O`zbekistonda jamiyat iqtisodiy tuzilishining konstitutsiyaviy asoslari - Юриспруденция - Рефераты

O`zbekistonda jamiyat iqtisodiy tuzilishining konstitutsiyaviy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85 KB

O`zbekistonda jamiyat iqtisodiy tuzilishining konstitutsiyaviy asoslari Reja 1. Fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy asoslari 2. Konstitutsiya va jamiyatning iqtisodiy negizlari 3. Mulk shakllari, ularning obyektlari, subyektlari va muhofaza qilinishning konstitutsiyaviy asoslari 4. Konstitutsiya va mulkdor huquqlari 5. Davlat ekologik siyosatining konstitutsiyaviy asoslari

1. Fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy asoslari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida muazzam umuminsoniy qadriyatlar teran ifodasini topdi. Unda o`zbek davlatchiligi rivojlanishining tarixiy tajribasiga tayanib, insonparvar, demokratik huquqiy davlatni shakllantirish bo`yicha muhim vazifa belgilandi. Bugun O`zbekiston xalqi ulug` ajdodlarining an`analarini, urf-odatlarini davom ettirib, taqdirini o`z qo`liga olib, qaddini rostlab, el-yurtimizda osoyishtalik, barqarorlikni, millatlararo ahillikni va fuqarolarning totuvligini asrab-avaylab ya`ni tarixiy sharoitda o`z kelajagini qurmoqda, milliy davlatchiligini tiklamoqda. O`zbekiston Respublikasida insonparvar demokratik huquqiy davlat qurish muhim maqsadli vazifalardan biri bo`lib, u xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan normalari asosida, taraqqiy topgan davlatlarning huquqiy davlat qurishdagi tajribalaridan yetarli me`yorda foydalanilib, mamlakatimizda fuqarolarning huquq va erkinliklari ta`minlangan holda amalga oshiriladi. Rivojlangan fuqarolik jamiyati bo`lmagan joyda davlat va shaxs ziddiyati o`zaro huquq va majburiyatlarni biroz tenglashtirish to`g`risida gap ham bo`lishi mumkin emas. Qolaversa, huquqiy davlatni ham rivojlangan fuqarolik jamiyatisiz tasavvur qilish qiyin. Chunki, pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo`naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga asoslangan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir. Biz fuqarolik jamiyatini kengroq tasavvur etadigan bo`lsak, demokratiya, qonun ustuvorligi va inson huquqlari kabi tushunchalarni bu hodisaning belgilovchi kategoriyalari deyish mumkin. Islohotlarning amaliyotdagi tadbiqi ana shu tushunchalarning nazariy ishlanmalariga asoslanadi. Fuqarolik jamiyati huquqiy davlatning negizi, bosh zaminidir. Fuqarolik jamiyatining mohiyati jamiyat va davlat bajaradigan vazifalar tizimining xilma- xilligi bilan belgilanadi. Faqat keng siyosiy, ijtimoiy iqtisodiy huquqlarga ega bo`lgan shaxsgina fuqarolik jamiyatini rivojlantirishi, binobarin, uning rivojlanish omili bo`lishi mumkin. Zero, fuqarolik jamiyatining ayrim tamoyillari o`tmishda o`tgan Sharqning buyuk mutafakkirlarimizning siyosiy-huquqiy qarashlarida o`z

ifodasini topgan. Ularning siyosiy-huquqiy konsepsiyasi huquqning siyosiy tartibotlardan ustunligi haqidagi g`oya bilan yo`g`rilgan. Bu borada IX-XI asrlarning Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino singari mutafakkirlari, faylasuflari, umuman, taraqqiyparvar allomalarining g`oyalari alohida qiziqish uyg`otadi. Ularning fikricha, bunday davlatning asosiy vazifasi o`z fuqarolarining moddiy ahvolini yaxshilash, tarbiyalash haqida g`amxo`r bo`lish, adolat o`rnatish, xalqni ma`rifatli qilish, ezgulik va yuksak ma`naviyatni tarqatish, o`z fuqarolarining hayoti, sog`ligi, sha`ni, qadr-qimmati, mol-mulkini muhofaza etish, fan rivoji uchun sharoit yaratish, tartibot va qonunchilikni ta`minlash, lavozimli shaxslar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish va hokazolardan iborat. Fuqarolik jamiyati - kishilar o`rtasidagi obyektiv, o`zaro zaruriy ta`sir doirasi bo`lib, unda huquq hamda qonun ustuvorligi asosida kishi bir vaqtning o`zida boshqa kishilarning maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qilish barobarida, o`z manfaatlarini amalga oshiradi. Fuqarolik holatini birdamlikning ijtimoiy mexanizmlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Zero, ular inson va jamiyat munosabatlarini uyg`unlashtiradi. Binobarin, jamiyat - guruhning barcha a`zolari uchun mushtarak bo`lgan diniy e`tiqod hamda his-tuyg`ularning uyushgan majmuasi hamdirki, u jamoaviylikning mohiyatini tashkil qiladi. Bundan tashqari, u - ijtimoiy munosabatlar orqali birlashgan turli ijtimoiy vazifalar tizimidir. Shunday qilib, fuqarolik jamiyatining rivojlanishi shaxs manfaatlarining boshqa barcha manfaatlardan ustuvor darajada rivojlanishi bilan bog`liq, ya`ni bu "shaxs-jamiyat-davlat"ga oid konstitutsiyaviy prinsipning amaliy ifodasidir. Bunday holat huquqsiz, mazkur manfaatlarni qonunlar shaklida ifoda etadigan va himoya qila oladigan huquqiy davlatsiz mavjud bo`la olmaydi. Huquqiy davlat - inson huquqlarini amaliy ta`minlash tamoyilini bajarishga qodir idoradirki, u rasmiy huquqlarni qayd etish bilangina cheklanmaydi, balki ana shu huquqlarni kafolatlaydi, ularni amalga oshirish vositalarini yuzaga chiqaradi. Bunday davlatda xalq hokimiyati yoki irodasi shaxs manfaatlarini amalga oshirishning asosiy yo`nalishlarini aks ettirib, uning majmuasi milliy manfaatlarni

tashkil etuvchi qat`iy talabli bo`ladi. Inson manfaatlari ustuvor jamiyatda turli qatlamlarning ehtiyojlari, manfaatlari va qadriyatlaridan millat manfaatlari tarkib topadi. Shu asosda qonunlar, jamiyat va davlat tartibotlari shakllanadi, izchil islohot siyosati olib boriladi. Fuqarolik jamiyatini inson erkinligi va huquqlari tushunchasidan ajralgan holda tasavvur qilib bo`lmaydi. Zero, jamiyat aynan shulardan tarkib topadi va ular uchun o`z tartibotlarini rivojlantira boradi. Faqat shunday holdagina, ayni paytda, xalqning o`z-o`zini boshqarishi asosida iqtisodiy erkinligi, inson huquqlari, shaxs qadr-qimmati muayyan mazmun bilan boyiydi, davlat esa taraqqiyotning ilgarilab borishi uchun muayyan omilga ega bo`ladi. Shuning uchun "mulkdorlar toifasiga keng yo`l ochish kerak, toki u jamiyatning yetakchi xarakatlantiruvchi kuchiga, jamiyatning mas`ul shaxsiga aylansin". Umuman olganda, inson huquq va erkinliklarini himoya qilish - Asosiy qomusimizning eng buyuk maqsadidir. Konstitutsiyamizda inson huquq va erkinliklari g`oyasi o`z-o`zidan paydo bo`lgani yo`q, balki Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasining barcha asosiy g`oya va qoidalarini o`ziga singdirganligi bilan ham ahamiyatlidir. Asosiy qomusimizda e`tirof etilgan inson huquqlari va erkinliklari g`oyasi keyingi vaqtlarda qabul qilinayotgan qonunlarda yanada mustahkamlanmoqda. Mamlakatimizda qurilayotgan demokratik huquqiy davlat va insonparvar fuqarolik jamiyati mulk shakllarining yangi tizimi, qudratli ishlab chiqarish kuchlari va vositalari, ilg`or fan va madaniyat barpo etish, xalq faravonligini oshirish, takomillashtirish, erkin shaxsni har tomonlama kamol toptirishga qo`lay sharoitlar vujudga keltirayotgan jamiyatdir. Mustaqillik O`zbekiston xalqlari hayotida yangi tarixiy davrni boshlab berdi va u O`zbekiston Respublikasining Konstutsiyasida o`zining huquqiy asosiga qo`yildi. O`zbekiston Respublikasi XII chaqiriq Oliy Kengashning XI sessiyasida 1992 yil 8 dekabrda mustaqil O`zbekiston davlatining Konstitutsiyasi qabul qilindi. O`zbekiston xalqi ilk marotaba o`z davlat mustaqilligiga ega bo`ldi va bu buyuk tarixiy voqea uning Konstitutsiyasida tantanavor tarzda mustahkamlab qo`yildi.

2. Konstitutsiya va jamiyatning iqtisodiy negizlari O`zbekiston mustaqillikka erishganidan so`ng, mulkchilik shakllari o`zgarishi bilan, insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari sohasida butunlay tub o`zgarishlar yasaldi. Mamlakatimizda borpo etilayogan fuqarolik jamiyatida inson huquq va erkinliklari alohida e`tirof etilgan bo`lib, Konstitutsiyaning 36-39 moddalarida uning iqtisodiy huquqlari belgilanib, ular davlat tomonidan kafolatlanadi. Jumladan Konstitutsiyaning 36-moddasida "har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli" ekanligi, ya`ni har bir inson dunyoga kelishi bilan, ba`zi hollarda ona qornidaligidayoq ma`lum miqdorda mulk huquqiga ega bo`lishi va vafot etgunga qadar bu huquq uning mutloq huquqi ekanligi konstitutsiyaviy norma tarzida mustahkamlangan. Mulkka egalik huquqi, ishsizlikdan himoyalanish huquqi, mehnatning oqilona shart-sharoitlariga ega bo`lish huquqi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi va boshqalar Konstitutsiyamizda ilk bor mustahkamlandi. Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat, ta`lim olish, ijtimoiy ta`minot huquqlari, ilmiy texnika, ijod erkinligi va boshqalar) hozirgi zamon va kelajakni hisobga olgan holda mazmunan boyitildi. Insonning iqtisodiy huquqlari qonun hujjatlarida mustahkamlanib, mulkchilik munosabatlariga alohida e`tibor berildi. Shuning uchun mulkka bo`lgan huquq nafaqat Konstitutsiyaning 36, 53, 54-moddasida, balki Fuqarolik Kodeksida, "Mulkchilik to`g`risida"gi, "Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida"gi, "Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining erkinligi to`g`risida"gi qonunlar va boshqa qonun hujjatlarida ham o`z aksini topgan. O`zbekiston Konstitutsiyasining "Jamiyatning iqtisodiy negizlari"ga bag`ishlangan XII bobining 53-moddasida mamlakat iqtisodiy asosini tashkil etuvchi "bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllaridagi mulk tashkil etishi, davlat

iste`molchilarning huquqiy ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishi" kafolatlanishi to`g`risidagi konstitutsiyaviy norma belgilanib, u o`z o`rnida mamlakat iqtisodiy munosabatlarini tartibga soluvchi konstitutsiyaviy prinsip hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko`ra har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli, ya`ni u biror bir nomoddiy, moddiy ne`matga egalik qilishi, undan foydalanishi va tasarruf qilishga haqli. Ushbu qoida Asosiy qonunda belgilangan bo`lib, inson huquq va erkinliklarining uchinchi guruhi bo`lgan iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarga mansub qoidalarda ham o`z aksini topdi. "Eng asosiy ijtimoiy institut bo`lgan mulkka (asosan, xususiy mulkka) munosabatning o`zgarishi - deb ta`kidlaydi I.Karimov, butun jamiyatni va xususan, iqtisodiy hayotni demokratiyalashning bosh bo`g`ini bo`ldi. Jamiyatni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yangilash asosan yangi mulkchilik munosabatlari orqali o`tadi". O`zbekiston Respublikasida har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko`rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega. Har bir inson o`zi xohlagan ishda mehnat qiladi. Biror ishni qilishga hech kim majburlamaydi. Majburiy ishga jalb qilishga faqat qonunda ko`rsatilgan hollardagina yo`l qo`yiladi.. O`zbekiston Respublikasi va unda istiqomat qiluvchi barcha xalqlar bilan birgalikdagi umumiy manfaatlari mos keluvchi jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti uchun muhim bo`lgan ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy islohotlarni amalga oshirish zarur edi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy nuqtalaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizlarini yaratishdan iboratdir. Avvalboshdanoq biz o`zimiz uchun muhim saboq chiqarib, zarur huquqiy omilni shakllantirgan holda, tegishli qonunlar va me`yoriy hujjatlarni qabul qilib, islohotlarni amalga oshirishning ishonchli kafolati, islohotlar ortga chekinmasligining kafolati amalda ta`minlandi. Chunki "bizning bosh strategik maqsadimiz qat`iy va o`zgarmas

bo`lib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirishdan iborat" dir. Bozor iqtisodiyotini qaror toptirish yo`lida huquqiy jihatdan ko`p ishlar qilindi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishga imkon beradigan Konstitutsiya normalari asosida yangi qonun xujjatlari majmui yaratilmoqda. Hozirgi vaqtda iqtisodiyot sohasiga tegishli bo`lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan asosiy qonun hujjatlari qabul qilinib, islohotlarning huquqiy negizini yaratish bir qancha muhim yo`nalishlar bo`yicha amalga oshirildi. O`zbekistonning davlat mustaqilligi, iqtisodiy mustaqilligining huquqiy negizlarini yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi qonunlar qabul qilindi. Ana shu yo`nalish doirasida "O`zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining asoslari to`g`risida"gi Qonun, "Yer osti boyliklari to`g`risida"gi, "O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi to`g`risida"gi, "Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi, "Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari to`g`risida"gi va boshqa tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan qonunlar qabul qilindi. Mazkur qonun xujjatlarining qabul qilinishi natijasida yer, yer osti boyliklari, tabiiy va mineral resurslar, yaratilgan ishlab chiqarish quvvati O`zbekiston xalqining ajralmas mulki ekanligi tan olindi. Respublika va mahalliy darajadagi boshqaruv tuzilmalarining vazifalari aniq chegaralanib, milliy sharoitlarga mos keladigan va "o`zbek davlatchiligini rivojining tarixiy tajribasiga tayangan" holda, joylardagi vakolatli hokimiyatning birdan-bir to`la huquqli organi bo`lgan hokimlik instituti vujudga keldi. Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarishi sohasida noyob mexanizm tuzildiki, uning ildizlari xalq an`analariga va tarixan tarkib topgan jamoa munosabatlari - mahallaga borib taqaladi. Shaharchalar, qishloqlar, mahallalar fuqarolarining yig`ini fuqarolarga davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqini amalga oshirishga yordam beradi. Ularning o`z hududlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy va ho`jalik vazifalarini mustaqil hal qilish uchun uyushtiradigan organ sifatida tan olinishi kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish sari qo`yilgan qadamlardandir.

Ikkinchidan, tizimdagi o`zgarishlarga, sifat jihatidan yangi iqtisodiy munosabatlarga va, eng avvalo, mulkchilik munosabatlariga asos soladigan qonunlar majmui yaratildi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan ana shunday bazaviy, asoslarni belgilab beruvchi qonunlar jumlasiga mulkchilik to`g`risidagi, yer to`g`risidagi, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risidagi, ijara to`g`risidagi, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to`g`risidagi va boshqa qonunlarni kiritish mumkin. Ma`lumki, iqtisodiy o`zgarishlar va uning negizida shakllangan jamiyatning iqtisodiy asosi mulkchilik munosabatlariga bog`liq. Respublikada mulkdorning huquqi tan olinadi va qonun yo`li bilan himoya qilinadi. O`zbekiston birinchilardan bo`lib, xususiy mulkchilik huquqini e`tirof qildi, mulkchilikning hamma shakllari uchun teng sharoitlar yaratdi. Yuridik va tashkiliy shart-sharoitlar yaratildi, ya`ni, davlat mulkini xususiylashtirish, davlat korxonalarini mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirishning samarali mexanizmi ishlab chiqildi va amaliyotga joriy qilindi. Bunda ayniqsa, qishloq xo`jaligini isloh qilishni chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini ta`minlash, shu bilan birga xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida islohotni bosqichma-bosqich amalga oshirib borish va rivojlantirish muhim ahamiyatiga ega. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti agrar sohadagi iqtisodiy islohotlar jarayonini chuqurlashtirishni ta`minlash, qishloq xo`jaligi kooperativlari (shirkatlar)ni shakllantirish, mulkiy paylar va oilaviy pudrat tizimini joriy etish asosida qishloqda haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirish maqsadini amalga oshirish borasidagi vazifalarni belgilab berdi. Qonun ishlab chiqarish jarayoning uchinchi va g`oyat faol rivojlanib borayotgan yo`nalish - xo`jalik yuritishning va institutsional o`zgarishlarning bozor sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmini yaratish edi. Bu yo`nalishda korxonalar va tashkilotlar yangi bozor infrastrukturasining vujudga kelishini ta`minlaydigan xo`jalik faoliyatining hamma tomonlarini tartibga soluvchi qonunlar va me`yoriy hujjatlarning ulkan majmuidan iboratdir.

Iqtisodiyotning turli sohalarida xo`jalik yurituvchi subyektlarning huquq va iqtisodiy erkinlik borasidagi maqomini belgilab beradigan qonunlar qabul qilindi. Kooperatsiya to`g`risidagi, qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risidagi, fermer xo`jaligi to`g`risidagi, dehqon xo`jaligi to`g`risidagi, xo`jalik jamiyatlari va shirkatlari to`g`risidagi qonunlar shular jumlasidandir. Ushbu qonunlarda mamlakat yangi xo`jalik mexanizmining asosiy qoidalari ilk bor bayon qilib berildi. Bu qoidalar iqtisodiy manfaatdorlikka, foydaga va o`z faoliyatining natijalari uchun moddiy javobgarlik mas`uliyatiga asoslanadi. Bozor infrastrukturasini yaratish va uning faoliyatiga xos jarayonlarni tartibga solishni ta`minlaydigan qonun me`yorlari faol shakllantirib borildi. Ularning asosiy qoidalari banklar va bank faoliyati to`g`risidagi, pul tizimi to`g`risidagi, tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining erkinligi to`g`risidagi, sug`urta to`g`risidagi, tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida, birjalar va birja faoliyati to`g`risidagi qonun hujjatlari qabul qilinibgina qolmay, balki chuqur tarkibiy va muayyan tizimdagi o`zgarishlarning qudratli manbaidir. Eng muhimi, "xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan qoidalarini tan olgan holda" O`zbekiston Respublikasi ham xalqaro iqtisodiy munosabatlarda teng huquqli subyekt ekanligi e`tirof etildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida, O`zbekiston Respublikasining yetakchi xalqaro moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlarga a`zoligi to`g`risida, valyutani tartibga solish to`g`risida qabul qilingan qonunlar, asosiy xalqaro paktlar va bitimlarning O`zbekiston tomonidan imzolanishi mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida sifat jihatidan yangi sahifa ochdi. Iqtisodiyotimizga chet el investitsiyalarini keng jalb etish, xorijiy investorlarning xuquqlari va manfaatlari ishonchli himoyalanishining kafolatlari ta`minlanishi bo`yicha qonun asoslari qabul qilindi. Bu O`zbekistonning kelajagi uchun alohida ahamiyatga ega chet el investitsiyalari tashqi dunyo bilan jonli aloqada, bo`libgina qolmay, balki chuqur tarkibiy va muayyan tizimdagi o`zgarishlarning qudratli manbai hamdir.

Insonning konstitutsiviy huquqlari, ijtimoiy kafolatlarini va aholini ijtimoiy qo`llab-quvvatlashni ta`minlaydigan qonunlar ishlab chiqildi. Inson, jamoat tashkilotlarining huquqlari va erkinliklarini, vijdon va din erkinligini tartibga soluvchi asosiy qonunlarning tayyorlanishi, muhokama etilishi va qabul qilinishi qonun chiqarish faoliyatida jamoat birlashmalari, nodavlat va notijorat tashkilotlari, aholining ish bilan bandligi, nogironlarni ijtimoiy himoyalash, fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti, ta`lim, yoshlarga doir davlat siyosatining asoslari, vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risida qonunlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu qonunlar bozor iqtisodiyotiga o`tishning murakkab sharoitlarida aholining eng muxtoj tabaqalari manfaatlarini qonun kuchi bilan himoya qilishgagina emas, balki odamlarning ma`naviy, ijodiy imkoniyatlarini namoyon qilishga, islohotlar uchun mustahkam ijtimoiy zamin yaratishga ham imkon berdi. Ijtimoiy himoya vositalarining biri sifatida ish haqi muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Barcha toifadagi maktablarning muallimlari, maktabdan tashqari muasasalar, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarining professor- o`qituvchilari va ilmiy xodimlari, ijodiy va tibbiy hodimlarni ijtimoiy himoyalash va ularni qo`shimcha moddiy ta`minlash bo`yicha qo`shimcha imtiyozlar berildi. Qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarni izchillik bilan hayotga tatbiq etish ko`p jihatdan yangicha huquqiy ongni, huquqiy madaniyatni shakllantirish bilan bog`liq bo`lib, huquqiy madaniyat darajasi qabul qilingan qonunlar soni bilan emas, balki ularning bajarilishi bilan belgilanishi yaxshi ma`lum. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti sari borayotgan yo`limiz biz uchun huquqiy tarbiya maktabi bo`lmog`i darkor. Binobarin, bundan kelib chiqadigan muhim saboq shuki, qonunga amal qilgan holda yashash va mehnat qilishni o`rganishimiz, o`z huquq va erkinliklarimizni qonun orqali himoyalashni, o`z majburiyatlarimizni og`ishmay bajarishni o`rganib olishimiz kerak. Boshqa odamlarning huquqlari, erkinliklari va manfaatlariga hurmat bilan munosabatda bo`lishni o`rganib olish lozim. Hozirgi vaqtga kelib bozor munosabatlarining zarur sharti va negizi bo`lgan ko`p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish uchun imkoniyatlar ochib beradigan

barcha huquqiy me`yorlar yaratildi va yaratilmoqda. Bu jarayonda asosiy vazifa hozirgi sharoitlarga mos keladigan qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish bilangina cheklanmasdan, balki ularga og`ishmay amal qilinishini ta`minlashdan iborat bo`lgan davlatning turli funksiyalarni bajaruvchi davlat organlari tuzildi. Iqtisodiyotni isloh qilish yo`lidan borayotgan mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik va o`rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish katta ahamiyatga ega. YA`ni, iqtisodiy islohotlarning bugungi bosqichidagi eng muhim va dolzarb vazifa - mulkiy munosabatlarni tubdan o`zgartirmoqdir. Uning tub mohiyati mulkning haqiqiy egalari qo`liga berishni tezlashtirish, tadbirkorlik uchun keng yo`l ochib berish va mulkdorda yangi mulk egasi hissiyotini tarbiyalashdan iborat. Shuning uchun ham istiqlolimizning dastlabki yillaridan boshlab mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirish davlatimiz tomonidan qo`llab-quvvatlab kelinmoqda. Samarali islohotlar natijasida iqtisodiyotda davlat mulkini xususiylashtirish hamda tadbirkorlik tashabbusi uchun imkoniyatlar yaratib berish hisobiga mulkchilikning nodavlat xususiy va boshqa shakllari qaror topdi. Bozor mexanizmlarini hamda xususiylashtirilgan mulkni shakllantirish bilan bog`liq birinchi guruh vazifalarini hal qilishda ommaviy suratda davlat tasarrufidan chiqarish jarayonining huquqiy jihatdan muvaffaqiyatli ta`minlanganligi alohida rol o`ynadi. Bunda "davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish ko`p ukladli bozor iqtisodiyotini shakllantirishda muhim o`rin tutishi kerak... Korxonalarni xususiylashtirish jarayoni ustun holatda ijaraga berish, aksiyalashtirish, korxonalarning jamoa mulki shakliga o`tishi prinsiplari asosida amalga oshirildi". 1991 yil 19 noyabrda ijtimoiy yo`nalishga ega bo`lgan bozor iqtisodyotini vujudga keltirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi davlat mulkini o`zgartirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini belgilab beruvchi O`zbekiston Respublikasining "Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida"gi Qonuni qabul qilindi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish orqali ikki muhim vazifani hal etish maqsad qilib olingan edi.

Birinchidan - mulkni haqiqiy o`z egasiga topshirish ya`ni mulkdan samarali foydalanishni tashkil etish. Bu yerda to`la ma`noda xususiylashtirish amalga oshirilib, jismoniy shaxslarga va davlatga talluqli bo`lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki obyektlarini yoki davlat xo`jalik jamiyatlarining aksiyalari davlatdan sotib olindi. Shu asnoda davlat va umumxalq mulki deb e`tirof etilgan, aslida esa egasi yo`q mulkning qarovsiz qolishi va uning taqdiri hech kimni qiziqtirmasligi kabi boqimandalikka chek qo`yila boshladi. Bu jarayonning uzviy davomi bo`lgan "o`ziga qarashli bo`lgan mulkni saqlash, agar qonun xujjatalarida yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, mulkdor zimmasidir" degan qoida O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 174-moddasida ham mustahkamlandi. Ikkinchidan, bu ko`p ukladli bozor iqtisodiyotini hamda haqiqiy raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning zaruriy sharti bulgan, davlat korxonalari va tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, xo`jalik jamiyatlari va shirkatlariga, davlatga qarashli bo`lmagan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirish yo`li bilan davlat monopoliyasida bo`lgan mulkchilikka barham berildi. Xususiylashtirishni kengaytirish, mulk shakllarini tubdan o`zgartirishdan ko`zlangan maqsad mulkni chinakam mulkdorlar qo`liga topshirib, ularda mulkdorlik tuyg`usini shakllantirish va bozor infrastrukturasini tashkil etish qoidalarini uzida mujassam etib, mamlakat iqtisodiyotini olg`a siljitishning muhim sharti bo`lib qolmoqda. 3. Mulk shakllari, ularning obyektlari, subyektlari va muhofaza qilinishining konstitutsiyaviy asoslari Jamiyatning iqtisodiy mustaqilligini ta`minlash mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirish bilan chambarchas bog`liq edi. Zero, hech qaysi bir jamiyatni mulkchilik munosabatlarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Insoniyat yaralgandan buyon hozirgi davrgacha bo`lib o`tgan taraqqiyot jarayonida mulkning turli ko`rinishlari ma`lum bo`lib, mulkchilik munosabatlari ta`sirida har bir jamiyat ma`lum miqdordagi rivojlanishiga sezilarli ta`sir etib

kelgan. Ma`lumki, kishilik taraqqiyoti dunyoning barcha mamlakatlari va mintaqalarida turli davrlarda, turli holatlarda yuz bergani bilan, shaklan va mazmunan ayni bir xil tartibda amalga oshgan. Jumladan, mulkchilik, mulkka munosabat jamiyat tabiiy taraqqiyotining va kishilar dunyoqarashi hamda ehtiyojlarining mahsuli sifatida shakllangan. Demak, O`zbekiston Respublikasida ham jamiyatning iqtisodiy negizi iqtisodiy hayotning asosini tashkil etuvchi, xalqning moddiy manfaatlariga xizmat qiluvchi mulkiy munosabatlarga bog`liq. Sobiq Ittifoq davrida mulk shakllarining asosiy va ko`p qismi faqat davlat qo`lida to`planib qolganligi respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotiga to`sqinlik qilayotganligi aniq sezildi. Shu sababli mulkni davlat tassarufidan chiqarish va xususiylashtirish yuzaga kelib, u asosiy muammolardan biriga aylanib qoldi. Bozor iqtisodiyoti ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning eng murakkab va jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti uchun o`ta muhim omildir. Jamiyat iqtisodiy tarraqqiyotining asosini tashkil etuvchi mulk - tabiat boyliklarini, ishlab chiqarish vositalarini hamda ishlab chiqarish faoliyati natijalarini muayyan shaxslar yoki ularning jamoalari tomonidan ijtimoiy o`zlashtirishga asoslangan shaxslar o`rtasidagi munosabatlar natijasi bo`lib, bunda biror mol-mulkning kimga tegishliligi aniq belgilab qo`yiladi. Biz yashayotgan jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi ham mana shu mulk asosida, unga nisbatan mulk huquqining kimga tegishli ekanligi bilan belgilanadi. Mamlakatimizda mulkiy munosabatlarni rivojlantirish mulkdorlar toifasini shakllantirish bo`yicha bir necha bosqichda islohotlar olib borildi. Chunki Sobiq Ittifoqda ma`muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti davlatning o`ta markazlashgan totalitar, byurokratik mulkka asoslangan, shaxslarda esa mulkka nisbatan xo`jasizlik, e`tiborsizlik hollari ko`payib, moddiy manfaat ko`rish omili cheklangan edi. Endilikda esa ijtimoiy-siyosiy tuzum davlat boshqaruvi demokratik prinsiplar va xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan normalariga asoslanganligi tufayli mulkka bo`lgan e`tibor o`zgardi. O`zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 36-moddasiga muvofiq "Har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli" bo`lib, unda xalqaro huquqning umum e`tirof etilgan normalardan biri hisoblangan "Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi"ning 17-moddasida belgilangan qoida o`z ifodasini topgan. Barcha shakldagi mulkning daxlsizligi va tengligi alohida e`tirof etildi. Mamlakatimizda mulkchilikning hamma shakllari bab-baravar himoya qilinishi qonun bilan kafolatlanadi va ularning teng rivojlanishiga sharoit yaratib berilgan. Mulkning daxlsizligi shuni anglatadiki, mulkdorning mulkiy huquqlari qonun bilan kafolatlanadi va mulkdor bu huquqlardan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibda o`z mulkidan mahrum etilishi mumkin. Mulk huquqi muddatsizdir. YA`ni mulk egasi o`ziga tegishli bo`lgan mulkdan abadiy foydalanishi, o`zining mulk huquqini hohlagan vaqtda tasarruf qilishi mumkin. Chunki, mulk huquqi faqat mulkdorga tegishli bo`ladi. Mulk huquqi tushunchasi zamirida shaxsning o`ziga qarashli mol-mulkka o`z xohishi bilan va o`z manfaatlarini ko`zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, o`zining mulk huquqini kim tomonidan bo`lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqi yetadi. Demak, O`zbekiston Respublikasida mulk huquqiga ega bo`lgan har bir shaxs qonuniy asoslarda vujudga keltirgan mulkdan o`z xohishiga ko`ra va o`z manfaatlarini ko`zlab egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Biroq, mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart. Shuning uchun har bir shaxs yaxshi anglab olishi kerakki, mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish insonga berilgan huquq sifatida qaralsa-da, o`z o`rnida mulk huquqi, mulkdorlik tuyg`usi ma`lum darajada mas`uliyatni ham yuklaydi. YA`ni mulk bu nafaqat huquq, balki mas`uliyat hamdir. O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, faoliyat ko`rsatayotgan yuridik shaxslar hamda davlat mulk huquqining subyektlari bo`lishi mumkin.

Mulk huquqining obyektlari: yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo`shlig`i, o`simlik va hayvonot do`nyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, shu jumladan binolar, kvartiralar, inshootlar, asbob uskunalar, xom ashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog`ozlar va boshqa mol-mulk, shuningdek intellektual mulk obyektlari bo`ladi. Mulk huquqining mazmuni uning obyektiv va subyektiv ma`nodagi tushunchasidan, shuningdek, mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlaridan iborat. Mulk huquqining vujudga kelish va bekor bo`lish asoslari deganda, mulk huquqining vujudga kelishi yoki uning bekor bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan yuridik faktlar nazarda tutiladi. Mulk huquqining vujudga kelish asoslari jamiyatning iqtisodiy tizimida o`z ifodasini topadi. Mulk huquqining vujudga kelishi dastlabki va hosila asoslarga bo`linadi. Mulk huquqining vujudga kelishini bildiradigan dastlabki asoslar bo`yicha mulkka nisbatan egalik huquqi ilgari hech kimga tegishli bo`lmagan mulkka nisbatan yoki avvalgi mulk egasining huquqi bilan bog`liq bo`lmagan holda vujudga keladi. Bunda: tabiat ne`matlarini o`zlashtirish, ishlab chiqarish tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish natijasida yangi ashyolarni vujudga keltirish, xususiylashtirish, natsionalizatsiya (milliylashtirish) qilish, musodara qilish, egasiz mulkning sud qarori bilan davlat ixtiyoriga olinishi, egasi bo`lmagan mulkka yoki egasi bo`lsa ham xo`jasizlik bilan saqlanayotgan mulkka, egalari tomonidan belgilangan muddatlarda talab qilib olinmagan mulklarga, shu jumladan topilgan ashyolar, xazinalarga nisbatan mulk huquqini olish (boshqa usulda yashirilgan narsalar) asosida vujudga keladi. Shu singari bitim va shartnomalar tuzish, meros olish natijasida hosil qilish yo`li bilan vujudga keladi. Mulk huquqi mulkdorning ixtiyoriy sur`atda majburiyatni bajarishi, mulkdorning mol-mulk taqdirini hal qiladigan bir tomonlama qaror qabul qilishi, sud qarori asosida mol-mulkni olib qo`yish (sotib olish) yo`li bilan, shuningdek mulk huquqini bekor qiluvchi qonun hujjatlariga asosan bekor bo`ladi. (FK 197- modda)

Davlat mulk shakllarini rivojlantirish uchun zarur huquqlarning tengligini ta`minlaydi va uning himoya qilinishini kafolatlaydi Mulk shakllarini bunday turkumlashtirish uchun mulk subyekti maqomi va mol-mulk rejimini uzviy birligi muhim ahamiyatga egadir. O`zbekiston Respublikasida xususiy va ommaviy mulk mustahkamlangan. Xususiy mulk: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mulkchilikka bag`ishlangan normalar dastlabki yo`nalish beruvchi prinsip bo`lganligi uchun mulkchilik to`g`risidagi bir butun kompleks qoidalar Fuqarolik kodeksi va "Mulkchilik to`g`risida"gi qonunida mustahkamlangan. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida xususiy mulk haqida ko`rsatilib, “u boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekanligi hamda mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkdan mahrum etilishi mumkin" deb belgilangan. Xususiy mulkning Asosiy qonunda mustahkamlanishi, uning bozor munosabatlarida huquqiy tartibga solinishini belgilaydi, hamda uni boshqa mulk shakllari bilan teng sharoitlarda himoya qilinishini kafolatlaydi. Asosiy Qonunda xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekanligi belgilangan ilk kunlarda ko`pchilik bu qoida mazmunini tushuna olmadilar. Chunki, oldin ishbilarmonlik, tadbirkorlik yo`li bilan topilgan har qanday daromad mehnatsiz foyda hisoblanib, fuqarolardan tortib olinib, fuqarolarning tadbirkorlik faoliyati jinoyat deb hisoblangan. Endilikda "...biz ko`p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasini qo`ymoqdamiz. Bunda ustuvorlik xususiy mulkka, kichik va o`rta beznesga beriladi". Xususiy mulkning mazmunini tashkil etuvchi norma "Xususiy mulk huquqi shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo`lga kiritgan mol-mulkka egalik qilishi, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir" degan qoida O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 207-moddasi belgilangan. YA`ni meros tariqasida, ishlab chiqarishda o`z mehnati bilan shaxsan ishtirok etish, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish, bitimlar tuzish, yollanma mehnatdan foydalanish tartibida hamda qonunda ta`qiqlab qo`yilmagan boshqa asoslarda olgan huquqidir.

Xususiy mulk huquqining subyektlari fuqarolar, xo`jalik shirkatlari va jamiyatlari, kooperativlar, jamoat birlashmalari, ijtimoiy fondlar va davlatga qarashli bo`lmagan boshqa yuridik shaxslardir. Xususiy mulk huquqining obyektlari doirasi juda keng bo`lib, ular: uy- joylar, xonadonlar, dala hovlilar, ekinlar, hayvon va parrandalar, uy-ro`zg`or buyumlari; aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho qog`ozlar; ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, savdo va boshqa xo`jalik faoliyati sohasida korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskuna, transport va boshqa ishlab chiqarish vositalari; ixtirolar, seleksiya yutuqlari, sanoat namunalari va intellektual faoliyatning (mulkning) boshqa natijalari; iste`mol qilishga va ishlab chiqarishga mo`ljallangan har qanday mol-mulk qonunlarga muvofiq, xususiy mulk bo`lishi mumkin, ayrim mol-mulk turlari bundan mustasno. Ushbu obyektlar xususiy mulk huquqi asosida fuqarolarga ham, yuridik shaxslarga ham tegishli bo`lishi mumkin. Ommaviy mulk: Ommaviy mulk tarkibiga quydagilar kiradi: O`zbekiston mulki; ma`muriy-hududiy tuzilmalar mulki. O`zbekiston Respublikasida mavjud bo`lgan mulk shakllarining asosiy turlaridan biri O`zbekiston Respublikasi davlat mulkidir. O`zbekiston Respublikasi xalqi davlat mulkining subyektidir. Mulkiy huquqni xalq nomidan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va ular vakolat bergan davlat boshqaruvi organlari amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasining mutloq mulkiga: yer (qonun hujatlarida nazarda tutilgan hollarda, tartibda va shartlarda mulk qilib berilgan yerlardan tashqari) yer osti boyliklari, ichki suvlar, respublika hududi doirasidagi havo havzasi, o`simlik va hayvonot dunyosidan iborat. O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va idora organlarining mol-mulki: respublika xalqlarining madaniy va tarixiy boyliklari: respublika budjetining mablag`lari, respublika va davlat ahamiyatidagi banklar, sug`urta zahira fondlari va boshqa davlat fondlari: davlat ahamiyatiga molik korxonalar, davlat oliy o`quv yurtlari, ijtimoiy-madaniy soha

obyektlari hamda davlatning respublika istiqlolini va iqtisodiy mustaqilligini ta`minlovchi boshqa mol-mulklar kiradi. Davlat talab-ehtiyojlarini ta`minlash uchun Qoraqalpog`iston Respublikasi tomonidan yer maydonlari hamda boshqa tabiiy zahiralar va obyektlarni berish tartibi Qoraqalpog`iston Respublikasi bilan O`zbekiston Respublikasi o`rtasidagi shartnomada belgilab qo`yiladi. O`zbekiston Respublikasining davlat mulkiga ma`muriy-huquqiy tuzilmalarning mulki kiradi. Davlat mulkini tasarruf etish va boshqarishni xalq (ma`muriy-hududiy tuzilma aholisi) nomidan tegishli xalq deputatlari Kengashlari va ular vakolat bergan davlat boshqaruvi idoralari amalga oshiradilar. O`zbekiston Respublikasining ma`muriy-hududiy tuzilmasi budjet yoki boshqa mablag`lar yoxud ular ixtiyoridagi korxonalar, tashkilotlar, muassasalarning mablag`i hisobiga hosil qilinadi yoki sotib olinadigan mulk tegishli ravishda O`zbekiston Respublikasining mulki yoki ma`muriy-hududiy tuzilmaning mulki bo`ladi. Davlat mulkini ahamiyati shundaki, davlat tasarrufida strategik ahamiyatga molik masalalar muhim iqtisodiy va xo`jalik masalalari bo`yicha, pul va valyuta muomalasi bo`yicha qarorlar qabul qilish, xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining huquqiy shart-sharoitlarini yaratish, ekologiya masalalari, umum respublika transport va muhandislik kammunikatsiyalarini rivojlantirish, yangi tarmoqlarni vujudga keltiradigan ishlab chiqarishni barpo etish kabi va boshqa masalalarni hal etish muhimdir. Shirkat (jamoa) mulki: Bunday mulk shakllari umumiylik xususiyatiga ega bo`lib, egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlariga ko`ra mol-mulk mulkdorlardan har birining mulk huquqidagi ulushi aniqlab qo`yilgan (ulushli mulk) yoki bunday ulushlar aniqlab qo`yilmagan (birgalikdagi mulk) holda umumiy mulk bo`lishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Mulkchilik to`g`risidagi qonunning 8-moddasida shirkat (jamoa) mulkining subyektlari va obyektlari ko`rsatilgan. Shirkat (jamoa) mulki oilaviy mulkni, mahalla mulkini, shuningdek, kooperativlarning, ijara, jamoa korhonalarining mulkini, jamoat tashkilotlari va

diniy tashkilotlarning, turli xo`jalik jamiyatlari va shirkatlarining, assotsiatsiyalar va yuridik shaxs hisoblangan boshqa birlashmalarning mulkini o`z ichiga oladi. Kollektiv mulkning hosil bo`lishi va ko`payib borishi davlat korxonalarini ijaraga berish, davlat korxonalarini xo`jalik jamiyatlariga aylantirish, fuqarolarning va yuridik shaxslarning mol-mulkini kooperativlar va boshqa xo`jalik jamiyatlari hamda shirkatlarni tuzish uchun ixtiyoriy birlashtirish bilan ta`minlanadi. Shirkat mulkiga oilaviy mulk kiradi. Oila a`zolarining mulki oilaviy mulkdir. Bu mulk oila a`zolarining ehtiyojlarini qondirish, uy-ro`zg`or va yordamchi xo`jalikni yuritish uchun hamda daromad olish maqsadida qonunda ruxsat berilgan faoliyat uchun kerakli ishlab chiqarish vositalarini, is`temol buyumlarini, yaratilgan mahsulotlarni o`z ichiga oladi. Oilaviy mulk huquqi er- xotin va oiladagi boshqa a`zolarning birgalikdagi umumiy mulk huquqidan, shuningdek, ularning har biriga tegishli bo`lgan xususiy mulkdan iborat bo`lishi mumkin. Fuqarolik jamiyatining ostonasi bo`lgan mahallaning mulki ijtimoiy o`zini- o`zi boshqarishning boshlang`ich bo`g`inlari - mahallalar egalik qiladigan, foydalanadigan va tasarruf etadigan mol-mulk, mahalla aholisining birgalikdagi mehnat faoliyati yoki ularning mushtarak daromadlari, shuningdek, mol-mulkdan xo`jalik maqsadlarida foydalanishdan kelgan tushumlar, yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari, moddiy va xayriya yo`sinidagi yordamlar, xalq deputatlari mahalliy Kengashlari beradigan moddiy va moliyaviy resurslar asosida vujudga keltirilgan mol-mulkdan iborat. Mahallada istiqomat qiluvchi aholi mahalla mulkining subyektidir. Mahallaning saylab qo`yilgan organlari mahalla mulkiga to`la xo`jalik yuritish asosida egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Yuridik shaxs hisoblangan xo`jalik jamiyati va shirkatning mulki qatnashchilarning qo`shgan hissasi hisobidan, xo`jalik faoliyati natijasida olingan hamda qonunda man etilmagan boshqa asoslarda ular tomonidan qo`lga kiritilgan mol-mulkdan hosil bo`ladi Aksiyadorlik jamiyati aksiyalar sotish hisobiga hosil

bo`lgan, shuningdek, o`z xo`jalik faoliyati natijasida olingan va qonunda man etilmagan boshqa asoslarga binoan qo`lga kiritgan mol-mulkning egasidir. Mulkchilik to`g`risidagi qonunda ko`rsatilishicha, diniy tashkilotlarning mulkida binolar, diniy buyumlar, ishlab chiqarish, ijtimoiy va xayriya ahamiyatiga ega bo`lgan obyektlar, diniy tashkilotlarning faoliyatini ta`minlash uchun zarur bo`lgan pul mablag`lari va boshqa mol-mulklar bo`lishi mumkin. Diniy tashkilotlar o`z mablag`iga sotib olgan va barpo etgan, fuqarolar, tashkilotlar ehson qilgan, man etilmagan boshqa asoslarga binoan qo`lga kiritilgan mol-mulkka egalik qilishga haqlidirlar. Diniy tashkilotlarga tushadigan moliyaviy va mol-mulk tarzidagi xayr- ehsonlar, shuningdek, fuqarolardan keladigan pul tushumlarining hech bir turiga soliq solinmaydi. O`zbekiston Respublikasida mulkning yana bir shakli bu aralash mulk sanaladi. Mulkchilik to`g`risidagi qonunning 27-moddasiga muvofiq, "Mulkning aralash shakllari mulkdorlarning moddiy va pul mablag`larini birlashtirish yo`li bilan hosil qilinadi. Aralash mol-mulkka egalik qilish hissa qo`shib ishtirok etish prinsipi asosida ham, shuningdek, o`z mablag`larini birlashtirgan mulkdorlar o`rtasida daromadlarni bir tekis taqsimlash va tomonlarning kelishuvi bilan ham amalga oshirilishi mumkin". Undan tashqari, aralash mulkka qo`shma korxonalarning ham mulki kirishi mumkin. Mulkchilik to`g`risidagi qonunning 28-moddasiga muvofiq, "O`zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning yuridik hamda jismoniy shaxslari ishtirokidagi qo`shma korxonalar O`zbekiston Respublikasi xududida ho`jalik jamiyatlari va shirkatlari shaklida barpo etilib, ular ta`sis hujjatlarida nazarda tutilgan faoliyatni amalga oshirish uchun zarur mol-mulkka egalik qilishlari mumkin". O`zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning subyekti sifatida o`z hududida davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar yuridik va jismoniy shaxslarning mulki ham vujudga kelishiga yo`l qo`yadi va ularning teng muhofaza etilishini kafolatlaydi.

Chet el yuridik shaxslari ham O`zbekiston hududida xo`jalik faoliyatlari va respublika qonunlarida man etilmagan boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo`ladigan o`z mulklariga ega bo`lishlariga haqlidirlar. Chet el yuridik shaxslarining mulki davlat tamonidan muhofaza etiladi. Xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar ham O`zbekiston hududida xalqaro shartnomalarida, O`zbekiston qonun hujjatlarida belgilangan tartibda diplomatik, konsullik, ijtimoiy-madaniy, xayriya va boshqa xalqaro munosabatlarni amalga oshirish uchun zarur mol-mulkka egalik qilishga haqlidirlar . 4. Konstitutsiya va mulkdor huquqlari "Jamiyatning iqtisodiy negizlari" – deb, nomlangan XII bobda, respublikamiz hayotining iqtisodiy asoslari ya`ni mulkchilik masalalari, xo`jalik yuritish va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari belgilanib, hozirgi paytda bozor munosabatlarini rivojlantirish amalga oshirilayotgan islohotlarni chuqurlashtirishda ahamiyati beqiyosdir. Konstitutsiyaning 54-moddasida quyidagicha belgilangan: "Mulkdor mulkiga o`z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart". Ushbu moddada birinchidan, mulk huquqining mazmuni e`tirof etilsa, ikkinchidan, mulkdan foydalanish huquqiga ega bo`lgan jismoniy va yuridik shaxslarning xo`jalik va ishlab chiqarish jarayonida ekologik muhitga ziyon yetkazmasligi ya`ni ularning ekologik majburiyatlari mustahkamlanadi. Rivojlangan demokratik davlatlar kabi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida insonga bir qancha huquqlar in`om etilgan. Shu jumladan O`zbekiston Respublikasida har bir insonda mulkdor bo`lish huquqi mavjud. Davlat va huquq tarixidan ma`lumki, har qanday demokratik huquqiy davlatda insonga mavjud bo`lgan huquqlar in`om etiladi. Xuddi mana shu huquqlar

davlat tomonidan tan olinib, e`tirof etilishi va ularni amalda bajarilishini ta`minlab himoya etishi jamiyatdagi konstitutsiyaviy tuzumga bog`liqdir. O`zbekiston Respublikasida boshqa huquqlar singari mulk huquqini ham himoya qilish qonuniy jihatdan mustahkamlangan va kafolatlangan. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi hamda "Mulkchilik to`g`risida"gi qonunlarda mulk huquqini himoya qilish usullari belgilangan. O`zbekiston Respublikasi FKning XIX bobi "Mulk huquqini va boshqa ashyoviy huquqlarni himoya qilish"ga bag`ishlanib, unga ko`ra mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish (vindikatsiya) hamda mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish (negator da`vo) usullari belgilangan. O`zbekiston Respublikasi mulkiy huquqni amalga oshirishni kafolatlaydi, mulkdorning konstitutsiyaviy huquqlarini ta`minlaydi. O`zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan hollarni istisno etganda, mol-mulkni ko`paytirishni cheklashga hamda uni majburan tortib olishga yo`l qo`yilmaydi. O`zbekiston Respublikasining va boshqa davlatlarning yuridik hamda jismoniy shaxslariga mulkiy huquqlarini himoya qilishida O`zbekiston Respublikasi teng sharoitlar yaratib beradi. Mulkdor o`zga shaxs tomonidan qonunga xilof ravishda egallab olingan mol-mulkni O`zbekiston Respublikasi fuqarolik qonunlariga muvofiq talab qilib qaytarib olish huquqiga egadir. Mulkdor o`z huquqini har qanday buzishlarni, garchi bunday buzishlar uni mulkka egalik qilish huquqidan mahrum etish bilan bog`liq bo`lmasa-da, bartaraf etishni talab qilishi mumkin. Mulkiy huquqni himoya qilish sud yoki xo`jalik sudi tomonidan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida belgilangan har bir shaxsning o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish huquqi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Protsessual Kodeksida ham o`z aksini topgan. Xususan, bu Kodeksning 1-moddasida har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini

sud orqali himoya qilish, davlat organlarining jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy hatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat etish huquqi kafolatlanadi. 5. Davlat ekologik siyosatining konstitutsiyaviy asoslari Ekologiya huquqining asosiy manbasi bo`lib O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hisoblanadi. Konstitutsiyamizda shaxs, jamiyat va davlatning ijtmoiy, iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, madaniy-ma`rifiy sohalaridagi asoslari mustahkamlangan bo`lib, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha davlat-huquqiy mexanizmining shakllantirishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Shuning uchun ham Konstitutsiyada belgilangan qoidalar orqali jismoniy va yuridik shaxslar ekologik huquq, burchlari va erkinliklarini ifoda etadilar. Shuni alohida ta`kidlash joizki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soluvchi maxsus qoida- talablar ham belgilangan bo`lib, ekologiya huquqi manbalarining poydevorini tashkil etadi. Asosiy qonunimizning 50, 54, 55 va 100-moddalarida tabiatni muhofaza qilish, tabiiy boyliklarimizdan oqilona foydalanish bilan bog`liq ekologik huquqiy qoida-talablar mustahkamlangandir. Konstitutsiyamizning 50-moddasida "Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar" – deb, belgilanib fuqarolarning ekologik majburiyatlarini konstitutsiya darajasida mustahkamlaydi. Konstitutsiyaning 55-moddasida "Yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir" deb, ifodalangan bo`lib, davlat ekologik siyosatining asosiy tamoyillarini o`z ichiga oladi. Ushbu konstitutsiyaviy qoidaning ahamiyati shundaki, birinchidan, mustaqilligimizning moddiy asosini tashkil etuvchi tabiiy boyliklari xalqimizning boyligi, mulki ekanligi, ikkinchidan, tabiiy resurslardan faqat oqilona foydalanish zarurligi, uchinchidan, respublikamiz tabiati davlat muhofazasiga olinganligi, ya`ni

ekologik-huquqiy munosabatlarni davlat tomonidan kafolatlanishi kabi muhim tamoyillarni mustahkamlaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qoida-talablari va tamoyillari asosida atrof, tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta`minlashga qaratilgan qonunlar qabul qilinadi. Asosiy qonunimizda davlat ekologiya siyosatining asosiy yo`nalshlari belgilansa, ushbu konstitutsiyaviy qoidalarga mos ravishda qabul qilinadigan qonunlarda atrof, tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning talablari, mexanizmi mustahkamlanadi. Respublikamiz mustaqilikka erishgandan so`ng, Konstitutsiyamiz qoida- talablari asosida O`zbekiston Respublikasi ekologiya sohasida quyidagi qonunlar qabul qilindi: O`zbekiston Respublikasining "Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Davlat saniyatariya nazorati to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Yer kodeksi", O`zbekiston Respublikasining "Yer osti boyliklari to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Davlat yer kadastri to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "O`rmon to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Ekologik ekspertiza to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Metrologiya to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Standartlashtirish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Xizmat va mahsulotlarni sertifikatlashtirish to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to`g`risida"gi

qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to`g`risida"gi qonuni, O`zbekiston Respublikasining "Radiatsiya xavfsizligi to`g`risida"gi qonuni va boshqalar. Ushbu qonunlarda tabiatni muhofaza qilish, tabiiy obyektlardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta`minlash bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarning maqsadi, vazifasi, obyekt va subyektlari, tabiiy resurslarning huquqiy holati, ushbu sohada yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari, majburiyatlari, erkinliklari, kafolatlari va vakolatlari, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish tartibi, muddati va talablari, ekologik qonunchilik talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik chora-tadbirlari kabi ekologik-huquqiy qoida talablari belgilangandir. Konstitutsiyamizning XXI bobi 100-moddasida mahalliy davlat hokimiyat organlari vakolatlarining asosiy yo`nalishi sifatida - atrof muhitni muhofaza qilish kabi mas`uliyati e`tirof etilgan. Konstitutsiyadagi qoida talablar ekologik huquqiy munosabatlar tizimidagi asosiy tamoyillarni mustahkamlaydi. Ushbu konstitutsiyaviy tamoyillar asosida atrof, tabiiy muhitni muhofaza qilish tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta`minlashga qaratilgan qonun, farmon, qaror, nizomlar kabi me`yoriy–huquqiy hujjatlar qabul qilinadi.

Похожие

O`zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari

O`zbekistonda jamoat birlashmalari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekistonda inson va fuqarolar ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari

O`zbekistonda jamiyat va shaxs

Fuqarolarning huquqlarining konstitutsiyaviy asoslari