logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. O`zbekistonda jamoat birlashmalari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekistonda jamoat birlashmalari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB
Скачать
O`zbekistonda jamoat birlashmalari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari Reja 1-. Jamoat birlashmalarining jamiyatda tutgan o`rni 2-. Jamoat birlashmalari tizimi 3-. Jamoat birlashmalarini ro`yxatdan o`tkazish tartibi 4-. Jamoat birlashmalarining turlari 5 . Siyosiy partiyalarning konstitutsiyaviy maqomi 1. Jamoat birlashmalarining jamiyatda tutgan o`rni O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 56-moddasiga asosan kasaba uyushmalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari jamoat birlashmasi sifatida e`tirof etilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi jamoat birlashmalariga o`z ustavlarida nazarda tutilgan asosiy maqsad va vazifalarni bajarish imkonini kafolatlaydi. Bu kafolat fuqarolarning ixtiyoriy uyushishga bo`lgan huquqlarini ro`yobga chiqarish uchun huquqiy asos bo`lib xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalarining huquqiy asosi yaratilgan. Konstitutsiyaning XIII bobi hamda fuqarolarning jamiyat va davlatni boshqarishda ishtirok etish (32-modda), kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga, jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda qatnashish (34-modda) huquqi kafolatlangan O`zbekiston Respublikasining 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to`g`risida”gi Qonunida jamoat birlashmasi tushunchasi, maqsadi, shakllari, faoliyat doirasi va huquqlari, maqomi va ro`yxatga olinishi kabi normalar o`z ifodasini topgan. O`z huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikda ro`yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma jamoat birlashmasi hisoblanadi. Jamoat birlashmalari ustavida belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish uchun tashkil etiladi. “Jamoat birlashmalari to`g`risida”gi Qonunning 3- moddasiga ko`ra, “Jamoat birlashmalari fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar hamda erkinliklarni ro`yobga chiqarish va himoya qilish, fuqarolarning faolligi va tashabbuskorligini, davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ularning ishtirok etishini rivojlantirish kasbkor va havaskorlik qiziqishlarini qondirish; ilmiy, texnikaviy va badiiy ijodkorlikni rivojlantirish; aholining sihat-salomatligini saqlash, xayriya faoliyatida qatnashish; madaniy- ma`rifiy, fizkultura-sog`lomlashtirish va sport ishlarini o`tkazish; tabiatni, tarix va madaniyat yodgorliklarni muhofaza qilish; vatanparvarlik va insonparvarlik tarbiyasi; respublikalararo va xalqaro aloqalarni kengaytirish, xalqlar o`rtasida tinchlik va do`stlikni mustahkamlash; qonunda taqiqlanmagan boshqa faoliyatni amalga oshirish maqsadida tuziladi”. Jamoat birlashmasi deganda uning mohiyatiga e`tibor berish kerak bo`ladi. Jamoat birlashmasi biron-bir shaxsni yoki oilani yoxud ayrim guruhlarning shaxsiy foyda olish istagini ifodalamaydi. Jamoat birlashmalari odatda g`oya, iroda bilan harakatga keladi, ularning yagona maqsadi-jamiyatni takomillashtirish. Ular o`z oldiga nazorat qilish yoki foyda olish vazifasini qo`ymaydi, balki ular jamiyatni mukammallashtirish yo`nalishi va istagida faoliyat yuritadi. Demak, jamoat birlashmalari fuqarolarga o`zlariga o`zlari yordam berishlari, o`z hayotlarini jamiyatni takomillashtirish orqali yaxshilashlari imkonini beradi. Jamoat birlashmalarining faoliyat ko`rsatishi quyidagi holatlarda yo`l qo`yilmaydi: axloq-odob qoidalarini buzilishiga olib kelsa, noqonuniy maqsadi bilan konstitutsiyaviy tuzumni o`zgartirishga; respublika hududi va birligini bo`lib tashlashga; Qoraqalpog`iston Respublikasi va O`zbekiston Respublikasi o`rtasidagi aloqalarni buzish uchun tashviqot olib borsa; zo`rlik, vaxshiylik, ijtimoiy kelishmovchilikni tashkillashtirish uchun tashviqotlar olib borishsa; turli, millatlar o`rtasida bir millatni yuqori qo`yish evaziga kelishmovchilik keltirib chiqarsa va jamiyatni bo`lib tashlash uchun dinga qarshi tashviqot olib borsa; harbiylashtirilgan birlashmalarni tashkil qilish hamda, diniy partiya xarakterida bo`lgan boshqa davlat tuzilmasidagi diniy partiya filiallarini tuzish qonunchilikda qat`iyan man qilinadi. Shuningdek, jamoat birlashmalari demokratiyaga qarshi, davlat hokimiyati va boshqaruvida o`z vakillarini qonuniy qo`yish yo`li bilan hokimiyat vakolatiga ega bo`lib qonunlarni ma`naviy kuch bilan qabul qildirish va davlatning demokratik yo`lidan foydalanib, davlat hokimiyati va boshqaruvida o`z organlarini tashkil qilish qat`iyan man qilinadi. Jamoat birlashmalarining tashkil topish faoliyat tamoyillari Konstitutsiyaning XIII bobi bo`limida mukammal yoritilgan. Jamoat birlashmalarining boshqaruv apparati o`zlari to`g`risidagi qonun va mehnat haqidagi qonunlari asosida, shuning bilan ijtimoiy ta`minot va fuqarolarning ijtimoiy sug`urta haqidagi qonunlarda mukammal tashkil topish tartibi qoidalari va ular faoliyatini yo`nalishlari berilgan. Prezidentimiz I.A.Karimov, Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq, birinchi sessiyasida so`zlagan nutqida jumladan bu haqda shunday degan edilar: "Davlatning kuch-qudrati, demokratik institutlarning mustaqil faoliyat ko`rsatishi uchun shart-sharoit yaratish, fuqarolar va jamiyatning barcha siyosiy, ijtimoiy salohiyatini ro`yobga chiqarish, tadbirkorlik va iqtisodiy tashabbuslar erkinligi uchun zarur imkoniyatlarni tashkil etib borish qobiliyati bilan o`lchanadi. Shuningdek, o`z ma`ruzalarini davom ettirib; jamiyatimizda shakllanib borayotgan ko`ppartiyaviylik, ko`p fikrlilik sharoitida har qaysi fuqaroning o`z fikrini, erkin ifoda etishi va uni himoya qila olishi jamiyatimizda ro`y berayotgan demokratik o`zgarishlarning negizi bo`lmog`i kerak. Lekin turli qarash va fikrga ega bo`lgan ijtimoiy qatlamlar, siyosiy kuch va harakatlarning o`ziga xos maqsad taqsimlarini uyg`unlashtiruvchi g`oya-yurt tinchligi Vatan ravnaqi, xalq manfaati-barchamiz uchun birdek muqaddas bo`lishi shart". Davlat o`zining Asosiy qonunida va boshqa qonunlarida jamoat birlashmalarining qonuniy huquq va manfaatlariga shart-sharoitlar yaratish uchun va nizomiy vazifasini amalga oshirish uchun kafolatlar beradi. Yoshlar va bolalar tashkilotlariga davlat moliyaviy va mol-mulk tomonidan yordam beradi. Soliq siyosatida imtiyozli munosabatlarni amalga oshirishni ta`minlaydi. Binolardan foydalanishda va boshqa sharoitlar yaratadi. Davlat organlarining, mansabdor shaxslarning ular faoliyatiga aralashishiga yo`l qo`yilmaydi. Albatta tegishli qonunlarda ko`rsatilgan nazorat funksiyalari bundan mustasnodir. O`z huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisodiyot ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarni birgalikda ro`yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish - irodlarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma jamoat birlashmasidir. 2. Jamoat birlashmalari tizimi 1. Jamoat birlashmalari tizimiga quyidagilar kiradi: 2. siyosiy partiyalar; 3. ommaviy harakatlar; 4. kasaba uyushmalari; 5. xotin-qizlar jamiyatlari; 6. yoshlar va bolalar tashkilotlari; 7. fahriylar va nogironlar tashkilotlari; 8. ilmiy-texnikaviy; 9. madaniy-ma`rifiy; 10. fizkultura-sport; 11. ko`ngilli jamiyatlar, ijodiy uyushmalari; 12. yurtdoshlar uyushmalari; 13. jamg`armalar, assotsiatsiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari, jamoat birlashmalari. Jamoat birlashmalari aholining ma`lum qismini o`zida birlashtirgan bo`lib, ularning ma`lum bir sohadagi manfaatlarini amalga oshirish uchun tashkil etiladi. Masalan, Kasaba uyushmalari o`z a`zolarining ijtimoiy, iqtisodiy huquq va manfaatlarini ifoda etadilar va himoya qiladilar. Siyosiy partiyalar esa turli tabaqa va guruhlarning siyosiy ifodasini ifodalaydi va o`zlarining demokratik yo`l bilan saylab qo`ygan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Boshqa jamoat birlashmalari ham o`z nizomlarida belgilangan vazifalarni bajaradilar. "Yaqin kelajakda, - deydi O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlis birinchi chaqiriq birinchi sessiyasida so`zlagan nutqida; Fuqarolarning siyosiy jarayonlarda, davlat boshqaruvida qatnashuvini ta`minlaydigan huquqiy asoslarini takomillashtirishga alohida e`tibor berish zarur. Bunda men siyosiy partiyalar, birlashmalar, kasaba uyushmalari, yoshlar tashkilotlari, turli xil xayriya va ijodiy jamg`armalar hamda uyushmalar faoliyatini nazarda tutyapman" - degan edi. Demak, jamoat birlashmalarining davlat va jamiyat hayotidagi ahamiyati yanada ortib boradi. Tijorat maqsadlarini ko`zlaydigan yoki boshqa korxonalar va tashkilotlar foyda (daromad) undirib olishiga ko`maklashadigan kooperativ diniy tashkilotlar, hududiy jamoat o`zini - o`zi boshqarish idoralari va boshqalar jamoat birlashmalari hisoblanmaydi. Ularning tuzilishi va faoliyat tartibi boshqa qonunlarda belgilab berilgan. 3. Jamoat birlashmalarini ro`yxatdan o`tkazish tartibi Jamoat birlashmasi birlashma sifatida tan olinishi uchun albatta O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan ro`yxatga olinishi shart. O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalarini ro`yxatdan o`tkazish tartibi 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan "O`zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to`g`risida"gi qonunida belgilangan. Jamoat birlashmasi kamida o`n nafar fuqaroning tashabbusi bilan tuziladi. Jamoat birlashmasini tuzish tashabbuskorlari ta`sis syezdini (konferensiyasini) yoki umumiy yig`ilishini chakiradilar, unda ustav (nizom, o`zga asosiy xujjat) qabul qilinadi va rahbar idoralar tuziladi. O`zbekiston Respublikasida amal qiluvchi xalqaro, jamoat tashkilotlarining respublika, viloyatlararo birlashmalarining ustavlari O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olinadi. Qoraqalpog`iston Respublikasida jamoat birlashmasining ustavini ro`yxatga olish tartibi Qoraqalpog`iston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadi. Viloyat, noxiya, shaxar, poselka, qishloq xududida yoki ikki va undan ortiq noxiya, shaxar, poselka, qishloq xududida faoliyatini amalga oshiradigan jamoat birlashmalarining ustavlari viloyatlar, Toshkent shaxar xokimliklarining adliya boshqarmalari tomonidan ro`yxatga olinadi. Jamoat birlamasi ustavini ro`yxatga olish uchun ustav qabul qilingan kundan boshlab bir oy muddat ichida mazkur jamoat birlashmasi raxbar idorasi a`zolari tomonidan imzolangan va shu a`zolar xar biring familiyasi, ismi, otasining ismi, to`g`ilgan yili, istiqomat joyi ko`rsatilgan ariza topshiriladi. Arizaga ustav, ustavni qabul qilgan ta`sis syezdi (konferensiyasi) yoki umumiy yig`ilish protokoli, ushbu Qonuning 6 va 8-moddalari talablari bajarilganligini tasdiqlovchi boshqa materiallar ilova qilinadi. Ustavni ro`yxatga olish xaqidagi ariza u topshirilgan kundan boshlab ikki oy muddatda ko`rib chiqiladi. Jamoat birlashmalari ustavlariga kiritilgan o`zgarishlar, qo`shimchalar ham ustavlarni ro`yxatga olish tartibi va muddatlariga muvofiq ro`yxatga olinishi lozim. Jamoat birlashmalari ustavlarini ro`yxatga oluvchi idoralar ana shu birlashmalar ro`yxatini tuzib boradilar. Jamoat birlashmasining ustavida qo`yidagilar ko`zda tutilishi kerak: 1) jamoat birlashmasining nomi, maqsadi va vazifasi; 2) jamoat birlashmasining ichki tuzilishi, uning o`z faoliyatini amalga oshiradigan xudud; 3) jamoat birlashmasi a`zoligiga qabul qilish shartlari va tartibi, agar birlashma ro`yxatda qayd etiladigan a`zolarga ega bo`lsa, bunday xollarda undan chiqish shartlari va tartibi; 4) jamoat birlashmasi a`zolari (qatnashchilari)ning xuquqlari va burchlari; 5) jamoat birlashmasi hamda uning tashkilotlari raxbar idoralariningg vakolatlari va ularni tuzish tartibi, ularning vakolat muddati; 6) jamoat birlashmasi hamda uning tashkilotlarining mablag`lari va boshqa mol-mulkini xosil qilishning pul bilan taminlanish manbalari; 7) jamoat birlashmasining raxbar idorasi qayerda joylashganligi; 8) jamoat birlashmasi ustaviga o`zgartishlar, qo`shimchalar kiritish tartibi; 9) jamoat birlashmasi faoliyatini to`xtatish tartibi. Ustavda jamoat birlashmasi faoliyatiga taalluqli boshqa qoidalar ham ko`zda tutilishi mumkin. Jamoat birlashmasining ustavi amaldagi qonunlarga zid bo`lmasligi kerak. Agar jamoat birlashmasining ustavi ushbu Qonunning 3, 4 yoki 10- moddalari qoidalariga zid bo`lsa, yoxud ilgari xuddi shu nomdagi jamoat birlashmasi ro`yxatga olingan bo`lsa, jamoat birlashmasi ustavini ro`yxatga olishni rad etish mumkin. Ustavni ro`yxatga olish rad etilgan taqdirda bu xaqda taqdim etilgan ustav qaysi qonunning qoidalariga zid ekanligi ko`rsatilib, ariza beruvchiga yozma ravishda xabar qilinadi. Jamoat birlashmasining ustavini ro`yxatdan o`tkazining rad etilishi ustidan sudga shikoyat qilish mumkin va bu ish O`zbkiston Respublikasi grajdanlik protsessual qonunida ko`zda tutilgan tartibda karab chiqiladi. Xalqaro, respublika va viloyatlararo jamoat birlashmalarining ustavini ro`yxatdan o`tkazishning rad etilishi ustaidan - O`zbekiston Respublikasi Oliy sudiga, maxalliy jamoat birlashmalari ustavini ro`yxatdan o`tkazishning rad etilishi ustidan esa - tegishli viloyat, Toshkent shaxar sudiga shikoyat qilish mumkin. O`zbekiston hududida faoliyat ko`rsatuvchi xalqaro, davlatlararo jamoat tashkilotlarining bo`g`inlarini shuningdek, respublika, viloyatlararo jamoat birlashmalari Nizomlari Adliya Vazirligi tomonidan ro`yxatga olinadi. Qoraqalpog`iston Respublikasining jamoat birlashmalari Nizomlarini ro`yxatga olish tartibi Qoraqalpog`iston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadi. Viloyat, tuman, shahar, posyolka, qishloq, mahalla hududlarida harakat qiluvchi jamoat birlashmalari Nizomlari viloyat va Toshkent shahar hokimliklarining Adliya boshqarmalari tomonidan ro`yxatga olinadi. 4 . Jamoat birlashmalarining turlari 1) O`zbekistonda jamoat birlashmalarining quyidagi turlari mavjud: 2) xalqaro jamoat birlashmalari; 3) respublika jamoat birlashmalari;. 4) mahalliy jamoat birlashmalari; 5) viloyat; 6) Toshkent shahar; 7) tuman; 8) shaharcha, qishloq; 9) viloyatlararo va tumanlararo jamoat birlashmalari. Agar O`zbekiston Respublikasida tuzilgan jamoat birlashmasining faoliyati, nizomiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi hududida va bitta yoki undan ortiq xorijiy davlatlar hududida amal qilsa, u xalqaro jamoat birlashmasi deb e`tirof etiladi. Ustavda belgilangan vazifalariga muvofiq faoliyati butun Respublika hududida amalga oshiriladigan jamoat birlashmalari Respublika jamoat birlashmalariga kiradi. Bunda siyosiy partiyaning kamida 20 ming a`zosi bo`lishi kerak. Viloyat, shahar, tuman, posyolka va qishloq jamoat birlashmalari mahalliy jamoat birlashmalariga kiradi. Nizomdagi belgilangan vazifalariga qarab qaysi hududda faoliyat yuritsa o`sha hudud ya`ni viloyat, shahar, tuman, posyolka va qishloq jamoat birlashmalari hisoblanadi. Zarurat bo`lganda viloyatlararo va tumanlararo jamoat birlashmalari tuzilishi mumkin. Jamoat birlashmalari qonun oldida teng huquqlarga ega bo`lib, ularning huquqlari nizomlarida belgilab qo`yiladi: 1) O`z faoliyati va maqsadlari to`g`risidagi axborotni erkin tarqatadi. 2) Qonunga muvofiq davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarini tuzishda qatnashadi; 3) Davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining qarorlarini tayyorlashda ishtirok etadi; 4) Davlat va jamoat idoralarida o`z a`zolari nomidan ish yuritadi va qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Biz adolatli fuqarolik jamiyatni shakllantirishni maqsad qilgan ekanmiz, jamoat birlashmalari, notijorat va nodavlat tashkilotlari, jumladan, turli fondlarning oilani muhofaza qilishdagi ahamiyati oshib boraveradi. Mamlakatimizda jamoat birlashmalari har xil jamg`armalar hisobidan oilani mustahkamlash, bolalar manfaatini himoya qilish uchun turli moddiy va ma`naviy yordam ko`rsatib kelmoqda. Jamoat tashkilotlari o`z maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda respublikada o`tkazilayotgan keng ko`lamli islohotlarga munosib hissa qo`shib kelmoqda. Masalan, ekologiya va salomatlik sohasida "Ekosan", ehtiyojmand kishilarga va nogironlarga ijtimoiy yordam ko`rsatishda "Navro`z" jamg`armalari, nogironlar jamiyatlari, oilani va bolalikni muhofaza qilish xotin-qizlar qo`mitalari, mehnatkashlarning kasbiy va boshqa qonuniy manfaatlarini ifoda etishda kasaba uyushmalari, iste`dodli kadrlarni qo`llab-quvvatlashda “Iste`dod” jamg`armasi faoliyatini alohida ta`kidlab o`tish mumkin. Bugungi kunda O`zbekistonda o`n mingga yaqin mahalla va qishloq fuqarolari yig`inlari oilalar bilan jamoatchilik asosida katta tashkiliy va oilaviy ishlarni olib bormoqdalar, oilalarni saqlab qolish va ularni mustahkamlashga, voyaga yetmagan bolalar manfaatlarini himoya qilishga o`z hissalarini qo`shib kelmoqdalar. Moliya idoralari jamoat birlashmalarini mablag` bilan ta`minlash va ular daromadlarining manbaalarini, ular olgan mablag` miqdorini va soliqlar to`g`risidagi qonunlarga muvofiq soliq to`lashini nazorat qilib boradilar. Nazorat idoralarini, qonunlarni qanday amalga oshirishlarini va bajarishlarini prokuratura organlari nazorat qilib boradilar. Jamoat birlashmasi Nizomini ro`yxatga olgan Adliya Vazirligi va joylardagi adliya boshqarmalari jamoat birlashmalari faoliyatining maqsadlariga taalluqli Nizom qoidalariga rioya etilishini nazorat qiladilar. Jamoat birlashmalari to`g`risidagi qoidalarni buzish amaldagi qonunlarga muvofiq jinoiy, ma`muriy-moddiy yoki o`zga javobgarliklarga sabab bo`ladi. 5 . Siyosiy partiyalarning konstitutsiyaviy maqomi Jamiyatning siyosiy tizimi ijtimoiy- siyosiy tusdagi munosabatlarda qatnashuvchi tashkilotlardan iborat. Siyosiy tizimning ajralmas tarkibiy qismi va uning asosiy bo`g`inlaridan biri esa siyosiy partiyalardir. Partiya- (lot. Partio- , bo`laman, ajrataman) g`oyaviy jihatdan maslakdosh, manfaatlari mushtarak bo`lgan , shuningdek, muayyan ishni bajarish uchun ajratilgan kishilar guruhi. Siyosiy partiya jamiyatda kishilarni birlashtiradi va ularning maqsad - muddaolarini birligi ta`minlaydi, vakillik organlari uchun kurashib, o`z siyosiy guruhlarining manfaatlarini himoya kiladilar. Oliy Majlis, xalq deputatlari kengashlarini shakllantirishda ular ham eng asosiy siyosiy kuch sifatida maydonga chiqadilar hamda o`z nomzodlarining saylanishi bilan hokimiyatni tuzish va davlat boshqaruvida ishtirok etadilar. Partiyalarning vujudga kelish tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, ularning ko`rinishi qadimgi davrlardayoq mavjud bo`lganligiga guvoh bo`lamiz. Masalan, miloddan avvalgi V asrda Afina (Yunoniston)da aristokratik va demokratik guruhlar (bular o`ziga xos dastlabki partiyalar edi) o`rtasida siyosiy kurash boshlangan edi. Siyosiy partiyalar o`rta asrlarda ham mavjud bo`lgan. Shuni nazarda tutish kerakki, qadimgi davrda ham , o`rta asrlarda ham partiyalar faqat davlatni boshqarish rejimi (tartibi) ma`lum darajada demokratiya alomatlariga ega bo`lgan joylardagina tashkil topgan. Faqat shunday sharoitlarda partiyalar qandaydir ijtimoiy manfaatlarni ifoda eta olishgan. Partiyalar, qachonki ularni turli ijtimoiy manfaatlarni tahlil qilish, bunday manfaatlarni ta`riflash va himoya qilishga majbur qiluvchi boshqa partiyalar, ya`ni raqiblar bo`lgandagina , o`z majburiyatlarini saqlab qoladilar, ularni amalga oshirishga harakat qiladilar va faoliyat ko`rsata oladilar. Partiyalar shu tarzda jamiyatning turli qatlamlari (tabaqalari) orasida o`z tarafdorlariga ega bo`ladilar. Siyosiy partiyalar zamonaviy ma`noda dastlab Yevropadagi (burjua) inqiloblar munosabati bilan yuzaga keldi. O`sha inqiloblar chog`ida xalq vakillari tuzildi, ya`ni saylanadigan vakillar vositasida amalga oshiriladigan xalq hokimiyati tizimi barpo qilindi. Dastlab partiyalar safiga, bir tomondan monarx (yakka hokim) va feodallar, ikkinchi tomondan esa, teng huquqlilik va siyosiy erkinlik himoyachilari birlashdilar. Natijada , turli partiyalar yuzaga kela boshladi, ular jamiyatning ayrim ijtimoiy va mintaqaviy guruhlari manfaatlarini himoya qilishga kirishdilar. Sinfiy guruhlarga bo`linishning kuchayishi, ijtimoiy ziddiyatlarning chuqurlashishi munosabati bilan siyosatga jamiyatning keng tabaqalari jalb qilinishi natijasida, partiyalarning roli yanada kuchaydi va ular siyosatning asosiy subyekti hamda demokratik davlatchilikning zarur elementi bo`lib qoldi. Demokratik jamiyatda siyosiy partiyalarning roli shundaki, demokratiya faol siyosiy partiyalarning bo`lishini taqozo etadi. Siyosiy partiya – bu mukammal tashkilot bo`lib, demokratik boshqaruv jarayonida muhim bo`lgan bir qator o`zaro bog`langan funksiyalarni amalga oshiradi. Shulardan eng asosiysi davlat muassasalari va organlari ustidan ma`lum bir darajadagi nazoratni qo`lga kiritish maqsadida saylovlarda qatnashish va g`alaba qozonish hisoblanadi. Konstitutsiyamizning 12-moddasida belgilanlanganidek, mamlakatda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Bu esa o`z-o`zidan jamiyatda siyosiy plyuralizmning vujudga kelishini kafolatlaydi. Demokratiyaning eng muhim belgilaridan biri bu – hokimiyat vakillik organlarining ko`ppartiyaviylik asosida shakllanishidir. Respublikamizda siyosiy hayotni demokratlashtirish borasida konstitutsiyaviy xuquqiy asos yaratildi. Bunga misol qilib, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Jamoat birlashmalari to`g`risida”, “Siyosiy partiyalar to`g`risida», “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”, “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida”gi qonunlarni keltirish mumkin. Hozirgi kunda respublikamizda O`zbekiston Xalq demokratik, “Adolat” sotsial-demokratik, “Milliy tiklanish” demokratik , Fidokorlar milliy demokratik partiyasi va Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati –O`zbekiston Liberal- demokratik partiyalari faoliyat yuritib kelmoqdalar. Barcha siyosiy partiyalar o`z faoliyatlarini Konstitutsiya va qonunlar asosida amalga oshiradilar. Konstitutsiyamizning 60-moddasida belgilanganidek, “Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o`zlarining demokratik yo`l bilan saylab qo`yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tashkil etishda ishtirok etadilar”. Prezidentimiz I.A.Karimov ta`kidlaganlaridek, “Hozirgi vaqtda biz huquqiy demokratik, bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlat, hech kimdan kam bo`lmagan hayot qurish uchun intilmoqdamiz. Bu hayotning siyosiy-ijtimoiy asoslari bo`lgan demokratiya prinsiplarini , ko`ppartiyaviylik muhitini mustahkamlash, partiyalar faoliyatini tashkil qilish va rivojlantirish bugungi hayotimizning eng muhim vazifasi, ertangi taraqqiyotimizning garovi bo`lib qolmoqda.” 1996 yil 26 dekabrda qabul qilingan “Siyosiy partiyalar to`g`risida” gi Qonunning 1-moddasiga ko`ra, siyosiy partiya O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro`yobga chiqarishga intiluvchi hamda o`z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi ko`ngilli birlashmasidir. “Siyosiy partiyalar to`g`risida” gi Qonunning 6-moddasiga muvofiq siyosiy partiyani tuzish uchun kamida sakkizta hududiy subyektda (viloyatda), shu jumladan Qoraqalpog`iston Respublikasi va Toshkent shahrida yashayotgan hamda partiyaga birlashish istagida bo`lgan kamida yigirma ming fuqaroning imzosi bo`lishi talab etiladi. Siyosiy partiya tuzish tashabbuskorlari kamida ellik kishidan iborat bo`lishi, ular partiya ta`sis hujjatlarini tayyorlash, a`zolar tarkibini shakllantirish hamda ta`sis syezdi yoki konferensiyasini chaqirish bo`yicha tashkiliy qo`mitani tuzishlari lozim. Tashkiliy qo`mita o`zi tuzilgan kundan boshlab yetti kunlik muddatdan kechiktirmay O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga o`z tashabbusi, qo`mitaning tarkibi, rahbari (yetakchisi), joylashgan manzili hamda ta`sis syezdi yoki konferensiyasi chaqiriladigan sanani yozma ravishda xabar qilishi lozim. Tashkiliy qo`mita tuzilgan kundan boshlab uzog`i bilan uch oy faoliyat ko`rsatish huquqiga egadir. Siyosiy partiya ta`sis syezdida yoki konferensiyasida tuziladi. Ta`sis syezdi yoki konferensiyasi partiya ustavi va dasturini qabul qiladi, uning saylab qo`yiladigan organlarini tuzadi. Siyosiy partiyalar O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olinadi. Siyosiy partiyani ro`yxatdan o`tkazish to`g`risidagi ariza u tushgan kundan boshlab bir oy muddat ichida ko`rib chiqiladi. Ko`rib chiqish natijalariga binoan siyosiy partiyani ro`yxatga olish yoki ro`yxatga olishni rad etish to`g`risida qaror qabul qilinadi. Qaror qabul qilingach, uzog`i bilan uch kun muddat ichida u siyosiy partiya rahbar organiga beriladi yoki pochta orqali jo`natiladi. Siyosiy partiya ro`yxatdan o`tgan kundan e`tiboran yuridik shaxs maqomini oladi va u o`z faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Siyosiy partiyalar ustavlariga kiritilgan o`zgartishlar va qo`shimchalar ularning ustavlarini ro`yxatga olish uchun ushbu moddada nazarda tutilgan tartibda va muddatlarda ro`yxatdan o`tkazilishi lozim. Siyosiy partiya ro`yxatga olinganligi to`g`risidagi xabar ommaviy axborot vositalarida e`lon qilinadi, agar siyosiy partiyaning ustavi, maqsadlari, vazifalari va faoliyat uslubi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, “Siyosiy partiyalar to`g`risida” Qonunga hamda boshqa qonun hujjatlariga zid bo`lsa yoki oldinroq xuddi shunday nomdagi siyosiy partiya yoki jamoatchilik harakati ro`yxatga olingan bo`lsa, bu partiya ro`yxatga olinmaydi.Siyosiy partiyani ro`yxatga olishni rad etish ustidan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudiga belgilangan tartibda shikoyat qilish mumkin. O`zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Qonunida shuningdek, partiyalarning tashkil topishi, faoliyatining kafolatlari, ular faoliyatini to`xtatib turish va faoliyatini tugatish bilan bog`liq qoidalar o`z aksini topgan. Respublikamizda siyosiy partiyalar fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalga oshirish maqsadida, xohish-irodani erkin bildirish, partiyaga ixtiyoriy ravishda kirish va undan chiqish,a`zolariing teng huquqliligi, o`zini-o`zi boshqarish va oshkoralik asosida tuziladi va faoliyat ko`rsatadi. Quyidagi siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faoliyat ko`rsatishi ta`qiqlanadi: konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishni maqsad qilib qo`yuvchi; O`zbekiston Respublikasi suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi; urushni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ`ib qiluvchi ; xalqning sog`ligi va ma`naviyatiga tajovuz qiluvchi; milliy va diniy ruhdagi partiyalar. Respublikamiz fuqarolari o`zlari xoxlagan bir paytning o`zida faqat bitta siyosiy partiyaga a`zo bo`lishlari mumkin. Fuqarolarning partiyaga mansubligiga ko`ra huquqlarini har qanday cheklash, xuddi shuningdek unga imtiyozlar yoki ustunliklar berish ta`qiqlanadi. Siyosiy partiyalarga a`zolik yakka tartibda qayd etilib , quyidagilar siyosiy partiyalarga a`zo bo`la olmaydilar: sudyalar, prokurorlar va prokuratura tergovchilari, ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati xodimlari, harbiy xizmatchilar, xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar. “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Qonunning 5-moddasiga ko`ra , davlat siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy manfaatlari muhofaza etilishini kafolatlaydi, ustavda belgilangan o`z maqsadlari va vazifalarini bajarishlari uchun ularga teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari , korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning va ular mansabdor shaxslarining siyosiy partiyalar ichki ishlariga aralashishlari yohud, agar faoliyat qonunga hamda o`z ustavlariga muvofiq amalga oshirilayotgan bo`lsa, ular faoliyatiga u yoki bu tarzda to`sqinlik qilishlari man etiladi. Siyosiy partiyalar quyidagi huquqlarga ega; o`z faoliyati to`g`risidagi axborotni erkin tarqatish , o`z g`oyalari va qarorlarini targ`ib qilish; saylab qo`yiladigan davlat organlaridagi o`z vakillari orqali tegishli qarorlarini tayyorlashda ishtirok etish; qonunda belgilab qo`yilgan tartibda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, davlat hokimiyati organlari saylovlarda ishtirok etish: partiya faoliyati bilan bog`liq yig`ilishlar , konferensiyalar va boshqa tadbirlarni o`tkazish; qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ommaviy axborot vositalari ta`sis etish va boshqa ommaviy axborot vositalaridan foydalanish; O`zbekiston Respublikasining siyosiy partiyalari bilan ittifoq tuzish , ular bilan va boshqa jamoat birlashmalari bilan shartnoma munosabatlari o`rnatish. Har bir partiyaning o`z dasturi mavjud bo`lib, unga ko`ra ular siyosat maydonida ushbu dasturlarida nazarda tutilgan maqsad va vazifalarini amalga oshirish uchun faoliyat olib boradilar. Masalan,O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi O`zbekiston mustaqilligini mustahkamlash, barqaror bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat qurish, mamlakatning har bir fuqarosiga munosib turmush sharoitlari va uning farovonligini ta`minlay oladigan siyosatni olib borishni o`z faoliyatining bosh vazifalari, deb hisoblaydi. “Adolat” partiyasida –barqarorlikning va O`zbekiston bozor islohotlari modelini ro`yobga chiqarishning kafolati sifatida fuqarolarning huquqiy madaniyatini shakllantirish, “Fidokorlar”milliy demokratik partiyasi dasturida-mulkdorlar “sinfi”ning iqtisodiy va ijtimoiy- siyosiy mavqeini oshirib borish, “Milliy tiklanish” partiyasida – xalq ma`naviyatini, tarixiy xotirasi va madaniyatini tiklash, Liberal-demokratik partiyasida-tadbirkorlar va ishbilarmonlarning yanada kengroq faoliyat olib borishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratish, ularning ertangi kunini ta`minlashdek maqsad, partiyaviy dastur sifatida ilgari suriladi. Siyosiy partiya o`z oldidagi maqsadga erishish uchun ma`lum vazifalarni bajaradilar. Bularning orasida davlatni boshqarishda ishtirok etish, milliy integratsiya, mafkuraviy kabi vazifalarni ajratib ko`rsatish mumkin. Har qanday siyosiy partiya o`z faoliyatini jamiyatda mavjud bo`lgan muammolarni hal etishga yo`naltirilgan siyosiy kursni ishlab chiqishdan boshlaydi. Ushbu maqsadda partiya faollari va jalb qilingan mutaxassislardan iborat tashabbuskor guruhlar, komissiyalar, jamoatyailik kengashlari tuziladi. Siyosiy partiya o`zining dasturiy hujjatlarida o`ziga xos strategiya va usul tanlab, u orqali saylovchilarga ta`sir ko`rsatishga intiladi . Bu tashkiliy bosqichda partiyaga yangi a`zolarni qabul qilish, faollarni tarbiyalash saylovchilarni partiya nomzodlarini qhllab quvvatlashga safarbar qilish, yo`lboshchilarni tanlab olish va ularni davlat va ommaviy jamoat tashkilotlari organlarida yuqori lavozimlarga ilgari surish vazifalari yuzaga chiqadi. Partiyaning eng muhim vazifasi hokimiyat organlarini shakllantirish va ular faoliyati ustidan nazorat olib borishda ishtirok etishdir. Siyosiy partiyalarning bo`lishi, ularning davlat organlariga saylovlarda ishtirok etishlari ijtimoiy ixtiloflarning tinch yo`l bilan hal etilishiga yo`l ochib beradi. Bu zarur hollarda hukumatlarning almashtirilishi uchun, siyosiy arboblarning professional qobiliyatini qo`llab- quvvatlash uchun ijobiy shart- sharoitlar yaratadi va bu bilan jamiyatning davlat tomonidan boshqarilishining samaradorligi ta`minlanadi. Demokratik rejimdagi ikki partiyaviy yoki ko`p partiyaviy tizimga ega bo`lgan davlatlarda hukmron partiyalar va muxolif partiyalar o`rtasida sog`lom raqobat mavjud bo`ladi. Muxolif partiyalar milliy taraqqiyot uchun muqobil dasturlar ishlab chiqadi va jamoatchilik muhokamasiga o`z takliflarini beradi, amaldagi hukumat faoliyatida mavjud bo`lgan xato, nuqsonlar, suiiste`molliklarni tanqid qiladi, bu bilan esa hukumatni jamiyatdagi mavjud muammolarni muvaffaqqiyatli hal etish usullarini izlib topishga majbur qiladi. Masalan, Buyuk Britaniya, Hindiston va boshqa bir qator mamlakatlarda muxolif partiyalar tomonidan “yashirin kabinetlar” tuziladi, kabinet a`zolariga davlat xazinasidan mablag` to`lanadi va ular ba`zi imtiyozlardan ham foydalanadilar , shu tariqa davlat va jamiyat hayotidagi turli muammolarni hal etishda faol ishtirok etadilar. Rivojlangan demokratik davlatlarda demokratiyaning bevosita shakli bilan birga vakillik demokratiyasi amaliyotda o`z samarasini berib kelmokda. Vakillik demokratiyasining eng muhim xususiyati bu xalqning vakillari bo`lmish deputatlarning oliy va mahalliy vakillik organlarida faoliyat yuritishi hisoblanadi. Vakillik organlarini shakllantirishda bevosita fuqarolar bilan birgalikda siyosiy partiyalarning ishtirok etishi ularning siyosiy tizimda qanchalik mavqega egaligidan dalolat beradi . Konstitutsiyamizda o`rnatilgan normalar va “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Qonun parlamentda va xalq deputatlari mahalliy kengashlarida faoliyat yuritishi uchun siyosiy partiyalarga keng imkoniyatlar beradi 2004 yil 30 aprelda II chaqirik Oliy Majlisning XIV sessiyasida “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida”gi qonunning qabul qilinishi siyosiy partiyalar huquqiy maqomida tub burilish yasashi shubhasiz. Sessiyada mamlakatimiz rahbari partiyalar faoliyatiga alohida to`xtalib, har bir siyosiy partiya o`zining aniq yo`naltirilgan dasturiga ega bo`lishi siyosiy kuch sifatida saylovlarda asosiy o`rinda ishtirok etishi lozimligi haqida to`xtalib partiyalar faoliyatiga tanqidiy nuqtai nazardan qarash lozimligini uqtirdi. “Oliy Majlisga saylov to`g`risida”gi Qonun asosida 1999 yil dekabrda o`tkazilgan parlament saylovlarining ahamiyati shundaki, avvalgi saylovlarda ikkita partiya ishtirok etgan bo`lsa, bu saylovlarda beshta partiya ishtirok etdi. Bu holat shubhasiz nomzodlar o`rtasidagi raqobatni keskin oshirdi va saylovchilar uchun tanlov imkoniyatini kengaytirdi. O`tgan saylovlarda 250 ta deputatlik o`rni uchun 1010 ta nomzod kurash olib borganligining o`zi fikrimizning dalil isbotidir Biroq, shuni qayd etish lozimki, saylov yakunlariga ko`ra, jami deputatlik o`rinlarining faqat yarmiga yaqinini (49,16 foizi) siyosiy partiyalar vakillari egallagan. Aslida esa asosiy o`rinlarni siyosiy partiyalar egallashlari lozim edi. Vakillik organlarini shakllantirishda ayniqsa Oliy Majlisning quyi palatasi – qonunchilik palatasining shakllanishida ishtirok etish siyosiy partiyalarimiz uchun yangilik hisoblanadi. 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan “Oliy Majlisga saylov to`g`risida”gi Qonun parlamentimizning bir palatali davri 1995-2004 yilgacha keng qo`llanildi. Parlamentimizning ikki palatali tizimga o`tishi va Oliy Majlisning ikkila palatasining shakllanishi ham o`ziga xos amalga oshirilishini inobatga olib, 2003 yil 29 avgustda yangi tahrirda “Oliy Majlisga saylov to`g`risida” Qonun qabul qilindi. Siyosiy partiyalarning ishtiroki ayniqsa parlamentimizning qonunchilik palatasini shakllantirishda yaqqol ko`rinadi. O`zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Qonunining 12-moddasiga muvofiq siyosiy partiyalar qonunda belgilab qo`yilgan tartibda davlat hokimiyati organlari saylovlarida ishtirok etish huquqiga ega. 2003 yil 29 avgustda qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi (yangi tahrir) Qonunning 1-moddasida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi hududiy, bir mandatli saylov okruglari bo`yicha ko`p partiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iboratligi belgilangan. Siyosiy partiyalar odatda butun faoliyatlari davomida saylovlarda ishtirok etish va ijobiy yutuqlarni qo`lga kiritish uchun tayyorgarlik ko`rib yuradilar, ammo rasmiy ravishda saylov kampaniyasi boshlanganligi e`lon qilingandan so`ng ular asosiy etiborni faqat saylovchilar o`rtasida olib boriladigan targ`ibot-tashviqot ishlariga bag`ishlari lozim. Saylov kampaniyasi boshlanganligini e`lon qilish Markaziy saylov komissiyasi vakolatiga kirib, avvalgi chaqiriq Qonunchilik palatasi deputatlarining vakolat muddati tugashidan kamida uch oy oldin ommaviy axborot vositalarida e`lon qilinadi. Agar ilgarilari Oliy Majlis deputatligiga nomzodlar ko`rsatish huquqiga hokimiyat vakillik organlari ham ega bo`lgan bo`lsa, yangi tahrirdagi qonun bo`yicha Qonunchilik palatasiga nomzodlar ko`rsatish huquqiga siyosiy partiyalar va bevosita fuqarolar egadirlar. Nomzodlar ko`rsatish uchun siyosiy partiyalar ma`lum bir qonuniy talablarga javob berishlari shart, ya`ni, siyosiy partiya saylov kampaniyasi boshlanganligi e`lon qilingan kundan kamida olti oy oldin O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan, saylovda ishtirok etishini qo`llab-quvvatlovchi kamida ellik ming saylovchining imzosini to`plagan taqdirdagina deputatlikka nomzodlar ko`rsatishi mumkin. Belgilangan namunadagi imzo varaqalari saylov kampaniyasi boshlanganligi e`lon qilingandan keyin Markaziy saylov komissiyasi tomonidan beriladi. Ma`muriy-hududiy tuzilmalardan birida (Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyat, Toshkent shahri) siyosiy partiya ellik ming saylovchining ko`pi bilan sakkiz foizi imzosini to`plashi mumkin. Imzo varaqalarida imzolar soxtalashtirilgan taqdirda Markaziy saylov komissiyasi siyosiy partiyaning saylovda qatnashish huquqini rad etadi. Yuqoridagi talablar faqat saylov kezlarigina siyosiy maydonda paydo bo`lib qoladigan va faoliyati shundan nariga o`tmaydigan, sonda bor, sanoqda yo`q qabilidagi partiyalarning sun`iy tarzda tashkil bo`lishidan saqlanish istagi taqozosidir. Bundan tashqari, saylovlarda qatnashish uchun saylochilarning ellik ming imzosi zarurligi siyosiy partiyaning siyosiy hokimiyat uchun munosib kurash olib borish imkoniyatidan hamda bunday hokimiyatni qo`lga kiritgan taqdirda uni xalq muayyan darajada qo`llab- quvvatlashidan dalolat beradi. Qo`llab -quvvatlovchi imzoning ko`payishi: Birinchidan, siyosiy partiyalarning hayotdagi o`rni ortishi va ularning mavqeining saylovlarda yanada oshishiga olib kelsa; Ikkinchidan, partiyalarning siyosiy saviyasini hamda ular adolatli raqobatning kuchayishiga olib keladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, siyosiy partiyalarning saylovdagi rolini unda ishtirok etuvchi subyektlarning qonuniy doirasi belgilab beradi. Ushbu ishtirokchilar jumlasiga siyosiy partiyalar (shu bilan birgalikda ularning koalitsiyalari), nosiyosiy ijtimoiy birlashmalar va saylovchilar kiradi. Aksariyat mamlakatlarning zamonaviy qonunchilik rivojlanish bosqichlarining xususiyatlari shundan iboratki, unda siyosiy partiyalarga saylov jarayonida, ayniqsa saylovga nomzodlarni taqdim etishda monopol mavqe` berilganligini kuzatishimiz mumkin. Bu holatni proporsional saylov tizimiga ega bo`lgan mamlakatlar (Avstriya, Portugaliya Shvetsiya, JAR) qonunchiligida kuzatib qolmasdan, balki qolgan ikki saylov tizimiga, ya`ni aralash va majoritar saylov tizimi mavjud 60 ga yaqin mamlakatlar qonunchiligida ham ko`rish mumkin. Ba`zan siyosiy partiyalarning saylovdagi “monopolistik” mavqei, hatto Konstitutsiyada ham mustahkamlab qo`yilishi mumkin. Masalan, Gvineya Konstitutsiyasining 48-moddasiga ko`ra qonuniy faoliyat ko`rsatayotgan siyosiy partiyalargina parlament deputatligiga nomzodlarni taqdim etish huquqiga ega. Biroq, bevosita saylovchilarning tashabbuskor guruhlari tomonidan ko`rsatilgan mustaqil nomzodlarni siyosiy partiyalar taqdim etgan nomzodlar bilan saylov jarayonida teng ishtirok etish huquqi mavjud bo`lgan davlatlar ham ko`pchilikni tashkil qiladi. Misol tariqasida GFR parlamentining quyi palatasiga o`tkaziladigan saylovlarda 200 ta saylovchi imzosini to`plagan shaxs bevosita deputatlikka nomzod sifatida ro`yxatga olinishi mumkin. Faqatgina ba`zi bir mamlakatlarda, jumladan Buyuk Britaniyada va boshqa bir qator Hamdo`stlik mamlakatlaridagi saylov qonunchiligi saylov jarayonining markaziga siyosiy partiyalarni emas, balki alohida shaxs sifatida rasman ishtirok etadigan mustaqil nomzodlarni chiqarishga harakat qilishadi. Biroq bu mamlakatlarda saylov kompaniyasini olib borish amaliyoti shundan guvohlik beradiki, bu yerdagi har qanday saylovlarda, bevosita partiyalarning ishtiroki hal qiluvchi rolini yo`qotmayapti. Mustaqil nomzodlarga, siyosiy partiyalarga bog`lanmasdan turib saylovlarda g`alaba qozonishning real imkoniyatlari yo`q. Masalan, Buyuk Britaniya parlamentining Umum palatasiga 1974 yildagi saylovlarda mustaqil nomzodlardan birorta ham nomzod deputatlikka saylanmagan edi. Mustaqil nomzodlarni saylovda ishtirok etishlari bilan bog`liq qoidalar va talablar yuqorida ta`kidlangan davlatlarning qonunchiligi singari, mamlakatimizning saylov qonunchiligida ham yuqori demokratik saviyada mustahkamlanganini e`tirof etish mumkin. Respublikamizda siyosiy partiyalar deputatlikka nomzodlar ko`rsatish uchun kamida yetmish kun qolganida Markaziy saylov komissiyasiga quyidagi hujjatlarni taqdim etishi kerak: partiya rahbari tomonidan imzolangan saylovda qatnashish to`g`risidagi ariza; O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining siyosiy partiya saylov kampaniyasi boshlanganligi e`lon qilingankundan kamida olti oy oldin ro`yxatga olinganligini tasdiqlovchi ma`lumotnoma; imzo varaqalari; Yuqorida ko`rsatilgan hujjatlar taqdim etilgach, Markaziy saylov komissiyasi taqdim etilgan hujjatlar asosida besh kunlik muddat ichida siyosiy partiyaning saylovda qatnashishiga ijozat berish to`g`risida uzil-kesil qaror qabul qiladi. Saylovda ishtirok etuvchi siyosiy partiyalarning ro`yxati arizalar kelib tushish tartibiga qarab markaziy matbuotda e`lon qilinadi. Siyosiy partiyalar tomonidan deputatlikka nomzodlar ko`rsatish saylovga oltmish besh kun qolganida boshlanadi va saylovga qirq besh kun qolganida tugaydi. Deputatlikka nomzodlar siyosiy partiyalarning yuqori organlari(Masalan, qurultoy) tomonidan ko`rsatiladi. Siyosiy partiyalar deputatlikka bir yuz yigirma nafar nomzod, ya`ni har bir saylov okrugidan bittadan deputatlikka nomzod ko`rsatishga vakolatlidir. Bir shaxs faqat bitta saylov okrugidan deputatlikka nomzod etib ko`rsatilishi mumkin. Deputatlikka nomzod tanlash tartibini siyosiy partiyalarning o`zlari hal etadilar. Siyosiy partiyalar faqat o`z partiyasi a`zolarini yoki partiyasizlarni deputatlikka nomzod etib ko`rsatishga vakolatlidir. Deputatlikka nomzodlar ko`rsatish to`g`risida bayonnoma tuziladi. Siyosiy partiyalar nomzodlar tanlayotgan paytda ularni har tomonlama qobiliyatlarini o`rganib chiqishlari lozim. Chunki, xuddi mana shu nomzodlar saylov jarayonida o`zlarining tashviqotlari orqali saylovchilarni o`zlariga qaratib bilishi va yetarli ovozlarni to`plashlari lozim bo`ladi. Saylov jarayonida siyosiy partiyalarning rahbari amaldagi qonunchilikka ko`ra deputatlikka nomzodlarni ro`yxatga olishni iltimos qilib, Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan murojaat etadi. Arizaga quyidagilar ilova qilinadi: siyosiy partiya yuqori organining deputatlikka nomzodlar ko`rsatish to`g`risidagi qarori; siyosiy partiya yuqori organi majlisining deputatlikka nomzodlar ko`rsatish to`g`risidagi bayonnomasi, unda deputatlikka nomzodning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug`ilgan sanasi, kasbi, lavozimi (mashg`ulotining turi), ish va yashash joyi, partiyaga mansubligi, shuningdek saylov okrugining nomi va tartib raqami ko`rsatiladi; deputatlikka nomzodning o`z nomzodi tegishli saylov okrugidan ovozga qo`yilishiga rozi ekanligi to`g`risidagi arizasi; deputatlikka nomzodning, basharti u Qonunchilik palatasi deputati etib saylangudek bo`lsa, bajarib turgan ishidan (xizmatidan) bo`shash to`g`risidagi arizasi. Hujjatlarni taqdim etgan shaxsga Markaziy saylov komissiyasi hujjatlar qabul qilib olingan sana va vaqt ko`rsatilgan ma`lumotnoma beradi. Markaziy saylov komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni yetti kunlik muddat ichida tekshirib chiqadi va ularning ushbu Qonun talablariga muvofiqligi to`g`risida xulosa beradi. Markaziy saylov komissiyasi ro`yxatga olish uchun taqdim etilgan hujjatlarda aniqlangan nomuvofiqliklar va “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi Qonun talablaridan chetga chiqish hollari to`g`risida tegishli siyosiy partiyalarning rahbarlariga belgilangan tartibda ma`lum qiladi. Siyosiy partiyalar tomonidan Qonunchilik palatasi deputatligi uchun ko`rsatiladigan nomzodlarga qonun tomonidan ma`lum bir talablar o`rnatilgan. Unga ko`ra quyidagilar deputatlikka nomzod etib ro`yxatga olinmaydi: sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar; saylov kuniga qadar so`nggi besh yil mobaynida O`zbekiston Respublikasi hududida muqim yashamagan fuqarolar; O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilari, Milliy xavfsizlik xizmati, boshqa harbiylashtirilgan bo`linmalarning xodimlari; diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi Qonunning 26-moddasiga ko`ra, Markaziy saylov komissiyasi siyosiy partiyalardan, saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan deputatlikka nomzodlarni ro`yxatga olish uchun hujjatlarni qabul qilishni ro`yxatga olish muddati tugashiga yetti kun qolganida to`xtatadi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro`yxatga olinganidan keyin besh kunlik muddat ichida tegishli okrug saylov komissiyasi ro`yxatga olinganlik to`g`risidagi xabarni deputatlikka nomzodning familiyasini, ismi va otasining ismini, tug`ilgan yilini, partiyaga mansubligini, egallab turgan lavozimini, ish va yashash joyini, shuningdek uni deputatlikka nomzod etib ko`rsatgan siyosiy partiyani yoki saylovchilar tashabbuskor guruhini ko`rsatgan holda mahalliy matbuotda e`lon qiladi. Xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, ayrim mamlakatlarda deputatlikka nomzodlarni ro`yxatga olishda saylov garovi qo`llaniladi. Angliyada bu 150 funt sterlingni, Fransiyada Milliy majlis deputatligiga nomzodlar uchun- 1000 frankni tashkil etadi.Agar nomzodlar okrugdagi ovozlarning juda kamchiligini to`playdigan bo`lsa (Zimbabveda-1\8 kam bo`lsa), garov puli qaytarilmaydi. Siyosiy partiyalarning saylovdagi g`alabasi ularning qanchalik saylovoldi tashviqoti olib borishiga bevosita bog`liq..“O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi Qonunning 27-moddasiga ko`ra saylovoldi tashviqoti deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro`yxatga olingan kundan e`tiboran boshlanadi. Deputatlikka nomzodlarga, siyosiy partiyalarga, mustaqil tashabbuskor guruhlarga Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadigan tartibda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda teng huquq beriladi. Saylovchilarning yig`ilishlari uchastka saylov komissiyasi tomonidan barcha nomzodlar uchun mutlaq teng sharoitlarga rioya etilgan holda tashkil qilinadi. Mahalliy hokimiyat organlari va jamoat tashkilotlari, shuningdek fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari deputatlikka nomzodlarga yig`ilishlar o`tkazish uchun jihozlangan binolar ajratishlari, deputatlikka nomzodlarga saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazishni tashkil etishda, zarur ma`lumot va axborot materiallari olishda yordam ko`rsatishlari shart. Yig`ilishlar va uchrashuvlar o`tkaziladigan vaqt hamda joy saylovchilarga barvaqt xabar qilinadi. Xorijiy maalakatlarnig ko`pchiligida ham, saylovoldi tashviqotlarini olib borish shartlari qonun bilan belgilangan. Masalan, Yaponiyada saylovchilarga sovg`alar ulashish, ish yuzasidan va`dalar berish va ularning uylariga tashviqot maqsadida borish qat`iyan man etiladi. Siyosiy partiyalarga o`zining kelgusi faoliyat dasturi bilan chiqish huquqi beriladi. Partiyalar va deputatlikka nomzodlarning dasturlari davlatning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi qaratilgan bo`lmasligi, xalqning sog`lig`i va ma`naviyatiga tajovuz qilmasligi, ularda urush, milliy, irqiy va diniy adovat targ`iboti, konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kamsituvchi xatti- harakatlarga da`vat bo`lmasligi kerak. Tashviqotning saylovchilarga bepul yoki imtiyozli shartlarda tovarlar berish, xizmatlar ko`rsatish (axborot xizmatlari bundan mustasno), shuningdek pul mablag`lari to`lash bilan qo`shib olib borilishi taqiqlanadi. Saylov kuni tashviqot yuritishga yo`l qo`yilmaydi. Xorijiy mamlakatlar tajribasida partiyalar tomonidan saylovchilar ishonchini qozonish uchun turli xil ta`qiqlangan va tavsiya etilgan psixologik usul va vositalardan foydalanishini kuzatishimiz mumkin. Ijtimoiy-psixologik mazmundagi ishontirishning mohiyati shundaki, bunda saylovchilar ongiga manfaatdor guruhlar,partiyalar tomonidan ma`lum maqsadga erishish uchun ta`sir ko`rsatiladi. Shaxs saylovchi ta`sir doirasida ushlab turilsa , fikr, g`oya,mazmunini tanqidsiz, tahlilsiz qabul qiladi. Mazkur jarayon suggestiya, ta`sir ko`rsatuvchi suggestor, ta`sir ko`rsatish obyekti esa suggerend deb ataladi. Respublikamiz saylov qonunchiligiga ko`ra har qanday saylov jarayonidagi noqonuniy harakatlar uchun javobgarlik belgilangan. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi Qonunning 65-moddasida ushbu Qonunni buzganlik uchun javobgarlik masalasi belgilangan bo`lib unga ko`ra, fuqarolarning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylash va saylanish, saylovoldi tashviqoti olib borish huquqlarini amalga oshirishlariga zo`ravonlik, aldash, tahdid qilish yoki boshqa yo`l bilan qarshilik ko`rsatuvchi shaxslar, shuningdek soxta saylov hujjatlari tuzgan, ovozlarni atayin noto`g`ri sanab chiqqan, ovoz berish yashirinligini buzgan yoki ushbu Qonun boshqacha tarzda buzilishiga yo`l qo`ygan saylov komissiyalarining a`zolari, boshqa mansabdor shaxslar, siyosiy partiyalarning vakillari, saylovchilar tashabbuskor guruhlarining a`zolari qonunga muvofiq javobgar bo`ladilar. Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod yoki Senat a`zoligiga nomzod to`g`risida soxta ma`lumotlarni e`lon qilgan yoki o`zgacha tarzda tarqatgan shaxslar ham javobgarlikka tortiladilar. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 147- moddasiga muvofiq saylov huquqining yoki ishonchli vakillar vakolatlarining amalga oshirilishiga to`sqinlik qilish jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladi. Demak partiyalarga saylovlarda munosib ishtirok etish uchun teng imkoniyatlar yaratilgan. Siyosiy partiyalarning qonunchilik palatasini shakllantirishda o`rni faqat yuqoridagilar bilan cheklanib qolmaydi. 2003 yil 29 avgustda qabul qilingan “Oliy Majlis qonunchilik palatasi Reglamenti to`g`risida”gi Qonunga binoan, palata spikeri va uning o`rinbosarlarini saylashda nomzodlar oqsoqollar kengashi tomonidan qoida tariqasida eng ko`p deputatlik o`rnini olgan siyosiy partiyalar yoki saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar orasidan ko`rsatiladi. Demak, saylovlarda eng ko`p nomzodlari saylangan siyosiy partiyalar deputatlari hatto palata spikerligi va uning o`rinbosarligiga saylanishlari mumkin. Bundan tashqari siyosiy partiyalar o`z partiyalaridan ko`rsatiladigan deputatlar tomonidan partiya manfaatlarini Qonunchilik palatasida ifodalash maqsadida tuziladigan va belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkaziladigan fraksiyalarni tashkil etadilar. Siyosiy partiyalarning moliyaviy jihat bilan bog`liq muammolari nafaqat saylovlar paytida, balki, butun faoliyatlari davomida asosiy masala bo`lib kelgan. Agar dastlab siyosiy partiyalarning moliyalashtirilishi faqat ularning xususiy faoliyatiga oid bo`lsa, yillar o`tishi bilan esa ularning saylov korpusi va ommaviy hokimiyat orasidagi zarur va muqarrar vositachilarga aylanish, siyosiy faoliyatlarga juda katta miqdordagi sarf-xarajatlarning o`sishi, ayniqsa, saylov xarajatlari ushbu faoliyatning moliyalashtirilishining huquqiy tartibga solinishiga olib keldi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi sayloviga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish bilan bog`liq xarajatlar davlat mablag`lari hisobidan amalga oshiriladi. Qonunchilik palatasi deputatligiga va Senat a`zoligiga nomzodlarni boshqa mablag`lar hisobidan moliyaviy ta`minlash va moddiy jihatdan o`zga tarzda qo`llab-quvvatlash taqiqlanadi. Siyosiy partiyalar va boshqa jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolar saylov o`tkazish uchun o`z mablag`larini ixtiyoriy ravishda berishlari mumkin. Bu mablag`larni Markaziy saylov komissiyasi saylov kampaniyasi vaqtida foydalanish uchun qabul qilib oladi. Ushbu huquqiy tartibga solish hozirgi vaqtga kelib bir qator yangi qonunlarni yaratilishiga olib keldi. Jumladan, "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishidir. Ushbu qonun qabul qilinganiga qadar siyosiy partiyalarning moliyaviy ta`minotiga oid masalalar “Siyosiy partiyalar to`g`risida”gi Qonunning 15-16-moddalarida belgilangan normalar orqali tartibga solinar edi. Siyosiy partiyalar faqat ustavda nazarda tutilgan vazifalarni bajarish maqsadida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Siyosiy partiyaning tadbirkorlik faoliyati natijalari uning moliyaviy hisobotida aks ettirilishi kerak. Siyosiy partiyalarning tadbirkorlik faoliyatidan olgan daromadlari partiya a`zolari o`rtasida taqsimlanishi mumkin emas va ulardan faqat ustavda nazarda tutilgan vazifalarni bajarish uchun foydalaniladi. Siyosiy partiyalar har yili barchaning e`tibori uchun o`z budjetlarini e`lon qilib boradi va o`z faoliyatini moliyalashtirish manbalari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga yoki u vakolat bergan organga belgilangan tartibda hisobot taqdim etadi. Siyosiy partiyalarning mulki qonun bilan muhofaza qilinadi. Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risidagi ma`lumotlarning mazkur partiyalar a`zolari va jamoatchilik uchun ochiqligi siyosiy partiyalarning o`zi tomonidan ta`minlanadi. Siyosiy partiyalar o`z faoliyatining moliyalashtirilishi hajmi va manbalari haqida axborot e`lon qilib turishi kerak. "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 7-moddasiga muvofiq siyosiy partiya, agar u O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo`yicha "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuniga muvofiq Qonunchilik palatasida siyosiy partiya fraksiyasini tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o`rinlarini olgan bo`lsa, o`zining ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun davlat mablag`larini olish huquqiga ega bo`ladi. Ushbu norma siyosiy partiyalarni Qonunchilik palatasida ko`proq o`rin olishga undaydi. Siyosiy partiyalarning ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`larining yillik hajmi shu mablag`larni ajratish mo`ljallanayotgan yildan oldingi yilning 1 yanvaridagi holatga ko`ra belgilangan eng kam ish haqining ikki foizini Qonunchilik palatasiga o`tkazilgan oxirgi saylovda saylovchilar ro`yxatiga kiritilgan fuqarolar soniga ko`paytmasi miqdorida shakllantiriladi. Davlat mablag`larini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi Qonunchilik palatasiga oxirgi saylovning O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan aniqlangan natijalari asosida bu mablag`larni olish huquqiga ega bo`lgan siyosiy partiyalar o`rtasida ularning Qonunchilik palatasida olgan deputatlik o`rinlari miqdoriga mutanosib ravishda taqsimlaydi. Siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish belgilangan tartibda faqat ana shu maqsadlar uchun ajratiladigan davlat mablag`lari hisobidan amalga oshiriladi. Siyosiy partiyalarni saylovda boshqa mablag`lar hisobidan moliyalashtirish va moddiy jihatdan o`zgacha tarzda qo`llab-quvvatlash taqiqlanadi. Siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`larining bir deputatlikka nomzod hisobiga to`g`ri keladigan miqdori O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadi. Siyosiy partiyaning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag`lari shu partiyadan Qonunchilik palatasi deputatligiga ko`rsatilgan nomzodlar ro`yxatga olingandan keyin ro`yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hajmda siyosiy partiyaning hisob-kitob varag`iga belgilangan tartibda o`tkaziladi. Qonunchilik palatasiga saylovda siyosiy partiyalarning ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag`lari siyosiy partiya tomonidan: saylovoldi ko`rgazmali tashviqot vositalarini nashr qilishga; Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning televideniye, radio orqali va boshqa ommaviy axborot vositalarida chiqishlarini tashkil etishga; Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvlarini tashkil etishga; Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning ishonchli vakillari va bevosita saylov okrugida saylovoldi tashviqotini o`tkazish uchun jalb qilinadigan boshqa faollar ishini tashkil etishga; saylov kampaniyasini o`tkazishga doir umumpartiyaviy tadbirlarga sarflanishi kerak. Agar Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo`yicha siyosiy partiya fraksiya tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o`rinlarini ololmagan bo`lsa, siyosiy partiyaning Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag`lari mazkur partiyaning boshqa manbalardan olgan mablag`lari hisobidan O`zbekiston Respublikasi Davlat budjetiga qaytarilishi kerak. Qonunchilik palatasidagi siyosiy partiya fraksiyalarining faoliyatini tashkiliy, texnikaviy jihatdan va boshqa tarzda ta`minlash uchun ajratiladigan davlat mablag`lari Qonunchilik palatasining xarajatlar smetasida nazarda tutiladi. Siyosiy partiyalar faqat ustavda nazarda tutilgan faoliyatni amalga oshirish uchun O`zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari (chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar bundan mustasno) va fuqarolaridan pul shaklida hamda mol-mulk berish, xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tarzida xayriya yordamini olish huquqiga ega. Siyosiy partiya xayriya yordamini qabul qilishni rad etishga haqli. Siyosiy partiyalar O`zbekiston Respublikasining bir yuridik shaxsidan bir yil mobaynida olgan xayriya yordami summasi xayriya yordami berilgan yilning 1 yanvaridagi holatga ko`ra belgilangan eng kam ish haqining besh ming baravaridan O`zbekiston Respublikasining bir fuqarosidan esa besh yuz baravaridan oshmasligi lozim. Siyosiy partiyalarga xayriya yordami berishdagi cheklashlar "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida"gi Qonunning 15-moddasida sanab o`tilgan.Unga ko`ra siyosiy partiyalarga pul mablag`lari shaklidagi, mol-mulk berish, xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarish tariqasidagi (shu jumladan grantlar ajratish, texnik yordam ko`rsatish, safarlar bilan, shuningdek O`zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida o`tkaziladigan treninglar, seminarlar, konferensiyalar bilan bog`liq xarajatlarga haq to`lash orqali) xayriya yordami quyidagilar tomonidan berilishiga yo`l qo`yilmaydi: chet davlatlar; chet davlatlarning yuridik shaxslari, ularning vakolatxonalari va filiallari; xalqaro tashkilotlar, ularning vakolatxonalari va filiallari; chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar; chet el fuqarolari; fuqaroligi bo`lmagan shaxslar; fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, diniy tashkilotlar va nomi yashirilgan yoki faqat taxallusi ko`rsatilgan shaxslar. Siyosiy partiyalarga xayriya yordami berishdagi cheklovlar ko`pchilik davlatlar qonunchiligida mavjud. Masalan, anonim xayriya mablag`lari olish Avstriya, Rossiya, Bolgariya kabi davlatlarda mutlaqo ta`qiqlansa, bir qator mamlakatlarda ularning miqdori cheklangan tarzda ruxsat etiladi ( Germaniyada- 1000 markagacha, Ispaniya va Meksikada davlat tomonidan partiyalarga beriladigan subsidiya miqdorining belgilangan foizidan oshmasligi shart.) Fransiyada 90-yillardagi yirik kompaniyalar tomonidan siyosiy partiyalarni moliyalashtirish bilan bog`liq siyosiy kelishmovchiliklardan so`ng, 1994 yil dekabrida parlament saylov kampaniyasi va partiyalarni moliyalashtirishni mutlaqo cheklovchi qonun qabul qildi. Siyosiy partiya har yili qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda hamda tartibda moliya organlariga, davlat soliq xizmati organlariga, O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasi va Adliya vazirligiga hisobot davrida olingan hamda sarflangan moliyaviy va boshqa mablag`lar to`g`risida moliyaviy hisobot taqdim etishi shart. Siyosiy partiyaning moliyaviy hisobotida davlat mablag`larining kelib tushishi va sarflanishi alohida qismda nazarda tutiladi. Bunda siyosiy partiya tomonidan Qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etish uchun sarflangan mablag`lar alohida hisobga olinadi. Xorijiy mamlakatlarda partiyaning moliyaviy mablag`lardan foydalanishi haqida hisobotlar berishi uchun , odatda, qonunlarda hisobot hujjatlarining muddati va shakli belgilab qo`yiladi. Bu muddatlar turli malakatlarda turlicha bo`ladi: Italiyada hisobot tugaganidan keyin bir oy, Vengriyada –to`rt oy, Ispaniyada-olti oy, Avstriya va Germaniyada- to`qqiz oy. Siyosiy partiyalar moliyaviy hisobotlar bilan bir qatorda ba`zan qonunlarga muvofiq nazorat organlariga boshqa hisobot hujjatlariham taqdim etishga majburdir: partiya mulki haqida hisobot (Germaniyada), xayri-exsonlar ro`yxati ( Avstriya, Ispaniya), partiya budjeti (Italiya), shuningdek, saylov kompaniyalari bilan bog`liq daromad va chiqimlar haqida ma`lumotlar berilishi ko`pincha talab etiladi. Moliyaviy va boshqa mablag`larning kelib tushishi hamda siyosiy partiyalarning ulardan belgilangan maqsadda foydalanishi ustidan nazoratni O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasi amalga oshiradi. Moliyaviy va boshqa mablag`larning kelib tushishini hamda siyosiy partiyalarning ulardan belgilangan maqsadda foydalanishini tekshirish Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida o`ndan bir qismidan iborat deputatlar guruhining murojaatiga binoan Qonunchilik palatasi tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Xorijiy mamlakatlarda siyosiy partiyalarning moliyaviy mablag`lari ustidan nazorat turli organlar tomonidan amalga oshiriladi: Avstriyada- ichki ishlar vazirligi qoshidagi hay`at tomonidan, Meksika va AQShda- federal saylov komissiyasi tomonidan, Vengriyada –davlat hisob palatasi tomonidan, Ispaniyada esa – hisob tribunali ( sudi) tomonidan. Siyosiy partiya o`z faoliyatining moliyalashtirilishi masalalari yuzasidan tegishli davlat organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudiga shikoyat qilishi mumkin.

Похожие

O`zbekistonda jamiyat iqtisodiy tuzilishining konstitutsiyaviy asoslari
O`zbekistonda inson va fuqarolar ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari
O`zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari
Jamoa birlashmalari (nosiyosiy jamoat birlashmalar) siyosiy tizimning elementi sifatida
Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari