yetkazilgan zararlarni undirib olish va shu kabi choralar qo`llanilishida namoyon bo`ladi. Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari (prinsiplari) - bu barcha fuqarolik qonunlari mazmuniga singdirilgan asosiy, bosh-lang`ich qoidalardir. H.R.Rahmonqulov fuqarolik huquqi tamoyil-lari haqida o`z fikrini bildirar ekan, huquqning alohida sohasi sifatida xususiy huquq tarkibida bo`lgan fuqarolik huquqi tamo-yillari uning predmetini tashkil qiluvchi ko`p qirrali mulkiy, mulk bilan bog`liq va mulk bilan bog`liq bo`lmagan shaxsiy va tash-kiliy-huquqiy munosabatlarning xususiyatlari bilan ifodalani-shini ta`kidlaydi[3].](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-9.png)
![Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari jumlasiga quyida-gilar kiradi: 1) Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraf-larning teng huquqliligi. Bu tamoyil O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18- moddasida va FKning 1-moddasida o`z ifoda-sini topgan. Fuqarolik qonunlarida ushbu konstitutsiyaviy tamo-yildan kelib chiqib, barcha fuqarolar uchun teng hajmda huquq layoqati, ularning huquq va muomala layoqatlari cheklanishiga yo`l qo`yilmasligi belgilab qo`yilgan. Taraflarning teng huquqliligi nafaqat fuqarolarga, balki boshqa subyektlarga ham taalluqlidir va u yuridik shaxslarning u yoki bu turini tartibga soluvchi qonunlarda ham o`z aksini topgan; 2) barcha mulk shakllarining tengligi va huquqiy tomondan bab-baravar muhofaza qilinishi. Mazkur tamoyil O`zbekiston Res-publikasi Konstitutsiyasining 53-moddasi va O`zbekiston Respubli-kasi Fuqarolik kodeksining 166-moddasida bevosita mustahkamlab qo`yilgan; 3) mulkiy munosabatlarning mafkuraviy munosabatlardan ajratilganligi. O`tmishda iqtisodiy, shu jumladan, mulkiy muno-sabatlarni tartibga solishda har xil mafkuraviy qoliplar va aqidalardan kelib chiqilgan edi. “Iqtisodiy maqbullikdan siyosiy konyunkturaviy manfaatlarning ustun kelishi sobiq Ittifoq xalq xo`jaligi parokandalik yoqasiga, iqtisodiy va ijtimoiy munosabat-larning jiddiy buzilishiga, ishlab chiqarishning texnika jihatdan qoloqligiga olib keldi”[4]. Xuddi shu sababli ham O`zbekiston Res-publikasi Konstitutsiyasining 12-moddasida hech qanday mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas, deb ko`rsa-tildi; 4) qonunda nimaiki taqiqlanmagan bo`lsa, ruxsat beriladi. Bu tamoyil fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining erkinligi, tashabbuskorligini kafolatlaydi. Qonunda nimaiki taqiqlanmagan bo`lsa, ruxsat berish tamoyili fuqarolik huquqi subyektlarining nafaqat qonunda ko`rsatilgan harakatlarni amalga oshirish, balki qonunda belgilangan bo`lsa ham, lekin qonun bilan taqiqlanmagan](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-10.png)
![huquqini amalga oshira olish imkoniya-tiga ega bo`lishlari, bu huquqlar mavjudligining asosiy mezo-nidir. Aynan shu xususda to`xtalar ekan, H.R.Rahmonqulov fuqaro-lik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining halol, oqilona va adolat bilan harakat qilishi nazarda tutilishini ta`kidlab o`tadi[5]; 9) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining buzilgan huquqlarining tiklanishi (FKning 1-moddasi). Fuqarolik huquqi birinchi navbatda huquqiy munosabat ishtirokchisining buzilgan huquqlarining avvalgi holatiga qaytarilishiga qaratiladi (mulkni natura holida qaytarish, buzilgan shaxsiy huquqni tan olish va h.k.). Buzilgan huquqlarning tiklanishi, amalda mumkin bo`lmagan hollardagina taraflar talabini qanoatlantirishning boshqa usullari qo`llaniladi; 10) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari huquqlari-ning sud orqali himoya qilinishini ta`minlash (FKning 1-moddasi). Fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari o`z huquqlarini hi-moya qilish uchun o`z talabini maxsus organ - sud orqali bildirishga haqli va bu huquq qonun bilan kafolatlanadi; 11) shartnoma tuzish erkinligi (FK 1-354-moddalar). Fuqaro-lar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o`z fuqarolik huquqlari hamda burchlariga o`z erklariga muvofiq ega bo`ladilar, o`z manfaatlarini ko`zlab amalga oshiradilar. FKning 354-moddasida esa, ushbu tamoyilning mazmuni ochib berilgan. Shartnomalar erkinligi tamoyilini quyidagi uchta holatni ajratib ko`rsatish orqali tushunish mumkin: 1) subyektning shartnoma bo`yicha o`z kontragenti, ya`ni shart-noma bo`yicha sherigini tanlash erkinligi; 2) shartnoma predmetini, ya`ni aynan qanday holat yuzasidan shartnoma tuzishni tanlash erkinligi;](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-13.png)
![d) so`nggi vaqtlarda nomoddiy ne`matlarni (shaxsiy nomulkiy huquqlarni) himoya qilishni tartibga soluvchi normalar majmui ham fuqarolik huquqining kichik tarmog`i sifatida qaralishi to`g`risida nuqtai nazarlar ham ilgari surilmoqda[6]. Ushbu kichik tarmoq jismoniy va yuridik shaxslarni sha`ni, qadr- qimmati va ishbilarmonlik obro`si, fuqarolarning hayoti, sog`ligi, shaxsiy daxlsizligi, ularning xususiy hayoti, erk-muxtoriyatini ta`minlov-chi huquqlar va shu kabilarni vujudga kelishi, ularni amalga oshirish, huquqiy muhofaza qilish bo`yicha fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Shartli ravishda bu turkumga kiruvchi huquqlarni shaxsiy huquqlar deb nomlash o`rinli bo`lur edi. Fuqarolik huquqi tizimida kichik tarmoqlar o`z navbatida institutlarga bo`linadi. Huquq instituti deganda unchalik yirik bo`lmagan bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yig`indisi, ya`ni majmui tushuniladi. Har bir kichik tarmoq o`z navbatida huquq institutlariga bo`linadi. Masalan, maj- buriyat huquqi kichik tarmog`i alohida shartnomalar majburiyatlari institutlariga – oldi-sotdi, ijara, pudrat va shu kabilarga bo`li-nadi. Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar kichik tarmog`i ham o`z navbatida mulk huquqi, cheklangan ashyoviy huquqlar, ularni himoya qilishning ashyoviy-huquqiy usullari institutlariga bo`linadi. Fuqarolik-huquqiy institutlar ham o`z navbatida yanada bo`laklarga bo`lingan holda muayyan qismlarga tizimlashadi. Ushbu qismlar subinstitutlar deb ataladi. Ayni vaqtda subinstitutlar ham tartibga soluvchi munosabatlari bir xilligi va yagonaligi bilan ajralib turadi. Masalan, shartnomaviy majburiyatlar institutlari ularning alohida ayrim turlari to`g`risidagi qoida-larni qamrab oladi (masalan, oldi- sotdi shartnomasi instituti quyidagi subinstitutlarga bo`linadi – chakana oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, kontraktatsiya, ulgurji oldi-sotdi; ijara shartno-masi quyidagi institutlarga bo`linadi – prokat, transport vosita-lari ijarasi, korxonalar ijarasi, lizing (moliya ijarasi) va h.k.). Fuqarolik-huquqiy institutlar va](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-18.png)
![yondashuvda davlat va jamoat (ommaviy) manfaatlarini amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan hokimiyat – tashkilotchilar, majburiy asoslar ustunlik qiladi. Xususiy-huquqiy yondashuv esa, xo`jalik faoliyatida o`zlarining (xususiy) manfaatlarini amalga oshiruvchi ishtirokchilar tashabbuskorligi va mustaqilligi bilan bog`liq. Albatta, iqtisodiyotni, mulkiy munosabatlarni tartibga so-lishda har bir yondashuv o`zining afzalliklariga va nuqson-lariga ega, shu sababli ham ularning hech biri hech qachon “sof holatda” qo`llanilmaydi. Masalan, favqulodda vaziyatlarda, ya`ni urush hollarida, tabiiy ofatlarda, ommaviy huquqiy asoslarni kuchaytirmasdan va keng qo`llamasdan aslo iloji yo`q. Boshqa tomon-dan olganda, tovarlar bozorida yakkahokimlikka (monopoliyaga) va g`irrom raqobatga qarshi kurash, iste`molchilar huquqlarini himoya qilish va shunga o`xshash boshqa vaziyatlarda xususiy-huquqiy asos-larni cheklashga to`g`ri kelishi tabiiy. Demak, muammo davlatning mulkiy muomalaga aralashuviga yo`l qo`yish yoki uni istisno etishda, taqiqlashda emas, balki bunday aralashuvni cheklash uchun qonunda uning doiralarini va shakllarini aniq-ravshan belgilab qo`yishda namoyon bo`ladi. O`zbekistonda xususiy huquqning vujudga kelishi va rivojla-nish tarixi fuqarolik huquqining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi bilan uzviy bog`liqdir. Ayni vaqtda xususiy huquq nisbatan keng-roq tushunchadir. Shu sababli ham xususiy huquq o`z tarkibiga fuqa-rolik huquqidan tashqari xalqaro xususiy huquq, oila huquqi, meh-nat huquqini ham qamrab oladi. Ushbu huquqiy tuzilmalar yig`indi-si xususiy-huquqiy oilani tashkil etadi, degan qarashlar mavjud[7]. Davlat boshqaruvidagi munosabatlar uning ishtirokchilari-ning erkinligi va mustaqilligi tamoyillari asosida tashkil etilishi mumkin emas, chunki bu munosabatlarning xarakteri uning qatnashchilariga markazlashtirgan ta`sir bo`lishini va ular muayyan pog`onalar bo`yicha bo`ysunish tartibida joylashuvini nazarda tutadi. Iqtisodiyotda, ayniqsa, tovarlar ayirboshlash sohasidagi](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-24.png)
![mavjudligini hisobga olgan holda oila huquqining xususiy huquqiy tabiati to`g`risida gapirish mumkin (ushbu hol barcha ilg`or huquq tartibotiga asoslangan mamlakatlar-da istisnosiz amal qiladi). Ba`zi mualliflar har holda uzil-kesil bo`lmasa ham mehnat huquqini xususiy huquqiy tabiatga ega deb hisoblaydilar[8]. Mehnat qonunchiligida mustahkamlab qo`yilgan mehnat shartnomasi to`g`risi-dagi qoidalar mehnat huquqi asosida yotadi va hozirgi bosqichda bu qoidalar yanada rivojlantirildi. Mehnat shartnomasi va fuqaro-lik shartnomasi o`rtasidagi umumiylikni ham yodda tutish lozim. Ayni vaqtda mehnat-huquqiy munosabatlarini tartibga solish-ning asosiy yo`nalishini hali ham mehnat-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari uchun keng doiradagi maxsus sotsial kafolatlarni belgilash hisoblanadi. Bu kafolatlar tabiiyki, ijtimoiy omma-viy-huquqiy manfaatlarni ko`zlab belgilanadi va ommaviy-huquqiy usullar orqali ta`minlanadi. Demak, mehnat huquqida ommaviy-huquqiy asoslar hali ham kuchli ekanligini e`tirof etmoq lozim. Ayniqsa, mehnat huquqidan ajralib chiqqan ijtimoiy ta`minot hu-quqida bu hol yaqqol namoyon bo`ladi. Bu o`rinda shuni ham unutmas-lik lozimki, qit`a, Yevropa huquq tizimida, eng avvalo, german shoxobchasida mehnat huquqi xususiy-huquqiy tuzilma sifatida qaraladi. Xalqaro xususiy huquq o`zining asosiy yuridik belgisi (pred-meti va tartibga solish uslubi) bo`yicha hech qachon o`zining xususiy-huquqiy tabiatini yo`qotmagan (rivojlangan mamlakatlar huquqiy tartiboti taraqqiyoti nuqtai nazaridan olganda, albatta). Buning ustiga nazariy jihatdan olganda, u deyarli doimo fuqarolik huquqining tarkibiy qismi bo`lgan kichik tarmog`i sifatida qarab kelingan. Agar xalqaro xususiy huquqiy normalar an`anaviy ravishda amaldagi Fuqarolik kodeksining 6-bo`limida mustahkam o`rin olganligini e`tiborga olsak, u holda xalqaro xususiy huquq-ning xususiy huquq oilasining a`zosi sifatidagi o`rni bo`yicha hech qanday bahs-munozara bo`lishiga aslo o`rin yo`q.](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-27.png)
![Rivojlangan mamlakatlar huquq-tartibotida yuridik shaxslar to`g`risidagi fuqarolik-huquqiy normalar negizida, odatda, tijo-rat yuridik shaxslari huquqiy maqomini (ya`ni, ularning vujudga kelishi, ro`yxatdan o`tkazish tartibi, faoliyatini tashkil etish, boshqarish, qayta tashkil etish, tugatish tartibini) belgilovchi normalar korporativ huquq yoki «kompaniyalar huquqi» tushunchasida mujassamlanadigan o`ziga xos kichik tarmoqni ifodalaydi. Bugungi kunda O`zbekiston Respublikasida ham korporativ huquq faol shakllanish bosqichida turibdi. Aksiyadorlik jamiyatlari, to`liq va kommandit shirkatlar, mas`uliyati cheklangan va qo`shimcha mas`u-liyatli jamiyatlar, xususiy korxonalar, ishlab chiqarish koopera-tivlari, xoldinglar – ushbu tijorat tuzilmalarining har biri haqida maxsus qonun hujjatlari qabul qilingan. Ayni vaqtda korporativ huquq mustaqil tarmoq bo`lmay, u xususiy huquq doira-sida (savdo huquqi alohida ajralib chiqqan mamlakatlarda esa uning doirasida) mavjud bo`lishini unutmaslik lozim[9]. Xulosa sifatida shuni ta`kidlash o`rinliki, fuqarolik huquqi xususiy huquqning o`zagini tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi huquq tartibotidagi xususiy huquq tizimiga bugungi kunda fuqaro-lik huquqidan tashqari oila huquqi, xalqaro xususiy huquq ham kiradi, deb aytish mumkin. O`zbekistonda fuqarolik huquqining asosiy rivojlanish bosqichlari Fuqarolik huquqi kishilar o`rtasidagi kundalik hayotiy eh-tiyojlar bilan bog`liq bo`lgan odatdagi, doimiy, normal mulkiy munosabatlarni, shaxsiy-nomulkiy munosabatlarni tartibga sol-ganligi sababli ham u boshqa huquq tarmoqlariga nisbatan qadi-miyroq ildizlarga ega, deb aytish mumkin. Insoniyat mavjudligi-ning eng qadimgi davrlarida fuqarolik huquqi ko`proq odat huquqi me`yorlari](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-28.png)
![ko`rinishida bo`lganligini tasavvur etish qiyin emas. O`zbekiston hududida qadimdan istiqomat qilgan ajdodlarimiz o`rtasidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarning ilk bosqichlarini musulmon huquqiga qadar bo`lgan davrdan boshlash mumkin. O`sha davrlarda amal qilgan huquq manbalari haqida biz juda ham kam ma`lumotlarga egamiz. Biroq bizgacha yetib kelgan tarixiy manba-larga, masalan, “Avesto” kitobiga asosan aytish mumkinki, mol-mulk, majburiyat huquqi, meros masalalarini tartibga solishga qaratilgan muayyan manbalar mavjud bo`lgan[10]. O`zbekiston hududida VI asrlardan to XX asr boshlariga qadar fuqarolik- huquqiy munosabatlar musulmon huquqi me`yorlari asosida tartibga solingan. Albatta, bunda musulmon huquqining sunniylik oqimi, xanafiya mazhabi asosiy o`rin egallagan. Musul-mon huquqi amal qilgan davrlarda huquqning asosiy manbai Qur`oni Karim hisoblangan. Qur`oni Karimda mol-mulk, meros, vasiylik va homiylik, hadya, xayr-ehson, majburiyat munosabatla-rida ahdga sodiqlik va shu kabi masalalarni tartibga soluvchi ko`rsatmalar mavjud. Qur`oni Karimda tartibga solinmagan fuqa-rolik-huquqiy munosabatlar sunna, ijmo, qiyos orqali tartibga solingan[11]. Sunna – Muhammad payg`ambar (s.a.v.)ning so`zlari, ko`rsatmala-ri, xatti- harakatlaridir. Ular Hadislar ham deyiladi. Hadislar Qur`ondan keyingi ikkinchi muqaddas manba hisoblanadi. Ijmo – Qur`on va Hadisda aniq ko`rsatma berilmagan huquqiy masalalarni hal etishda faqihlar va mujtahidlarning ko`rsatma-lariga asoslanib hukm chiqarish, ya`ni fatvo berishdir. Qiyos – islomda shariat manbalaridan biri bo`lib, Qur`on, Sunna, Ijmoda biror huquqiy masalaga aniq javob topilmaganida, uni shunga o`xshash masalaga taqqoslash yo`li bilan hukm chiqarishdir.](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-29.png)
![Shuni faxr bilan aytishimiz mumkinki, musulmon huquqini shakllanishida va rivojlanishida buyuk ajdodlarimiz Burhonid-din Marg`inoniy, Imom al-Buxoriy, Ubu Iso Muhammad bin Iso Termiziylar muhim rol o`ynadilar. Ular tomonidan musulmon huquqining muhim manbai Hadislar to`planib, tizimga solindi, sharhlar tayyorlandi. Ayniqsa, Marg`inoniyning “Hidoya” nomli ko`p tomli asari asrlar davomida musulmon huquqida asosiy qo`llanma sifatida xizmat qilmoqda. Ma`lumki, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston hududining katta qismi (Buxoro amirligi, Qo`qon va Xiva xonligi) Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi. Shu sababli ham O`zbekiston hududida yerli aholi uchun musulmon huquqi me`yorlari bilan birga, XIX asr oxirlari – XX asr boshlaridan Rossiya imperiyasining fuqarolik qonunlari qo`llana boshlandi. Bu qonunlar faqat yerli, tub joyli bo`lmagan kishilargagina qo`llangan, deb o`ylash noto`g`ri bo`lur edi. O`sha vaqtlarda tub joy aholisi ham kompaniyalar, shirkatlar, zavodlar, korxonalar, banklar tashkil eta boshlagan, Rossiya va boshqa xori-jiy tijoratchilar bilan faol munosabatga kirishgan[12]. Ularning qimmatbaho qog`ozlar, tijorat bilan bog`liq munosabatlari bevosi-ta Rossiya fuqarolik qonunlari bilan tartibga solina borgan. Demak, bu davrlarda fuqarolik munosabatlari o`ziga xos dualistik asoslar – musulmon huquqi va Rossiya imperiyasi qonunlari bilan tartibga solingan, desak bo`ladi. Bunday dualistik asoslar Buxoro va Xorazm Xalq Respublika-lari fuqarolik qonunlariga ham xos bo`lgan. To`g`ri, ushbu respub-likalarda yagona kodifikatsiyalashgan fuqarolik qonuni bo`lmagan (Xorazm Respublikasi bundan mustasno. Chunki u yerda 1924 yilning 7 noyabrida Grajdanlik kodeksi qabul qilingan). Shariat, odat bilan birga, RSFSR qonunchiligi asosida ishlab chiqilgan me`yorlar ham amal qilgan. Mulkchilik munosabatlarida xususiy mulk bilan bir qatorda davlat mulki, vaqf mulki, turli kooperativlar mulki mavjud bo`lgan.](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-30.png)
![Shartnomalar ko`pincha og`zaki, katta summalarda bo`lsa guvohlar ishtirokida, ko`chmas mulk bilan bog`liq bo`lsa yozma ravishda tuzilgan[13]. O`zbekistonda fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishda sovet davri bir tekis kechmaganligi, ziddiyatli bo`lgan-ligini qayd etmoq kerak. 1917 yilgi Oktabr to`ntarishidan keyingi dastlabki “harbiy kommunizm” davrlarida amalda korxonalar o`rtasida pulsiz muomala – naryadlar asosida mahsulotlar ayir- boshlash, kartochkalar orqali iste`mol mollari taqsimoti amalga oshirilgan, erkin savdo taqiqlangan[14]. Bu davr shu bilan yakunlan-diki, xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlariga nafrat bilan qaragan marksistik hokimiyat yangi iqtisodiy siyosat davriga o`tishga, an`anaviy fuqarolik-huquqiy institutlaridan foydala-nishga majbur bo`ldi. 1922 yil 31 oktabrda VSIK RSFSR Graj-danlik kodeksini qabul qildi va u 1923 yil 1 yanvardan boshlab amalga kirdi. Bu kodeks keyinchalik boshqa ittifoqdosh respub-likalarning, jumladan, O`zbekiston SSRning ham grajdanlik kodek-siga namuna bo`ldi[15]. Turkiston ASSR 1924 yil dekabr oyigacha avtonom respublika sifatida RSFSR tarkibida bo`lganligi sababli, RSFSR qonunlari, jumladan, yuqorida aytilgan Grajdanlik kodeksi ham Turkiston hududida bevosita amalda bo`ldi. O`zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil topgandan so`ng O`zSSR Revolyutsion komiteti 1924 yil 27 noyabrda qaror qabul qilib, unda hokimiyatning tegish-li organlari tomonidan O`zbekiston SSR uchun umumiy qonunlar tasdiqlanguncha uning tarkibiga kiradigan hududlarda SSSR Huku-mati tomonidan qabul qilingan qonunlar va O`zbekiston SSRning tegishli hududlarida qo`llanib kelingan mahalliy qonunlar amalda bo`lib hisoblanishi[16] belgilandi. O`zSSR tarkibiga kirgan sobiq Turkiston ASSR hududida, so`ng-ra Markaziy Osiyo respublikalarining milliy davlat chegaralani-shi o`tkazilishi munosabati bilan O`zSSR tarkibiga o`tgan sobiq Buxoro va Xorazm Xalq respublikalari hududlarida O`zbekiston SSR Markaziy Ijroya Komitetining 1928 yil 28 yanvar](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-31.png)
![tarixiy qaroriga ko`ra RSFSRning 1922 yilgi Grajdanlik kodeksi amalda bo`lishi belgilandi[17]. Ushbu kodeksga «O`zSSR chegarasida amalda bo`lgan Grajdanlik kodeksi» yoki “O`zSSRda amalda bo`lgan Grajdan-lik kodeksi” degan nom berildi. O`zSSR Markaziy Ijroiya Qo`mitasi va Xalq Komissarlari Kengashining 1929 yil 13 aprel qaroriga muvofiq esa O`zSSR chegarasida bo`lgan Grajdanlik kodeksiga “O`zbe-kiston Sovet Sotsialistik Respublikasining Grajdanlik kodeksi” nomi berildi[18]. O`zbekiston hududida ham amal qila boshlagan GKning matniga O`zbekiston mustaqil o`zgarishlar kiritishga haqli ekanligi belgilab qo`yildi[19]. O`zbekiston Respublikasida to XX asrning 60-yillari boshlarigacha amal qilgan fuqarolik qonunchi-ligi o`z davri ziddiyatlarini mazmunida aks ettiradi. Amalda fuqarolarning o`z fuqarolik huquqlarini amalga oshirish imko-niyatlari chegaralangan, xususiy mulk, tadbirkorlik taqiqlangan, huquq me`yorlarida mafkuraviy aqidalar ustuvor o`rinni egallagan edi. Deyarli barcha mol-mulk davlat qo`lida to`plangan, kuchli ma`-muriy-buyruqbozlik tizimi, harbiylashtirilgan tartib- intizom fuqaro-lik qonunlari ta`sirini amalda zaiflashtirgan edi. 50-yilning o`rtalarida SSSR Grajdanlik kodeksi loyihasi ishlab chiqildi. Bu holat Ittifoqdagi respublikalarning nomiga bo`lsa ham, davlat suvereniteti mavjudligini amalda yo`qqa chiqa-rib, yagona qonunni joriy etishga olib kelishi mumkin edi. Biroq 1957 yilda SSSR Konstitutsiyasiga kiritilgan o`zgarishlar, ya`ni “iliqlik” (ottepel) davri bu g`oyani amalga oshirishga to`siq bo`ldi. 1956-1964 yillarda fuqarolik qonunchiligini kodifikatsiya-lash bo`yicha sivilist olimlar o`rtasida juda katta bahs-munoza-ralar bo`lib o`tdi. 1961 yilda SSR Ittifoqi va ittifoqdosh res-publikalar Grajdanlik qonunchiligi asoslarining qabul qilinishi bu bahslarga chek qo`ymadi. Bu bahslar ostida davlatga tegishli korxonalargina iqtisodiyotda yakka hukmronlik qilgan shart-sha-roitlarda ular o`rtasidagi munosabatlarni fuqarolik qonunchiligi bilan emas, balki xo`jalik huquqi bilan tartibga solish, ishlab chiqarish va ayirboshlashdagi bo`ysunish (vertikal) va shartnomali (gorizontal) munosabatlarni muayyan ma`muriy-buyruqbozlik usuli](/data/documents/15fd5ac4-7080-4c57-a77a-82e2a4fd566e/page-32.png)
