O`rta asrlarda Rossiya davlati va huquqi tarixi - Юриспруденция - Рефераты

O`rta asrlarda Rossiya davlati va huquqi tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

261.5 KB

O`RTA ASRLARDA ROSSIYA DAVLATI VA HUQUQI TARIXI (IX ASR-XIX ASRNING O`RTASI) Reja : 1. Qadimgi Rus davlati va huquqi (IX-XII asrlar). 2. Siyosiy tarqoqlik davrida Rusda davlat va huquq (XII-XIV asrlar). 3. Oltin O`rda davlati va huquqi (XIII-XV asrlar). 4. Markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi va huquqning rivojlanishi. 5. Rossiyada tabaqa-vakillik monarxiyasi (XVI asrning o`rtalari-XVII asrning o`rtalari). 6. Rossiyada mutlaq yakka hokimlikning tashkil topishi va rivojlanishi (XVII asrning II yarmi-XIX asr boshi). 7. Mutlaq yakka hokimlik davrida Rossiyada huquqning asosiy belgilari. 8. Krepostnoy tuzumning yemirilishi va kapitalistik munosabatlarning o`sishi davrida Rossiya davlati va huquqi .

1. Qadimgi Rus davlati va huquqi (IX-XII asrlar) VI-VIII asrlar sharqiy slavyanlarda urug` ja-moa tuzumining to`la yemirilishi va feodal muno- sabatlarning o`rnatilishi davri bo`lgan. O`sha vaqt-da ijtimoiy tuzumning asosini patriarxal oila jamoasi tashkil etgan. Bundan qo`shnichilik qishloq jamoasi o`sib chiqqan. Bu esa feodalizm rivojlanishi-ning boshlanishi edi. Alohida oilalar ajralib chiqib, yakka xo`jalik yuritish rivojlangan. Jamoaning haydaladigan yerlari va maydonzorlari alohida oilalar qo`liga o`tgan. Faqat o`rmon boyliklari, suv singarilar jamoa qo`li-da qolgan. Bu vaqtda qullar ham bo`lib, qullik patriarxal, uy xarakterida edi. Qulning mehnati ikkinchi darajali, yordamchi ahamiyatga ega edi. Asosiy ishlab chiqaruvchi kuch qishloq jamoasi edi. Sharqiy slavyanlarda quldorlik tuzumining tarkib topmaganligiga asosiy sabablar: birinchidan, ishlab chiqaruvchi kuchlar nisbatan yuqori darajada bo`lib, qo`shnichilik jamoasi mustahkam rivojlanganligi; ikkin-chidan, sharqiy slavyanlarda sinfiy jamiyat, davlat vujudga kelayotgan vaqtda boshqa mamlakatlarda quldorlik tuzumi o`z umrini allaqachon o`tab bo`lganligi edi. Mulkiy tengsizlikning kelib chiqishi, jamiyatning boy yer egalariga va oddiy mehnatkash jamoa a`zolariga ajralishi, ya`ni sinflarning tashkil topishi va ekspluatatsiyaning vujudga kelishi natijasida sharqiy slavyanlar-da birinchi davlatlar tashkil topgan. Bular: Kuyaba (Kiyev), Slaviya (slovenlar viloyati) va Artaniya (Ryazan) edi. Bu davlatlar hukmron (boy) tabaqalar manfaatini himoya qilish, aholini bo`ysundirib turish, qabilalar hududini tashqi hujumlardan himoya qilib turish maqsadida slavyan qabilalarining ittifoqi asosida tashkil topgan. Dastlabki davlat birlashma-lari knyazliklar deb atalgan. Ular qabilalarning harbiy ittifoqi asosida tashkil topib, bunda eng kuchli qabilaning oqsoqoli - knyazi rahbarlik qilardi. Dastlab qabilaviy knyazliklar, so`ngra hududiy knyazliklar vujud- ga keladi. Bunday knyazliklarning markazlari Kiyev, Novgorod, Cherni-gov, Smolensk, Polotsk va boshqa shaharlar edi. IX asrning II yarmi - X asrning boshida Novgorod knyazi Oleg Novgorod, Kiyev va boshqa slavyan qabilalari ittifoqlarini o`z hukmronli-giga bo`ysundirib, qadimgi Rus davlati yoki Kiyev Rusiga asos soladi. Bu jarayon knyaz Oleg tomonidan 882 yilda Kiyevning bosib olinishi bilan nihoyasiga yetgan deb hisoblanadi. IX asrda qadimgi Rusda feodal munosabatlar, ya`ni feodallarning yerga egaligi paydo bo`ladi. Qabila boshliq-lari katta yer egalariga aylanadi. Feodal yer egalariga: knyaz, boyarlar va ruhoniylar kirardi. Knyaz eng yirik yer egasi bo`lib, uning yer egaligi jamoa yerlarini, bo`sh yerlarni egallab olish orqali kenga-yib bordi. Boyarlar - urug`, qabila ichidan o`sib chiqqan savdogarlar, ja-moa a`zolari, boy hunarmandlar bo`lib, asta-sekin knyazning vassaliga aylangan. Knyaz drujinachilari ham boyarlarga aylandi. Ular xizmat uchun yer olib, tobora boyib boradilar. Yerga egalikning asosan quyidagi ikki shakli mavjud bo`lgan: votchina va pojalovaniya (xizmat uchun haq) tarzida in`om qilingan yerlar. Davlatning tashkil topishi Ijtimoiy tuzumi

Knyazning boyarlari, drujinachilari bo`lib, ular knyazga harbiy jihat-dan ham bo`ysunardi. Feodallarning hayoti, sog`ligi, mulki qattiq himoya qilinardi. Mehnatkashlar ommasining asosiy qismini smerdrlar (feodallar tomonidan asoratga solingan qishloq aholisi) tashkil etardi. Zakuplar ham bo`lib, ular feodallardan kupa - pul summasi yoki natural yordam olib, buning evaziga unga ishlab berishi lozim edi. Ularning qarz to`lashi juda og`ir edi. Agar zakup qochsa, xolopga - qulga aylantirilardi. Lekin zakupni urish, xoloplikka sotish mumkin emas, uning sudga shikoyat qilish huquqi mavjud edi. Zakupning mulki ham daxlsiz hisoblanardi. Qadimgi Rus davlatida qullar ham bo`lgan. Ular xoloplar, chelya-dinlar deb atalgan. Lekin qulning mehnati uy xarakterida edi. Dehqonlar qarzini o`z vaqtida to`lay olmasa, ruxsatsiz uylansa, xo`jayinini haqorat qilsa xolopga aylanishi mumkin edi. Qullar umuman huquqsiz bo`lib, ular uchun xo`jayini javob berardi. Dehqonchilikning rivojlanishi bilan undan hunarmandchilik va savdo ajralib chiqadi. Hunarmandlar va savdogarlar paydo bo`ladi. Ularning ha-yoti va mulki himoya qilinardi. Shaharliklar soliq to`lashdan ozod edilar. Kiyev Rusi qat`iy markazlashgan davlat emas edi. U boshqarish shakliga ko`ra ilk feodal monarxiyasi bo`lib, u syuzerenitet- vassalitet prinsipiga asoslanardi. Kiyev knyazi buyuk knyaz hisoblansa ham hokimiyati kuchli emas edi. Joylardagi knyazlar unga, ya`ni syuzeren knyazga vassal hisoblanardi. Kiyev knyazi va mahalliy knyazlar o`rtasida krest (xoch, but)ni o`pib, qasam ichish orqali shartnomalar tuzilardi. Bunday shartnomalarda katta knyazlarning huquq va majburiyatlari o`rnatilardi. Bular: «kichik, vassal knyazlarga har-biy yordam ko`rsatish, yer berish va uni himoya qilishdan iborat edi. Vassal syuzerenga quloq solishi, harbiy, iqtisodiy yordam berishi, uni hur-mat qilishi lozim edi va hokazo. Knyazlararo shartnomalarni buzganlik uchun vassallar yeridan mahrum qilinardi. Davlat tepasida buyuk knyaz turgan. U sud, harbiy va qonun chiqarish hokimiyatiga ega edi. Tashqi munosabatlar ham u tomondan olib borilgan. Taxt katta o`g`ilga meros bo`lib o`tardi. Buyuk knyaz Boyarlar kengashiga tayanib ish olib borardi. Boyar-lar kengashi maslahatchi organ edi. U yirik boyarlar, oliy ruhoniylar: mit-ropolitlar, yepiskoplar va boshqalardan iborat tarkibda edi. Kengashda urush, sulh, boshqa davlatlar bilan ittifoq tuzish masalalari hal qilinardi. U qonunlarni muhokama qilar, ba`zi sud funksiyalarini ham amalga oshirar, harbiy, ma`muriy, moliyaviy va boshqa masalalarni hal etishda ishtirok etardi. Knyaz yo`qligida yoki o`limidan keyin Kengash asosiy hokimiyat organi bo`lib qolardi. Lekin u doimiy organ bo`lmay, vakolatlari ham aniq o`rnatilmagandi. U knyaz tomonidan vaqti-vaqti bilan chaqirilgan. Buyuk knyaz zarur hollarda Veche - shahar aholisining yig`ilishini ham o`tkazardi. Vecheda asosan erkaklar qatnashardi. Xoloplar va oila boshlig`iga bo`ysunuvchilar qatnasha olmasdi. Veche knyazni saylash, tasdiqlash yoki ishdan olish, urush va tinchlik, yuqori mansabdor shaxs-larni tayinlash masalalarini hal Davlat tuzumi

qilardi. Unda qarorlar baqirishlar yo`li bilan qabul qilingan. Keyinchalik feodalizm rivojlanishi bilan Veche o`z ahamiyatini yo`qotgan. Maxsus hollarda knyaz tomonidan umumdavlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalarni hal etish uchun feodallarning syezdlari chaqirilardi. Syezdlarda knyazlarni saylash va haydash, urush e`lon qilish, tinchlik shartnomalarini imzolash, yangi qonunlar chiqarish va boshqa masalalar hal qilinardi. Davlat apparati tizimida markazda saroy-votchina boshqaruvi, joylarda esa boqimandalik (kormleniya) tizimi mavjud edi. Dastlab harbiy boshliqlardan iborat mingboshilar, yuzboshilar va o`nboshilar bo`lgan. Keyin mingboshi harbiy boshliqqa aylangan, yuzbo-shi esa shaharning sud-ma`muriy mansabdor shaxsi bo`lib qolgan. Keyin-chalik boshqaruvning songa oid tizimi o`rniga saroy-votchina boshqaruv tizimi vujudga keladi va buyuk knyaz xo`jaligida saroybon, xazinachi, otboqar singari xizmatchilar shakllanadi. Joylarda boshqaruv juda sodda tashkil etilgan. O`lkalarda mahalliy knyazlardan tashqari noiblar (namestniklar) va volost boshqaruvchilari ham mavjud edi. Ular o`z xizmatlari evaziga aholidan yegulik («korm») olardilar. Shu tariqa kormleniya (boqimandalik) tizimi vujudga keladi. Armiyani buyuk knyaz drujinasi tashkil etgan. Drujinniklar profes-sional jangchilar bo`lib, ayni vaqtda knyazning maslahatchilari ham edi. Yollanma jangchilardan ham foydalanilgan. Sud ma`muriy hokimiyatdan ajralmagan edi. Uning tepasida buyuk knyazning o`zi turardi. Virniklar - odam o`ldirganlik uchun jarimalarni yig`uvchilar sud ishlarini yuritishga yordam berardi. Votchina sudi mavjud bo`lib, har bir yer egasi o`ziga qaram kishilarni sud qilishi mumkin edi. Cherkov ham sud organi edi. Rusda qonunchilik eng qadimgi vaqtlardan ma`lum. Bundan knyaz Olegning 907 yilda greklar bilan tuzgan shartnomasi ham dalolat beradi. Rus huquqining eng yirik yodgorligi Rus haqiqati hisoblanadi. Unga quyidagilar kiradi: 1. Yaroslav haqiqati taxminan XI asrning 30-yillarida tuzilgan. Uning manbalarini odat huquqi, knyazlarning qonunchiligi, sud amaliyoti tashkil etadi. 2. Yaroslavichlar haqiqati esa 1052 yoki 1072 yillarda Kiyevda tuzilgan. Yaroslav haqiqati va Yaroslavichlar haqiqati Rus haqiqatining qadimiy matni hisoblanib, qisqa haqiqat deb yuritiladi. 3. «Mufassal haqiqat» Yaroslav Ustavi va Vladimir Monamax Ustavidan iborat bo`lib, Monomax davrida (1112-1125 yillar) Kiyevda tuzilgan. Uning manbalari: knyazlarning qonunlari va sud amaliyoti hisoblanadi. Qadimgi Rusda ustavlar, shartnomalar, knyazlarning yorliqlari, cher-kov ustavlari, podsho huquqining to`plamlari, masalan, darg`a kitoblari (kormchie knigi) va boshqalar ham bo`lib, huquq manbalarini tashkil etgan. Qadimgi rus qonunchiligi ancha rivojlangan fuqarolik-huquqiy nor-malarni tan oladi. Qonunlarda mulkiy munosabatlar keng ifoda etilgan. Mulkni himoya qilish qonunlarning eng asosiy maqsadlaridan biriga aylantirilgan edi. «Mufassal haqiqat»ning 72-moddasida yerlar, o`rmonlar va tomorqa uchastkalari o`rtasida chegaralar o`rnatilganligi ko`rsatilib, uni buzganlik uchun jarimalar nazarda

tutilgan. Shu bilan birga harakatdagi mulklarga nisbatan ham mulk huquqi o`rnatilgan edi. Majburiyatlar zarar yetkazishdan va shartnomalardan kelib chiqqan. Masalan, birovga tan jarohati yetkazgan shaxs jinoiy jarima bilan birga jabrlanuvchiga yetkazilgan zarar uchun ham, jumladan vrach xizmatlari uchun jarima to`lashi lozim edi. Majburiyatlar ko`p hollarda shartnomalardan kelib chiqqan. Shartno- malarning qarz, oldi-sotdi, ayirboshlash, garov, yuk tashish kabi turlari keng tarqalgan. Qarz shartnomasi ko`pincha guvohlar ishtirokida yozma shaklda tuzilgan. Bunda foizlar nazarda tutilgan. Foizlar juda yuqori edi. 1113 yil Kiyevda bo`lib o`tgan shahar kambag`allarining qo`zg`oloni natijasida Vladimir Monomax foizlar miqdorini cheklovchi qator qoidalar chiqarishga majbur bo`lgan edi. Qadimgi Rusda xrestianlik qabul qilingandan keyin nikoh va oila huquqi cherkov aqidasiga, ya`ni vizantiya huquqiga asoslanadigan bo`ldi. Bunga ko`ra, nikoh yoshi erkaklar uchun 14-15 yosh, ayollar uchun 12-13 yosh qilib belgilanadi. Nikoh tomonlarning va ularning ota-onalari roziligi bilan tuzilardi. Uchinchi marta nikohga kirishga yo`l qo`yilmasdi. Nikohni cherkov rasmiylashtirgan. Oilada er va ota hukmron edi. Ota-onalar bola-larni jazolash, qul qilib sotish huquqiga ega edi. Rus haqiqatiga homiylik instituti ham ma`lum. Rus haqiqati vasiyat bo`yicha va qonuniy meros ni tartibga soladi. Meros qoldiruvchi faqat o`z oila a`zolariga vasiyat qilishi yoki kimnidir merosdan mahrum qilishi mumkin edi. Uning vasiyati o`zgarmas hisob-langan. Vasiyat bo`lmasa meros o`g`illar o`rtasida qonuniy tartibda taq-simlangan. Qizlarga sep- sidirg`a ajratilgan. Eng kenja o`g`ilga merosdan ko`proq - umumiy mulkdan o`z hissasi va uy, tomorqa o`tgan. O`g`illar bo`lmasa, qizlar merosxo`r bo`lgan. Faqat boyarlarning qizlari merosxo`r bo`lishi mumkin edi. Smerdlarning qizlari meros huquqidan mahrum etilib, faqat erga tegmagan bo`lsa sep-sidirg`a uchun hissa olardi xolos. Boshqa barcha hollarda meros knyaz foydasiga hal qilinardi. Jinoyat huquqi borasida Rus huquqining imtiyoz huquqiga ega ekanligi ko`zga yaqqol tashlanadi. Masalan, xoloplarning shaxsi va mulki umuman himoya qilinmagan. Ular jinoyat subyekti hisoblanmagan. Qaram dehqonlarning shaxsi va mulki erkin kishilarnikiga qaraganda kamroq darajada himoya qilingan. Masalan, Rus haqiqatida ognishanin (yuqori tabaqa vakili) yoki knyazlik erkagini o`ldirganlik uchun aybdor knyaz foydasiga 80 griven, erkin kishini o`ldirganlik uchun esa - 40 griven, smerdni o`ldirganlik uchun bor-yo`g`i 5 griven jarima to`lashi nazarda tutilgan. Rus haqiqati bo`yicha jinoyat tushunchasi «ozor yetkazish» sifatida ifoda etilgan. Bunda moddiy, jismoniy yoki ma`naviy talofat yetkazish hisobga olinmagan. Jinoyat subyekti feodallar, shaharliklar va dehqonlar bo`lgan. Xoloplar va qullar qilgan jinoyatlari uchun jinoiy javobgarlikka tortilmagan. Ular uchun xo`jayinlari javob bergan. Rus haqiqati bo`yicha, xolop erkin kishini ursa, erkin kishi xolopni o`ldirish huquqiga ega edi. Bu qoida knyaz Yaroslav tomonidan bekor qilinib, uning o`rniga aybdor xolopning xo`jayinidan jarima olinadigan bo`ldi. Jinoyat ishtirokchilari aybning darajasiga qarab ajratilmagan, ular bir xil jazolanganlar.

Jinoiy harakat obyekti knyaz hokimiyati, shaxs, mulk, axloq hisoblangan. Qasddan yoki tasodifan qilingan jinoyatlar ajratib ko`rsatil-gan. O`g`rini jinoyat joyida o`ldirish uchun jazo berilmagan. Mastlik yoki g`azab natijasida qilingan jinoyat uchun yengil jazo berilgan. Rusda uzoq vaqt qonli o`ch olish odati saqlanib qolgan. Bu odat Yaroslav haqiqatining 1-moddasida ham ko`rsatilgan edi. Lekin Yaroslavichlar qonli o`ch olishni pul jarimasi bilan almashtirganlar. Jazoning quyidagi turlari ma`lum: 1. O`lim jazosi. Bu Rus haqiqatida yozib qo`yilmagan bo`lsa ham, lekin yilnomalarda ko`rsatilganidek, turli feodallar hokimiyatiga qarshi qo`zg`olonlar va xoinliklar uchun o`lim jazosi keng qo`llanilgan. Masalan, 1068 yilda Kiyevda knyaz hokimiyatiga qarshi qo`zg`olon tashkilotchilari va ishtirokchilaridan 70 kishi knyaz Izyaslav tomonidan osib o`ldirilgan. Umuman Rusda xoin knyaz udelidan, boyarin esa boshidan mahrum qi-lingan. 2. Bosqinchilik va talon-taroj jazosi. Bu og`ir jazo bo`lib, ot o`g`rilariga, o`t qo`yuvchilarga va talonchilarga nisbatan qo`llanilgan. Bunda jinoyatchining mol-mulklari musodara qilingan, o`zi va uning oila a`zolari qulga aylantirilgan. 3. Vira - tovon, xun haqi jazosi. Qadimgi Rusda o dam o`ldirganlik uchun knyaz foydasiga undiriladigan pul jarimasi shunday deb atalgan. Boylar uchun - 80-40 griven; oddiy xalq uchun - 6-5 griven kumush, shuningdek jabrlanuvchi oilasiga boshqacha alohida jarima undirilgan. Uning miqdori aniq belgilanmagan. Qadimgi Rusda jamoa javobgarligi ham mavjud edi. 4. Sotish. Bu - knyaz foydasiga undiriladigan jarima. 5. Tana a`zolaridan mahrum qilish jazosi. Qo`l, burun, quloq va barmoqlarni kesish. Jinoyat turlari: 1. Knyaz hokimiyatiga qarshi qaratilgan jinoyatlar: qo`zg`olon, xiyonat, fitna va boshqalar. 2. Shaxsga qarshi qaratilgan jinoyatlar. Odam o`ldirish , tan jarohati yetkazish, urish, qo`l, oyoq yoki ko`zidan mahrum etish, haqorat qilish: so`z bilan yoki harakat bilan - soqollarini, mo`ylovlarini kesish, itarib yuborish va hokazo. 3. Mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlar. O`g`rilik, binolarga o`t qo`yish, chegara belgilarini buzish va boshqalar. 4. Dinga qarshi qaratilgan jinoyatlar. Cherkov o`g`irligi, qabrni o`g`irlash, cherkovga hayvon va parranda olib kelish, o`rmonzorlarda, suvlarda xudoga sig`inish, jodugarlik kabilar. Sud jarayoni da jinoyat va fuqarolik ishlari bir-biridan ajratilmagan. Ikkalasi bo`yicha ham yagona sud jarayoni mavjud edi. Rus haqiqati bo`yicha sud jarayoni tortishuvdan iborat edi. Ikkala tomon ham da`vogar hisoblangan va deyarli bir xil huquqlarga ega bo`lgan. Sudda ular o`z qarindoshlari va qo`shnilari o`rtasida so`zga chiqqanlar. Qarindosh va qo`shnilar sudda ularning yordamchilari sifatida qatnashishgan. Sud jarayoni javobgarni sudga chaqirish bilan boshlangan. Alohida jinoiy ishlar bo`yicha jinoyatchini izlab topish uchun qidiruv choralari ham ko`rilgan. Qadimgi Rusning huquq tizimi

2. Siyosiy tarqoqlik davrida Rusda davlat va huquq (XII-XIV asrlar) XII asrga kelib joylarda feodallar juda boyib ketdi. Ular o`zlarining drujinachilariga ega bo`lib, ekspluatatsiya qilinuvchilarni bostirib turish uchun yetarlicha kuchga ega bo`ldilar. Buyuk knyaz hokimiyati ularga malol kela boshladi. Markazdan qochish jarayoni kelib chiqdi va XII asrda Qadimgi Rus davlati inqirozga uchrab, bir necha knyazlik va o`lkalarga bo`linib ketdi. Bulardan eng yiriklari: Galich-Volin knyazligi, Vladimir-Suzdal knyazligi va Novgorod hamda Pskov respublikalari edi. XII asr oxirida Galich va Volin yerlari Volin knyazi Roman Mstislavich (1199-1205 yillar) tomonidan birlashtirilib, yagona Galich-Volin knyazligi tashkil etiladi. Roman «buyuk knyaz» unvonini oldi. Galich-Volin knyazligida Galich boyarlari muhim rol o`ynardi. Ular yirik votchinalarga va qaram dehqonlarga ega edi. Boyarlar ichida yer uchun, hokimiyat uchun kurash doimo bo`lib turadigan hodisa edi. Feodallarning boshqa guruhini xizmatchi feodallar tashkil etdi. Bular knyazlik mukofotlari evaziga yer olib turardi. Ko`pincha ular yerga xizmat davrida shartli egalik qilardilar. Xizmatchi feodallar knyazga qo`shin berib turishlari lozim edi. Galich knyazlari boyarlarga qarshi kurashda xizmatchi feodallarga tayanardi. Cherkovning yirik zodagonlari ham hukmron tabaqa edi. Cherkov va monastirlar knyazlarning in`omi va mukofoti hisobiga yerga egalik qilardi. Galich- Volin knyazligida qishloq aholisining asosiy qismini dehqonlar tashkil etgan. Ozod dehqonlar ham, qaram dehqonlar ham smerdlar deb atalardi. Jamoa yerlari asta- sekin shaxsiy tomorqalarga bo`linib ketdi. Xoloplik saqlanib qoldi, lekin ularning soni kamayib ketdi. Xoloplar-ning ko`pchiligi yerga biriktirib qo`yildi. Shaharlarda eng ko`p aholini hunarmandlar tashkil etdi. Davlat tuzumi ning hususiyati shunda ediki, Galich-Volin knyazligi uzoq vaqt udellarga 8 8 bo`linmagan edi. Roman Mstislavichning o`g`li Daniil Romanovich o`lganidan (1264 yilda) keyin u Galich va Volin yer-lariga ajraldi, keyin ular ham udellarga bo`linib ketdi. Bu davrda hoki-miyat amalda yirik boyarlar qo`lida edi. Galich-Volin knyazlari keng iqtisodiy va ijtimoiy asosga ega bo`lmay, ularning hokimiyati mustahkam emas edi. Knyazlik hokimiyati katta o`g`ilga meros bo`lib o`tardi. Knyaz hokimiyati uncha kuchli emasdi. Galich boyarlari siyosiy ha-yotda muhim rol o`ynardi. Ular hatto knyazlarni saylashi, o`zlariga yoq-magan knyazlarni haydab yuborishlari mumkin edi. Knyazlarning asosiy tayanchi o`rta va mayda feodallar, shaharliklarning yuqori qismi edi. Galich-Volin knyazlari ma`lum ma`muriy, harbiy, sud va qonun chiqarish vakolatlariga ega edi. Jumladan, ular shaharlar va viloyatlarda mansabdor shaxslarni tayinlar, xizmatlar evaziga yer berar, rasman qurolli kuchlar bosh 8 8 Udel – qadimgi Rusda knaz qo`l ostidagi o`lka, viloyat.Galich-Volin knazligi

qo`mondoni hisoblanardi. Lekin har bir boyar o`zining harbiy qo`shiniga ega edi. Galich boyarlari polkining soni knyazlarnikidan ko`p-roq edi. Knyazlar boshqarishga oid yorliqlar chiqarardi. Lekin ularni ko`pincha boyarlar tan olmasdilar. Boyarlar o`z hokimiyatini Boyarlar Kengashi orqali amalga oshi-rardi. Unga yirik yer egalari, yepiskoplar va oliy mansabdor shaxslar kir-gan. Kengashning tarkibi, huquqi, vakolatlari aniq belgilanmagandi. Kengash boyarlar tashabbusi bilan chaqirilardi. Knyaz uni o`z holicha chaqira olmasdi. Knyaz Kengashning roziligisiz bironta ham qonun chiqara olmasdi. Kengash rasman oliy hokimiyat organi bo`lmasa ham, amalda knyazlikni boshqarib turardi. Unga butun davlat apparati bo`y-sunardi, chunki uning tarkibiga davlatning yirik mansabdor shaxslari kirardi. Galich-Volin knyazligida ham ba`zan feodallar s`yezdlari chaqirilib turardi, shuningdek, saroy-votchina boshqaruvi vujudga kelgandi Unda saroybon muhim o`rin tutgan. Saroy dasturxonchisi (stolnik) ham bo`lib, knyaz stolini tashkil etgan, ovqatlanish vaqtida unga xizmat qilgan. Matbaachi, qush ovi amiri, otboqar, ovchi va boshqa saroy mansablari ham mavjud edi. Matbaachi devonxona ishlarini yuritib, xazinani saq-lagan. Galich-Volin knyazligi dastlab mingliklarga va yuzliklarga, keyin-chalik voqevodlik va volostlarga bo`linadi. Ularni voqevoda va volost boshliqlari boshqarardi. Jamoalarda oqsoqollar saylanib, ma`muriy va mayda sud ishlarini yuritardilar. Shaharlarni knyazlar tomonidan tayinlanadigan posadniklar bosh-qarardi. Ular ma`muriy, harbiy va sud funksiyalarini bajarardi hamda aholidan o`lpon va soliqlar yig`ib turardi. Huquqi. Galich-Volin knyazligida Rus haqiqati normalari ba`zi o`zgarishlar bilan harakatda edi. Galich-Volin knyazlari o`zlarining qonunlarini ham chiqarganlar, albatta. Bularning ichida 1134 yilgi knyaz Ivan Rostislavich Berladnikning yorlig`i muhim o`rin tutadi. Unda chet el savdogarlariga qator imtiyozlar berilgan edi. 1287 yilda knyaz Vladimir Vasilkovich tomonidan chiqaril-gan «Rukopisanie» (qo`lyozma)da meros huquqi normalari belgilandi. Unda merosxo`rlar ham dehqonlarni ekspluatatsiya qilishlari mumkinligi ko`rsatilgan, shuningdek, shahar va qishloqlarni boshqarish haqida ma`lu-motlar ham mavjud. 1289 yilda Volin knyazi Mstislav Romanovichning Ustav yorlig`i chiqariladi. Unda feodallarga qaram aholining majbu-riyatlari ko`rsatilgandi. Mazkur knyazlik Oka va Volganing yuqori oqimi oralig`ida joylashgandi. Knyazlikning eng qadimiy shaharlari Rostov va Suzdal edi. 1097 yilgi feodallar syezdining qarori bilan Kiyev Rusining bo`lini-shi natijasida Suzdal yerlari Vladimir Monomaxga o`tadi. Lekin u bu yer-larni boshqarishni o`z o`g`li Yuriy Dolgorukiyga (1125-1157 yillar) bera-di. Yuriy Dolgorukiy Kiyevdan mustaqil birinchi knyaz edi. U Suzdalda yashab, katta yerlarni egallab oladi, knyazlik markazi qilib Suzdal shahrini tanlaydi. Dolgorukiy ko`p shaharlarga, jumladan 1147 yilda Moskvaga asos soladi. U o`lgandan keyin Vladimir-Suzdal kn y azligi

o`g`li Andrey Bogolyubskiy (1157-1174 yillar) Rostov-Suzdal knyazi bo`lib qoldi. U poytaxtni Vladimir-Klyazma shahriga ko`chiradi. Shundan so`ng bu davlat Vladimir-Suzdal knyazligi degan nom oladi. Andrey Bogolyubskiy o`z hokimiyatini har tomonlama mustahkamlash choralarini ko`rib, boyarlarni terror qiladi. Natijada boyar-lar fitna uyushtirib uni o`ldiradilar (1174 yil). Shundan keyin ukasi va vo-risi Vsevolod Yurevich Katta Uya (1176-1212 yillar) boyarlarning chiqish-larini shafqatsiz bostirdi, boyarlarning fitnalarida qatnashganlarni ayovsiz jazoladi, Chernigov va Smolensk knyazliklarini o`ziga bo`ysundirdi. Vladimir-Suzdal knyazligi ijtimoiy tuzumi bo`yicha Kiyev Rusi-dan kam farq qilardi. Hukmron sinflar: katta knyazlik drujinasi, kichik knyazlik drujinasi, «erkin xizmatchilar» (barcha yirik, o`rta, mayda yer egalari), dvoryanlar, ruhoniylar hisoblangan. Jamoachi-dehqonlar smerdlar deb emas, yetimlar (sirota) deb atalgan. Xoloplar ham mavjud edi. Shahar-larda hunarmandchilik va savdo rivojlanadi. Vladimir-Suzdal knyazligida ham saroy-votchina boshqaruvi tizimi shakllanadi. Uning tepasida saroybon turardi. U buyuk knyazning xo`jalik va boshqarish ishlari bo`yicha birinchi yordamchisi hisoblanardi. Undan keyingi o`rinda harbiy ishlarni yurituvchi voevoda turardi. Bulardan tashqari otboqar, saroy dasturxonchisi va boshqalar mavjud edi. Ularning yordamchilari tiunlar deb atalardi. Mahalliy boshqaruv namestniklar va volost boshqaruvchilari qo`lida edi. Ularni buyuk knyaz tayinlardi. Huquqi to`g`risida shuni aytish mumkinki, bu yerda ham asosan Rus haqiqati harakatda edi. Ma`lumki, 1136 yilda Novgorod boyar-lari Kiyev knyazining noibi knyaz Vsevolod Mstislavichni haydab yuboradilar va musta-qillikni qo`lga kiritadilar. Novgorod boyarlar respublikasi - «Janob Buyuk Novgorod» bo`lib qoladi. Pskov dastlab Novgorod tarkibida edi. XIV asr boshidan u Novgorod posadniklarini qabul qilmay qo`yadi va Pskov veche si pskovlik boyarlar-dan posadniklar saylaydi. 1323 yilda nemislar Pskovga hujum qiladi. Pskov Novgoroddan yordam so`raydi. Lekin Novgorod yordam bermaydi. Shunga qaramay nemislar pskovliklar tomonidan haydab yuboriladi. Shu vaqtdan boshlab Pskov mustaqil ichki va tashqi siyosat yurita boshlaydi. Novgoroddan boshqa qo`shni davlatlar uning mustaqilligini tan oladi. 1348 yilda shvedlar Novgorodga hujum qiladi. Endi Novgorod Pskovdan yordam so`raydi va evaziga uning mustaqilligini tan olishga va`da beradi. Shvedlar mag`lubiyatga uchratilib, Pskov va Novgorod o`rtasida Bolotovo qishlog`ida bitim tuziladi va Pskov respublikasi mustaqil davlat bo`lib qo-ladi. Keyinchalik, markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi jarayoni-da 1510 yilda Pskov siyosiy mustaqillikni yo`qotadi. Novgorod va Pskovning ijtimoiy tuzumida hukmron tabaqalar «eng yaxshi kishilar» deb atalgan va boyarlar, yirik yer egalari, ruhoniylar va boshqa guruhlarga bo`lingan. Savdogarlar ham muhim o`rin tutardi, qol-gan barcha aholi qora yoki kichik kishilar hisoblanardi. Ular majburiyatlar o`tab soliqlar to`lardilar. Novgorod va Pskov respublikalari

Jamoachi-dehqonlar smerdlar deb atalardi. Feo-dallarga tutqunlikka tushib qolgan dehqonlar esa garovga qo`yilganlar si-fatida edilar. Ular yerga egalik qilar, lekin turli majburiyatlar o`tashlari lo-zim edi. Yeridan mahrum bo`lib, xo`jalik yuritishga mablag`i yetmaydigan smerdlarni polovniklar deyilardi. Polovniklar feodallardan qarz olib, ular-ning yerlarida ishlardilar. Ogorodniklar ham bo`lib, ular feodallarning to-morqalarida ishlardilar. Kochetniklar (ko`chmanchilar) baliqchilik bilan shug`ullanardi. Eng huquqsiz omma xoloplar edi. Ular ko`proq uy xo`jali-gida ishlardilar. Davlat tuzumi bo`yicha Novgorod ham, Pskov ham aristokratik respublika edi. Hokimiyat feodallarning yuqori qismi qo`lida bo`lib, ular respublika institutlaridan ustalik bilan foydalanardilar. Novgorod va Pskovda rasman oliy hokimiyat organi Veche hisob-lanardi. Unda faqat erkin va mulkdor kishilar qatnashar, boyarlar rahbarlik rolini o`ynardilar. Vecheda barcha mansabdor shaxslar saylangan, urush va tinchlik, elchilar qabul qilish, soliqlar miqdorini belgilash, shahar, cherkov qurilishi, og`irlik, uzunlik o`lchov birliklarini o`rnatish, oliy mansab-dorlarni sud qilish, shuningdek, eng muhim jinoyat ishlarini ko`rish kabi masalalar hal qilingan. Lekin Novgorodda davlat hokimiyatining oliy organi amalda «Sovet gospod» - «Hukmronlar kengashi» edi. Unga Novgorod arxiyepiskopi, po-sadnik, mingboshi, sobiq posadniklar va mingboshilar va boshqa yirik yer egalari kirgan. Bu organ Vecheda ko`riladigan barcha masalalarni dastlab ko`rib chiqib, Vechega tayyor qarorlarni taqdim etardi. Kengash harbiy ishlarga, moliyaga, tashqi aloqalarga rahbarlik qilar, mansabdor shaxslarni yo`naltirib turar, vechega amaldorlar nomzodlarini taqdim etardi. Novgorod va Pskovda oliy mansabdor shaxs posadnik edi. U res-publika boshlig`i hisoblanib, noma`lum muddatga saylanardi. Ikkinchi oliy mansabdor shaxs mingboshi edi. U urush vaqtida xalq lashkarlariga qo`modonlik qilgan, tinchlik vaqtida savdo ishlarini yuritgan va savdo ishlari bo`yicha sudni amalga oshirgan, shuningdek, politsiyachilik funk-siyalarini ham bajargan. Novgorod va Pskovda knyaz oliy mansabdor shaxslardan biri edi. Uning asosiy vazifasi Novgorod va Pskovni tashqi hujumlardan himoya qilish hisoblangan. Knyaz faoliyati ustidan posadnik nazorat qilardi. Knyaz shahar mudofaasini tashkil etish, ba`zi sud funksiyalarini amalga oshirish ishlarini hal qilgan. Knyaz vecheda ishtirok etib, boshqa davlatlar bilan shartnomalarni ishlab chiqishda, elchilar qabul qilishda qatnashardi. Veche knyazni haydab yuborishi mumkin edi. Novgorod besh qismga, Pskov olti qism (kontsail)ga bo`lingan. Ular-ning har birini vechesi chaqirilib turgan. Kontsa (konchan)lar ko`chalarga bo`linib, ularning oqsoqollari mavjud edi. Novgorod va Pskovning butun hududi viloyatlarga (oblastlarga) bo`lingan. Ular pyatinalar deyilib, konchanlardan biriga bo`ysungan. Pyatinalar volostlarga, volostlar pogostlarga bo`lingan. Huquq manbalari: Rus haqiqati, odat huquqi, veche «hukmlar»i yoki qarorlari, boshqa davlatlar bilan tuzilgan shartnomalar, knyazlar o`rtasidagi

shartnomalar va nihoyat qonunlar to`plamlari - Novgorod va Pskov sud yorliqlaridir. 3. Oltin O`rda davlati va huquqi (XIII-XV asrlar) XIII asr boshlarida mo`g`ullar xoni Temuchin barcha mo`g`ul qabila-larini o`z hokimiyatiga birlashtirdi. 1206 yildagi Qurultoyda u butun mo`-g`ullar xoni - Chingizxon deb e`lon qilindi va Mo`g`iliston davlatiga asos soldi. Chingizxon ko`p xalqlar va davlatlarga yurish qilib bosib oladi. U dastlab buryatlar, yoqutlar, uyg`urlar va boshqa xalqlarni, keyin esa Shi-moliy Xitoy va Koreyani, so`ngra O`rta Osiyo va Kavkaz ortini istilo qila-di. Undan keyin 1223 yilda qipchoqlar va ruslarga Kalka daryosi bo`yida zarba beradi. 1227 yilda Chingizxon o`limidan keyin hokimiyat uning o`g`illari o`rtasida bo`lib olinadi. Mo`g`ullar Botu boshchiligida 1237-1238 yillarda Shimoliy-Sharqiy Rusni, 1239-40 yillarda Janubiy-G`arbiy Rusni bosib oldilar. Keyin Botu qo`shinlari Vengriya, Polsha, Chexiya va boshqa davlatlar hududiga kirib bordi, lekin holdan toyganligi uchun orqasiga qaytib, 1243 yilda Qipchoq dashtlarida Astraxan yaqinida Oltin O`rda davlatiga asos soldilar. Uning poytaxti Saroy-Berka shahri bo`ldi. Oltin O`rda tarkibiga Irtishdan Ural tog`larigacha bo`lgan yerlar, Janubiy qora dengiz dashtlari, Qrim, Kavkaz va O`rta Osiyoning bir qismi kirdi. Rus knyazliklari unga vassal qaramlikda bo`lib, o`lpon to`lab turgan. Oltin O`rda 1502 yilgacha hukm surgan. Oltin O`rdada hukmron sinf ko`chmanchilardan iborat edi. Yuqori tabaqalar: shahzodalar, xonning oila a`zolari va qarindoshlari hisoblangan. Ular eng yirik feodallar bo`lib, katta chorvalar, yerlar va ko`pdan-ko`p qa-ram kishilarga egalik qilardi. Ulardan keyingi o`rinda beklar va no`yonlar turgan. Bulardan tashqari tarxonlar - savdogarlar ham imtiyozli tabaqa hisoblangan. Navkarlar mayda feodallar edi. Ko`chmanchi chorvadorlarning asosiy ommasi qorachu - oddiy xalq deyilgan. Ular no`yonlar hokimiyati ostida bo`lib, oilalari bilan yashab, yakka xo`jalik yuritardilar, chorva solig`i to`lar va turli majburiyatlarni o`tardilar. Oltin O`rda hokimligi ostidagi O`rta Osiyo, Qrim, Quyi Pavolje va boshqa joylarda dehqonlar bo`lib, ular sabonchi va o`rtoqchi guruhlarga bo`lingandi. Sabonchi - qishloq jamoachilari edi. O`rtoqchi – kambag`al-lashgan jamoa a`zolari bo`lib, tutqunlik shartlarida feodallarning yerlarida ishlardilar. Oltin O`rdada ko`p sonli qullar ham mavjud edi. Davlat tuzumi bo`yicha Oltin O`rda ilk feodal monarxiyasi shakli-dagi davlat edi. Davlat birligi shakli syuzerenitet-vassalitet munosa-batlariga asoslanardi. Davlat tepasida xon turgan, u kuchli despotik hokimiyatga ega bo`l-gan. Muhim masalalarni hal etish uchun xon Qurultoy - feodallar syezdini chaqirardi. Unda shahzodalar, ya`ni xon urug`i a`zolari, shuningdek, no`yonlar va beklar ishtirok etardi, urush va tinchlik, xonni saylash va boshqaruv masalalari hal qilinardi.

Markaziy boshqaruv tepasida bevosita xonga bo`ysunuvchi ministr turardi. U xon devonxonasiga, oshxona, otxona va ustaxonalariga bosh-chilik qilardi, devonlar - markaziy boshqaruv organlari rahbari hisob-lanardi. Davlat boshqaruvining alohida tarmoqlarini devonlar yuritgan. Ular-ning ichida soliqlar, o`lponlar va majburiyatlarning tushishiga rahbarlik qi-luvchi devon, ya`ni davlat xazinasi eng muhimi edi. Devonlarda bitoqchi-lar, ya`ni kotiblar ish yuritardi. Davlat xazinasini yurituvchi kotib (bitoq-chi) asosiy bitoqchi hisoblanardi. Oltin O`rda qo`shinlari tepasida bakovul turgan. U bevosita xonga bo`ysungan. Bakovul qo`shinlarni joylashtirish va ta`minlash, o`ljalarni taqsimlash, oliy harbiy qo`mondonlarni kuzatib turish vazifalarini amalga oshirardi. Bakovulga o`g`lonlar, ya`ni 100 ming kishilik qo`shinning qo`mondonlari, o`g`lonlarga esa - tumanbegilar, ya`ni o`n ming lashkarga qo`mondonlar bo`ysunardi. Undan keyin mingboshilar, yuzboshilar va o`nboshilar mavjud edi. Butun Oltin O`rda xonligi bir necha uluslarga bo`lingandi. Ularning tepasida ulusbeklar - xonning noiblari turardi. Bu mansabga odatda shahzodalar tayinlanardi. Ular deyarli mustaqil edi. Uluslar amirliklarga bo`linib, ularni amirlar boshqarardi. Huquq manbalarini asosan x onning farmoyishlari va Buyuk Yasoq tashkil etgan. Buyuk Yasoq 1206 yilda Chingizxon buyrug`i bilan tuzil-gan. U mo`g`ul qonunlari va odatlari to`plami hisoblanardi. Mo`g`ullar islomni qabul qilganlaridan keyin Oltin O`rdada shariat huquqning asosiy manbai bo`lib qoldi. 4. Markazlashgan Rus davlatining tashkil topishi va huquqning rivojlanishi (XIV asrning ikkinchi yarmi-XVI asrning birinchi yarmi) XIV asrdan boshlab rus knyazliklari birlasha boshlaydi. Buning asosiy sabablari: birinchidan, rus yerliklari o`rtasidagi iqtisodiy aloqalar-ning kuchayishi, ikkinchidan, dehqonlarni jilovlab turish va ularning krepostnoylashuvini oxiriga yetkazish zaruriyati, uchinchidan, ayniqsa mo`g`ullarga qarshi kurashish, ularning hukmronligiga barham berish zarurati edi. Markazlashgan davlat Moskva tevaragida tashkil topadi. Ma`lumki, XIII asrdan boshlab Moskva o`zining doimiy knyaziga ega bo`lgan mus-taqil knyazlikka aylanadi. (Ilgari u Rostov-Suzdal knyazlarining kichik o`g`illariga udel sifatida berilardi). Bunday birinchi knyaz Aleksandr Nevskiyning o`g`li - Daniil edi. Uning knyazligi ostida XIII va XIV asrlar bo`sag`asida rus yerliklari birlasha boshladi. Daniilning ikkinchi o`g`li Ivan Kalita (1325-1340 yillar) davrida Moskvaning qudratiga asos solingan. Ivan Kalita tatarlardan buyuk knyazlik yorlig`ini olishga muvaf-faq bo`ldi va barcha knyazliklardan tatarlar uchun o`lpon to`plash huquqi-ni oldi. Moskva pravoslav cherkovining markazi bo`lib qoldi. Mitropolit Vladimirdan Moskvaga ko`chib keladi. Buyuk knyazlar Moskva davlati hududini kengaytira borib, udellarni oddiy votchinalarga aylantirdilar. Udel knyazlari davlat boshlig`i bo`lmay, o`z yerlarida

boyarlarga aylandilar. Ular Moskva knyazlariga bo`ysunar-dilar. 1380 yilda Dmitriy Donskiy Kulikovo maydonida tatarlarga qaqshat-qich zarba berdi. Ivan III davrida (1462-1505 yillar) rus yerliklarining birlashuvi oxir-gi bosqichga kirdi. Moskvaga Buyuk Novgorod, Tver, Ryazan knyazligi-ning bir qismi, Desnadagi yerlar birlashdi. 1480 yilda «Ugra»dagi mashhur jangdan so`ng Rus mo`g`ullar zulmidan batamom xalos bo`ldi. Rus yerliklarining birlashishi jarayoni XVI asrning boshida tugadi. Knyaz Vasiliy III Moskvaga Ryazan knyazligining ikkinchi yarmini, Pskovni qo`shib oldi, Smolenskni esa Litva knyazligidan ozod qildi. Shu tariqa Moskva hokimligi barcha rus yerliklariga tarqaldi. Uning tarkibiga mordvalar, chuvashlar, korellar, nenetslar, udmurdlar va boshqa-lar ham kirdi. Ulardan ba`zilari assimilatsiya bo`lib (aralashib) ketdi. Rusda markazlashgan davlat quyidagi hususiyatlari bilan G`arbiy Yevropa mamlakatlaridan farq qiladi. Rusda markazlashgan davlatning tashkil topishi xalqlarning (Buyuk rus, ukrain va belorus xalqlarining) tashkil topishiga olib keldi. G`arbiy Yevropada esa bunday jarayon millatlarning shakllanishiga sababchi bo`l-di. Rusda keyinchalik kapitalizm rivojlanishi bilan millatlar vujudga keldi va u ko`p millatli davlat bo`lib qoldi. Jamiyatda feodallar: xizmatchi knyazlar, boyarlar, erkin xizmatchilar va boyarlarning bolalari, «saroy xiz-mati ostidagilarga» bo`linadi. Xizmatchi knyazlar feo-dallarning yuqori qismini tashkil etadi. Ular sobiq udel knyazlari bo`lib, Moskva davlatiga qo`shilishi bilan mustaqilliklarini yo`qotgan, lekin o`z yerlariga egalik huquqini saqlab qolgan edilar. Ular qo`shinlarda qo`mon-donlik lavozimlarini egallab, urushlarda o`z drujinalari bilan ishtirok etardilar. Oqibatda ular boyarlar tabaqasi bilan qo`shilib ketadi. Boyarlar ham knyazchalar singari katta yer egalari bo`lib, davlatda qo`mondonlik lavozimlariga ega edilar. Erkin xizmatchilar va boyarlarning bolalari mayda va o`rta feodallar hisoblanardi. Ular buyuk knyazga xizmat qilardi. Feodallar o`zlari ichidan o`zlariga syuzeren saylash huquqiga ega edilar. Syuzeren bo`lib ketgan vassal o`z vatandoshlarini yo`qotmadi. Shu sababli ba`zan boyarin boshqa yerda bo`lib, uning yeri boshqa yerda bo`li-shi mumkin edi, gohida esa dushman yerida bo`lib qolardi. Keyinchalik vasalllarning ketish huquqi cheklanib, hatto senordan ketish xiyonat sanalardi. Saroy xizmatchilari eng quyi darajadagi feodallar edi. Ular ko`p-roq knyaz xoloplaridan tashkil topardi. Vaqt o`tishi bilan ba`zi xoloplar saroy va davlatda katta yoki kichik lavozimlarni egallab, knyazdan yerlar olar va shu tariqa feodallarga aylanardi. XV asrda boyarlarning soni juda o`sib ketdi. Chunki udel knyazlari o`z boyarlari bilan buyuk knyaz xizmatiga kela boshlagan edilar. Boyarlik asta-sekin saroy mansabiga aylanardi. Boyar ilgari yirik feodal bo`lgan bo`lsa, endi buyuk knyaz taqdim qiladigan saroy mansabi bo`lib qoladi. Bu ko`proq buyuk knyazlarga xizmatga o`tgan knyazlarga berilardi. Ikkinchi saroy mansabi okolnichiy mansabi edi. Bu mansabni ilgarigi (eski) boyar-lar olardi. Saroy mansabini olmagan boyarlar boyarlarning bolalari va er-kin xizmatchilarga aylanardi. Ilgarigi boyarlar buyuk knyazga doimo yor-dam berib turardilar. Endigi (yangi) boyarlar - sobiq Ijtimoiy tuzumi

udel knyazlari esa muxolifiyatda turgan. Shuning uchun ham buyuk knyazlar o`zlariga tayanch axtara boshlaydilar. Bunday tayanch feodallarning yangi guruhi - dvoryanlar edi. Dvoryanlar avvalo «saroy xizmatchilari», udel knyazlari va yirik boyarlardan tashkil qilindi. Buyuk knyazlar, ayniqsa, Ivan III ko`p erkin kishilarga va hatto xoloplarga harbiy hizmatlar evaziga pomeste yer egaliklari bera boshlaydilar. Dvoryanlar buyuk knyazga to`la bog`liq bo`-lib, uning sodiq tayanchi hisoblanardi. O`z xizmatlari evaziga dvoryanlar yangi yerlar, dehqonlar olishga umid qilardilar. Dvoryanlar o`sib, boyar-larning ta`siri esa kamayadi. Feodallarga qaram aholi bu davrda dastlab sirota-yetimlar deb yuri-tilgan. XIV asrda uning o`rniga krestyan (xristian so`zidan olingan) degan nom paydo bo`ldi. Lekin XV asrda hali ilgarigi smerdlar iborasi ham ish-latilardi. Dehqonlar ikki toifaga: qora majburiyatli va egalikdagi dehqon-larga bo`lingan. Egalikdagi dehqonlar pomeshchiklar va votchinniklar yer-larida ishlab, o`sha yerda yashaganlar. Qora majburiyatli dehqonlar feodal-larga berilmagan boshqa yerlarda yashardilar. Bu yerlar bevosita knyazga tegishli edi. XV asrda qora majburiyatli dehqonlarni yerga biriktirish, egalikdagi dehqonlarni tobora krepostnoylashtirish jarayoni nihoyatda ku-chaydi. Qora majburiyatli dehqonlar ma`lum knyazlikka biriktiriladi. Bu knyazlar o`rtasidagi shartnomalar orqali amalga oshirilgan. Bunday shart-nomalarga ko`ra, begona majburiyatli kishilarni o`z yerlariga qabul qilish mumkinmas qilib belgilandi. Krepostnoylashtirish esa dehqonlarni ma`lum votchina yoki pomestega, ya`ni yerga va uning egasiga biriktirish orqali yuz berardi. Dehqonlar o`zlariga xo`jayin tanlash, boshqa xo`jayinga o`tib ishlash huquqidan mahrum bo`la bordilar. Buyuk knyazlar bir guruh dehqonlarni maxsus yorliqlar bilan egalariga biriktirib qo`ya boshladilar. Bunday dehqonlardan birinchisi - starojiletslar (tub aholi, bir joyda ko`p vaqtdan yashab kelganlar) edi. Ular feodallarga hamda davlatga majbu-riyatlar o`tab turardilar. Novopodryadchiklar (yangi ijarachilar) ham mavjud edi. Ular ko`pincha boshqa feodallardan qochib kelgan dehqonlar edi. Yangi ijarachi dehqonlar davlat majburiyatlaridan, ba`zi feodal majburiyatlaridan ham ozod qilingan edi. Ular odatda votchinnik yoki pomeshchikdan yor-dam yoki pul qarz olib turar va qarzlarini to`lab bo`lganlaridan so`ng bosh-qa feodallarga o`tib ishlash huquqiga ega bo`lar edilar. Agar novo-podryadchik bir yerda ko`p yil yashab qolsa, u starojiletsga aylanardi. Qaram kishilarning yana bir guruhini serebrenniklar tashkil etgan. Bular feodallardan «serebro» (kumush), ya`ni qarzga pul olib, unga ishlab berishlari lozim bo`lgan dehqonlar edi. Foizlar juda yuqori bo`lganligi uchun ularning qarzlarini to`lashi juda og`ir bo`lgan. Serebrennik qarzini to`lamagunicha xo`jayinidan keta olmasdi. Qaram kishilarning alohida guruhini polovniklar tashkil etardi. Ular buyuk knyaz yerlarida o`z ot-ulovlari bilan ishlab, hosilning yarmini xo`jayiniga berishi lozim bo`lgan yeri yo`q kambag`al dehqonlar edi. XV asr oxirida bobillar paydo bo`ldi. Ular feodallardan turar joy, ba`zan yer olib ishlaydigan dehqonlar edi. Ularning yerlaridan soliq olinmasdi. Ular qishloq jamoasiga bog`liq dehqonlar edi.

1497 yilgi Qonunnoma (Sudebnik) Yuriy kunini (26 noyabr) joriy qildi. Bunga ko`ra dehqon o`z xo`jayinidan Yuriy kunidan bir hafta oldin va bir hafta keyingina ketishi mumkin edi. Buning uchun dehqon feodalga hovli uchun ijara puli sifatida to`lov berishga majbur edi. Shu tariqa Rusda dehqonlarni umumdavlat miqyosida krepostnoylashtirish boshlangan edi. Bu davrda xoloplarning ba`zilari feodallarga aylangan, ba`zilari yerga biriktirildi, ba`zilari erkinlikka chiqarildi. Albatta, xoloplar ham saqlanib qoldi. O`zini xoloplikka sotish uchrab turardi. Xoloplar va dehqonlar orasidagi farq juda kamaygan edi. Shaharlarda knyaz hokimiyati vakillari, savdogarlar va hunarmandlar yashardi. Moskva davlati ilk feodal monarxiyasi bo`lib qolaverdi. Dastlab syuzerenitet-vassallitet munosabatlari mavjud edi. Keyinchalik markaz va joylar o`rtasidagi munosabatlar immunitet yorliqlariga va shartnomalarga asoslanardi. Udel knyazlari buyuk knyazlardan xizmatlar evaziga yorliqlar olib unga bo`ysunardi. Davlat boshlig`i buyuk knyaz hisoblangan. U katta huquqlarga ega bo`lib, qonunlar chiqarar, davlat boshqaruviga rahbarlik qilar, sud vako-latlariga ega edi. Uning hokimiyati vaqt o`tishi bilan kuchayib bordi. Ayniqsa, Oltin O`rda qulagandan so`ng buyuk knyaz butun Rusning hukmdoriga aylandi. Ivan III va uning vorisi o`zlariga podsho devonini olishga harakat qilgan. Davlatning muhim organi Boyarlar dumasi hisoblangan. U Qadimgi Rusdagi Kengashdan o`sib chiqqan. Boyarlar dumasining vakolatlari bu-yuk knyaz vakolatlariga mos tushgan. Lekin bu holat hech qayerda rasmiylashtirilmagan edi. Buyuk knyaz Boyarlar dumasi bilan hisob-lashishi shart emas edi. Biroq, uning barcha qarorlari boyarlar tomonidan ma`qullanmasa, hayotga tadbiq qilinmasdi. Vaqt o`tishi bilan buyuk knyaz Boyarlar dumasini o`ziga bo`ysundirdi. Feodallar syezdlari ham xuddi ilgarigidek chaqirilib turardi. Ilgarigi saroy- votchina boshqaruvi o`rniga asta-sekin yangi prikaz (mahkama) boshqaruvi vujudga keladi. Avvalo saroy-votchina boshqaruvi murak-kablashtirilib, saroy chinlari doimiy xizmatga aylantirildi. XV asrning II yarmidan mahkama tizimi kelib chiqa boshlab, XVI asrning II yarmida rasmiylashtirildi. Shu vaqtdan boshlab «prikaz» atamasi ham o`rnatildi. Birinchi mahkama katta saroy prikazi va xazina prikazi edi. Ot-ulov xizmati maxsus prikazga aylanib, faqat knyazlarning shaxsiy xizmatlarini emas, dvoryanlar otliq qo`shinlarining rivojlanishiga ham xizmat qiladigan bo`ldi. XVI asrning boshida Razryad prikazi tashkil topib, xizmatchi kishi-larni, ularning chinlari va mansablarini hisobga olish bilan shug`ullandi. Rus davlati uyezdlarga bo`linib, ular stanlarga, stanlar volostlarga bo`lindi. Biroq xali bir xildagi ma`muriy-hududiy birlik to`liq ishlab chi-qilmagandi. Ba`zi joylarda yerliklar (udellar) ham saqlanib qolgandi. Harbiy okruglar, gublar, sud okruglari ham saqlanib qoldi. Rus haqiqati huquqning asosiy manbai bo`lib qo-laverdi. Odat huquqi ham harakatda edi. Markazlash-tirish maqsadida ustav yorliqlari ham chiqarildi. Bu davrning engDavlat tuzumi Huquq manbalari

muhim huquq yodgorligi 1497 yilgi Sudebnik (Qonun-noma) edi. U Rus davlatining yagona sud amaliyotini joriy qildi, yangi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soldi, mayda va o`rta feodallar – dvoryan-lar va boyarlarning bolalarining maydonga chiqishini rasmiylashtirdi. Ayniqsa, u dehqonlarni yoppasiga krepostnoylashtirishni boshlab berdi. Chunki unda Yuriy kuni joriy qilingan edi. Rus haqiqati, Pskov sud yorlig`i, Moskva knyazlarining keyingi qonunlari Sudebnikning manbalari edi. Qonunnomada asosan jinoyat va jinoiy-huquqiy normalar mustahkamlangandi. U Rus haqiqatini bir qancha yangi normalar bilan boyitdi. Lekin fuqarolik huquqi va ayniqsa majbu-riyat huquqi borasida uncha batafsil normalar belgilanmagandi. Shu sababli Rus haqiqatining ba`zi normalari Sudebnik bilan bir qatorda harakatda bo`ldi. Bu davrda mustaqil jamoa yer egaliklari deyarli yo`qolib ketgan edi. Jamoa yerlari votchinniklar va pomeshchiklar qo`liga o`tadi, knyazlik yer egaligi mustahkamlanadi, votchina egasi unga deyarli chek-lanmagan huquqlarda egalik qiladi. U votchinaga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish, ya`ni sotish, hadya qilish, meros qilib o`tkazish huquqiga ega edi. Shu bilan birga votchina shartli yer egaligi edi. Chunki knyaz o`zidan ketgan vassalning yerini qaytarib olishi mumkin edi. Pomeste esa aniq ko`rinishdagi shartli yer egaligi bo`lgan. Chunki u senorlar tomonidan vassallarga xizmat davrida mukofot tariqasida beri-lardi. Shu sababli pomeshchik uni tasarruf etishi mumkin emasdi. Buyuk knyazlik domeni qora majburiyatli va saroy yerlariga bo`lin-gan. Qora majburiyatli dehqonlar pul rentasi to`lardilar va umumdavlat chinovniklariga bo`ysunardilar. Saroy dehqonlari barshchina o`tar yoki natural obrok to`lardilar. Ular saroy hokimiyati vakillari tomonidan bosh-qarilardi. Domen yerlari sekin-asta buyuk knyazlar tomonidan votchina va pomeste sifatida taqsimlangandi. 1497 yilgi Qonunnoma shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarga Rus haqiqatiga qaraganda kam o`rin ajratdi. Qarz haqida faqat bitta moddada gapirilgan edi. Bunda qarzini to`lay olmagan qarzdorning majburiyati ha- qida gapirilib, bunday norma Rus haqiqatida ham mavjud edi. Qonunno-mada oldi- sotdi va shaxsiy ijara shartnomalari haqida ham eslab o`tilgandi. 1497 yilgi Qonunnoma Rus haqiqatiga qaraganda zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarni ancha aniq ko`rsatib beradi. Bunda kam o`zgarishlar yuz berdi. Lekin Qonunnoma meros huquqida ancha umumiy va aniq normalar o`rnatgan. O`g`illar qonuniy merosxo`rlar hisoblangan,ular bo`lmasa qizlar ham yer olishi mumkin edi. Agar qizlar bo`lmasa, meros yaqin qarindoshlarga o`tgan. Bu davrda jinoyat huquqi ancha taraqqiy qildi. Bu 1497 yilgi Qonunnomaning chiqarilishi bilan bog`liq edi. Unda jinoyatga ancha aniq tushuncha berildi. Davlat yoki hukmron sinfga tajovuz qiluvchi har qanday harakatlarga jinoyat deb tu-Mulk huquqining tartibga solinishi Majburiyat huquqi Meros huquqi Jinoyat huquqi

shunilgan. Jinoyat atamasini qo`llab Qonunnoma Pskov sud yorlig`idan farq qiladi. Unda «yomon ish» (lixoe delo-yomon, yovuz ish) jinoyat deb tushunilgan. Jinoyat subyekti borasida ham Qonunnoma Rus haqiqatidan ilgarila-di. Xolopga endi jinoyatning subyekti sifatida qaraladigan bo`ldi, ya`ni endilikda u o`z harakati va jinoyati uchun mustaqil javob beradigan bo`ldi. Qonunnoma Rus haqiqatiga ma`lum bo`lmagan, Pskov sud yorlig`ida faqat eslab o`tilgan jinoyatlarning turlarini kiritdi. Masalan, davlat jinoyatlaridan «isyon» va «qo`zg`olon» degan tushunchalar paydo bo`ldi. Isyon deganda asosan boyarlarning buyuk knyazlardan boshqa knyazlarga o`tib ishlashi tushunilgan. Masalan, Tver yilnomasida eslatilishicha, 1485 yilda Tverdan Moskva buyuk knyaziga o`tib ketgan knyazlar va boyarlarni isyonchilar (kramolniki) deb e`lon qilingan. Davlatga qarshi jinoyatlar uchun o`lim jazosi o`rnatildi. Qonun mulkiy jinoyatlarning rivojlangan tizimini nazarda tutadi. Bularga bosqinchilik (qaroqchilik, talonchilik), o`g`rilik, begona mulkni yo`q qilish va unga zarar yetkazish kabilar kirgan. Bular uchun qattiq jazolar berilgan. Qonunnoma shaxsga qarshi jinoyatlardan odam o`ldirish, harakat va so`z bilan haqorat qilish kabilarni ko`rsatadi. Qonunnoma jazolarning maqsadi va tizimi borasida ham ancha o`zgarishlar yasadi. Ilgari xazina uchun muhim daromad sifatida vira (xun haqi, tovon) va sotishni ko`zda tutuvchi normalar ko`p bo`lgan bo`lsa, endi birinchi o`ringa boshqa manfaatlar chiqdi. Hukmron sinf ekspluatatsiya qilinuvchi ommaning qarshiligini bostirish uchun terroristik usullar qo`llay boshladi. Jazoning maqsadi sifatida qo`rqitish birinchi o`ringa chiqarildi. Agar ilgari mulkiy jazolar asosiy hisoblangan bo`lsa, endi u keyinga surib qo`yildi. Qonunnoma o`limga mahkum etish va savdo qatli deb atalgan yangi jazolarni joriy qildi va bular ko`p jinoyatlar uchun qo`llanildi. Qonun o`lim jazosi turlarini ko`zda tutmaydi. Tajribada o`lim jazosining ko`pgina turlari mavjud edi. Masalan, osish, kallasini kesish, suvga cho`ktirish va boshqalar. Savdo qatli shunday ediki, bunga ko`ra, aybla-nuvchi savdo maydonida qamchi bilan savalangan, bu ko`pincha uning o`limiga olib kelgan. Sotish jazosi ham bo`lgan, lekin kam qo`llanilgan. Sudebnikda ozodlikdan mahrum qilish va tana a`zolariga shikast yetkazish (ko`zini o`yish, tilini kesish) kabi jazolar ham nazarda tutiladi. Bu davrda tortishuvchilik jarayoni yanada rivojlan-di va sud ish yuritishining yangi shakli - qidiruv paydo bo`ldi. Tortishuv jarayonida ish da`vogarning arznoma deb ataluvchi shikoyati bilan boshlangan. Arznoma odatda og`zaki beril- gan. Sud arznomani olgandan keyin javobgarni sudga olib kelish chora-larini ko`rgan. Javobgarni kafil bo`lganlar sudga olib kelganlar. Javobgar sudga kelmasa muhokamasiz yutqazgan. Bunda da`vogarga «sudsiz yorliq» berilgan. Agar da`vogar sudga kelmasa ish tugatilgan. Sud jarayonida tomonlarning shaxsan tan olishligi, guvohlarning ko`rsatmalari, sud dueli, hujjatlar (shartnomalar, rasmiy yorliqlar), qasam dalillar bo`lib hisoblangan. Tomonlar duelga chiqib, kim yutsa o`sha ishda ham yutgan, dueldan qochsa yutqazgan. Duel uchun odam yollash ham mumkin edi. Sud jarayoni

Bu davrda qidiruv jarayoni paydo bo`lgan. Bunda sudning o`zi ish qo`zg`atgan, yuritgan va o`z tashabbusi bilan uni tugatgan. Sudlanuvchi ko`proq jarayon obyekti bo`lib qolardi. Haqiqatni bilish uchun «qiynoqqa solish» asosiy vosita edi. Sud poshlinalari ham o`rnatilgandi. Da`vogar da`vo summasining 6 foizini sudyaga - boyarga to`lashi lozim edi. Bundan tashqari dyakka ham alohida haq to`langan. 5. Rossiyada tabaqa-vakillik monarxiyasi (XVI asrning o`rtalari-XVII asrning o`rtalari) Yuz yildan ortiq davom etgan bu davrda Qozon, Astraxan va Sibir xonliklari tugatilib, ularning hududi-quyi va o`rta Povolje, shuningdek, Sibir Rossiya tarkibiga qo`shib olindi. 1654 yilda esa chap qirg`oq Ukraina Rossiyaga qaytadan qo`shib olindi. Dehqonlar va xoloplarning ekspluatatsiya qilishning kuchayishi Ivan Bolotnikov boshchiligidagi urushni keltirib chiqardi. Livoniya urushi va oprichnina mamlakatga katta talofat keltirdi. Ayniqsa polyak-shved inter- ventsiyasi ahvolni yanada murakkablashtirdi. Chet el bosqinchilarining haydab yuborilishi natijasida xo`jalik ko`tarila boshladi. Biroq iqtisodiy qiyinchiliklar uzoq saqlanib turdi. XVI asrning oxirlaridan dehqonlarni krepostnoylashtirish borasida hal qiluvchi qadam qo`yildi. Maxsus farmon bilan «taqiqlangan yillar» joriy qilindi. Bu davrda dehqonlarning o`z yerlaridan ketishi taqiqlandi. 1597 yil oxirida esa «tayin yillar» belgilash to`g`risida farmon chiqarildi. Unga binoan o`z pomeshchigidan qochib ketgan va ro`yxat daftariga kiritilgan dehqonlarni qidirib topishning 5 yillik muddati o`rnatildi va bu tartib 1649 yilgacha saqlanib qoldi. Bu holat boyarlarga - yirik votchin-niklarga dehqonlarni o`z tomonlariga og`dirish imkoniyatini berardi. 1649 yilgi Sobor qonunlari "tayin yillar" ni bekor qilib, dehqonlarning krepostnoylashtirilishini batamom oxiriga yetkazdi. Endilikda dehqonlarni qidirib topish muddatsiz bo`lib qoldi. Bu davrda hukmron tabaqalar ichida kuchli ziddiyatlar bo`lib turdi. Monarxlar va ularning tarafdorlari bilan boyarlar o`rtasida qattiq kurash ketardi. Boyarlar davlatning markazlashtirilishiga qarshi kurashdilar. Mo-narxlar boyarlarga qarshi kurashda dvoryanlarga va shaharliklarning yuqori qismiga tayandilar. Tabaqa-vakillik monarxiyasi markazlashgan davlatni mustahkamlash uchun kurash natijasida vujudga kelgan edi. Chet el bosqinchilari haydab yuborilganidan so`ng mamlakat ham iqtisodiy, ham siyosiy mustahkamlana boshladi. Yangi podshoni saylagan 1613 yilgi Zemskiy (Umumdavlat) soboridan boshlab Rossiya davlati asta-sekin mustahkamlana boshladi. XVII asrning o`rtalariga kelib u yanada qudratli va kuchli bo`lib qoldi. Bu davrda feodal munosabatlar juda taraqqiy etib, dehqonlarning krepostnoylashtirilishi oxiriga yetkazildi.Ijtimoiy tuzumdagi o`zgarishlar

Xo`jalikning barshchina tizimi rivojlandi. Dehqonlar barshchinadan tashqari qator boshqa maj-buriyatlarni ham o`tardilar. Oprichnina sobiq udel knyazlarining iqtisodiy qudratini sindirdi, podshoning yer egaligi o`sdi, asta-sekin pomeste yer egaligining ahamiyati o`sib bordi. XVII asrda manufaktura ishlab chiqarishi paydo bo`lib, rivojlana boshladi. Shaharlar o`sib, posad aholisining roli kuchayib bordi, savdo taraqqiy etdi. Podsho eng birinchi yirik yer egasi hisoblanardi. Oprichnina pod-shoning iqtisodiy qudratini yanada oshirdi. Boyarlardan juda ko`p yerlar tortib olindi va dvoryanlarga pomeste tariqasida berila boshlandi. Sobiq udel knyazlari oprichninagacha yirik feodal edilar. Shuningdek mam-lakatda yirik va o`rta boyarlar ham mavjud edi. Oprichnina . U Ivan IV tomonidan joriy etildi. Bu «oprich», «boshqa», «alohida» so`zidan olingan bo`lib, alohida meros mulk degan ma`noni anglatadi. Davlat oprichnina va zemshchinadan iborat ikki qismga bo`lindi. Oprichninaga yirik boyarlarning votchinalari, Moskva janubidagi yerlar kiritildi. Markazlashtirishning dushmani bo`lgan sobiq knyazlar va boyarlar bu yerlardan haydalib, ularning mulklari pomeshchiklarga, oprichninadagi harbiy xizmat egalariga bo`lib berildi. Haydalgan boyarlarga zemshchinadan yer berilgan. Xoinlikda ayblangan boyarlarning mulki tortib olindi. Dvoryanlar va boyar bolalari boshqarish ishlariga jalb etildi. Ko`p-gina qora so`qachi va saroy yerlari ham dvoryanlar qo`liga o`tdi. Ivan IV dvoryanlarga tayanib, zemshchinadagi yerlardan yangidan-yangi rayonlar tuzib oprichninaga o`tkazardi. Hukmron tabaqalar tarkibiga ruhoniylar ham kirardi. Cherkov katta yer mulkiga va boshqa ko`p boyliklarga egalik qilardi. Oprichnina yillarida oprichniklar deb atalgan dvoryanlar guruhi tash-kil topdi. Podsho ular orqali boyarlarga va sobiq udel knyazlariga nisbatan oprichnina terrorini o`tkazdi. Oprichniklar yer olishda katta imtiyozlardan foydalanib, ya`ni ko`proq, yaxshiroq yerlar oldilar. Feodallarga qaram aholi. Dehqonlar ilgarigidek qora so`qachi (maj- buriyatli) va xususiy egalikdagi dehqonlarga bo`linadi. Livoniya urushi va oprichnina dehqon xo`jaliklarini vayron qildi. Dehqonlar o`z yerlarini, xo`- jayinlarini tashlab, yaxshi yerlar izlab ommaviy qochib keta boshladilar. Buning oldini olish maqsadida krepostnoylik o`rnatildi. Bu davrda xoloplik hali saqlanib qoldi. Tutqunlikka tushgan kishilar (kabalnыe lyudi) deb ataluvchi qaram kishilarning yangi toifasi rivojlandi. Yeridan ajralgan erkin dehqonlar tutqunlikka tushardi. Bu maxsus yor-liqlar bilan mustahkamlandi. Tabaqa-vakillik monarxiyasi davrida shaharlar, hunarmandchilik, savdo o`sishda davom etdi. Shahar aholisining soni ancha ko`paydi, ular posadga biriktirib qo`yildi. Posadning yuqori qismini yirik savdogarlar tashkil etgan. Posadning asosiy ommasi mayda savdogarlar va hunarmand-lar bo`lib, ular turli majburiyatlarni o`tardilar. Shaharda yana saroy, feodal-larning qasrlari, monastirlar, albatta, xoloplar va dehqonlar ham mavjud edi. XVI asr o`rtasida Rossiyada ilk feodal monar-xiyasi o`rniga tabaqa-vakillik monarxiyasi keldi.Davlat tuzumi

Tabaqa-vakillik monarxiyasining kelib chiqishiga sabab, samoderja-vie o`rnatishga harakat qilgan, lekin hokimiyatni Boyarlar dumasi bilan bo`lib olishga majbur bo`lgan monarx hokimiyatining nisbatan kuchsizligi bo`ldi. Chorizmning Boyarlar dumasiga qarshi o`laroq, davlat boshqaruvi-ga dvoryanlarni va shaharliklarning yuqori qismini jalb etish zaruriyati paydo bo`ldi. Podsho Ivan IV boyarlarga qarshi kurash olib borib, Boyarlar duma-siga ishonmay, ko`proq «Yaqin duma»ga tayandi. «Yaqin duma»ga pod-shoga eng yaqin kishilar kiritildi. Podsho asosan shular bilan maslahatla-shardi. Bu vaqtda Boyarlar dumasining ham tarkibi ancha o`zgardi. Uning ba`zi a`zolari - eski boyarlar qatl etildi yoki haydaldi. Ularning o`rniga Dumaga podshoning qarindoshlari va uncha taniqli bo`lmagan dvoryanlar, dyaklar (qadimgi Rusda knyaz kotibi, keyinroq - amaldor) kiritildi. Oprichnina terrori ham Duma roliga ta`sir etdi. O`sha vaqtda podshoga va uning oprichniklariga qarshi chiqish juda xavfli edi. Ivan IV ning samoderjavie - mutlaq monarxiya o`rnatishga urinishi amalga oshmay qoldi. Bunga Boyarlar dumasi xalaqit berdi. Lekin har qalay u Boyarlar dumasining roziligisiz boyarlarni sud qilish va qatl etish huquqini qo`lga kiritib oldi. Xalq harakatining o`sishidan qo`rqqan Boyarlar dumasi buni tan olishga majbur bo`lgan edi. Oprichnina joriy qilingandan keyin davlat tuzumida vaqtincha ba`zi o`zgarishlar yuz berdi. Hokimiyat va boshqaruvning ikki tizimi tashkil etildi. Zemshchinada hamma narsa ilgarigidek qoldi, ya`ni Boyarlar du-masi davlat hokimiyatining oliy organi bo`lib qolaverdi. U hokimiyatni podsho bilan bo`lib olgan edi. Oprichninada esa podsho amalda cheklan-magan hokimiyatga ega edi. Bu yerda davlat organlarining maxsus tizimi: oprichnina dumasi, maxsus oprichnina prikazlari (mahkamalari), oprichni-na qo`shini, oprichnina xazinasi tashkil etildi. Oprichnina dumasi Boyarlar dumasini nazorat qilib, uning huquqlarini ancha chekladi. Biroq, davlat to`ntarishiga harakat amalga oshmay qoldi. Terror shunga olib keldiki, nafaqat muxolifatchi boyarlar, balki ko`pgina dvoryanlar ham qatl etildi. Masalan, oprichnina tashabbuskorlaridan biri Basmanov ham davlatga xiyonat uchun qatl etildi. Ammo oprichnina terrori boyarlar aristokratiyasining muxolifiyatini tugata olmadi. Ruhoniylar ham terrorga qarshi chiqdilar. Mitropolit Filipp xalq oldida ochiqdan-ochiq oprichninaning bekor qilinishini talab qildi. Podsho Cherkov sobori orqali uni o`limga mahkum etish haqida qaror chiqarilishiga erishadi. Keyin Ivan IV bu jazoni umrbod monastir turmasi bilan almashtirgan edi. Shu bilan birga podsho oprichninani bekor qilishga majbur bo`ldi. Chunki endilikda barcha hukmron tabaqalar - boyarlar, ruhoniylar, dvoryanlar bundan norozi bo`la boshlagan edilar. Oprichnina shunga olib keldiki, u dastlab boyarlar aristokratiyasini kuchsizlantirdi va podsho hokimiyatini mustahkamladi. Lekin, ayni vaqtda oprichnina terrori ishlab chiqaruvchi kuchlarni juda izdan chiqardi. Oprichnina dvoryanlarni siyosiy yuksaltirdi. Biroq, Boyarlar dumasining davlat hokimiyatining oliy organi sifatidagi ahamiyatini tugata olmadi.

Bu davrning o`ziga xos organi Zemstvo (Umum-davlat) soborlari edi. Ularning chaqirilishiga asosiy sa-bab sinfiy kurashning keskinlashishi bo`ldi. Shunday paytlarda davlat boshqaruviga faqat boyarlarnigina emas, shuningdek dvoryanlarni, posad aholisini, ba`zan hatto davlat dehqonlarini, o`qchi askarlar, kazaklar (bular 1613 yilgi Zemstvo soborida qatnashgan edilar)ni ham jalb qilishga to`g`ri keldi. Zemstvo soborlari sinfiy kurash juda keskinlashgan paytlarda tinch-lik, urush, interventlarni haydash, iqtisodiy vayronagarchiliklarni bartaraf qilish uchun mablag`lar qidirish haqidagi masalalarni hal etish uchun chaqirilardi. Rossiyada ilk marta 1549 yilda tabaqalar (toifalar) kengashi bo`lmish Zemstvo sobori ta`sis etilgan (chaqirilgan) edi. Bu Moskva shahar aholisi-ning qo`zg`olonidan qo`rqqan hukmron doiralarning (podsho va feodallar-ning) birdan- bir chorasi edi. «Murosa sobori» deb atalgan bu yig`inda podsho boyarlarni, yepiskoplarni va dvoryanlarni yig`ib, o`z nutqida boyarlarni ayblaydi va kengash ishtirokchilarini hamkorlikka chaqiradi. Keyinchalik Zemstvo soborida shaharning yuqori tabaqa vakillari ham qatnashadigan bo`ldi. Hukumat davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ishlarni Zemstvo soborining ijozati bilan hal etadigan bo`ldi. Boyarlar dumasi Zemstvo soborining tarkibiga kiritilgan bo`lsada, ammo bunda hal qiluvchi rol o`ynay olmas edi. Zemstvo soborlari chaqirila boshlashi bilan Rossiya davlati dvoryan-lar va shaharliklarga tayanib ish ko`ruvchi tabaqa vakillari monarxiyasi bo`lib qoldi. Zemstvo soborlariga podsho, Boyarlar dumasi, ruhoniylar-ning yuqori qismi (Muqaddas sobor) to`liq tarkibda kirdi. Ular xuddi yuqori palata sifatida edi. Ularning a`zolari saylanmagan, balki ijtimoiy mavqeiga qarab ishtirok etgan. Quyi palatani dvoryanlardan, dyaklardan, shahar (posad) aholisining yuqori qismi (savdogarlar)dan saylangan kishilar tashkil etgan. Zemstvo soborlari ko`p hollarda podshoning tashabbusi bilan chaqirilardi. Ularning podshosiz yig`ilgan paytlari ham bo`lgan. Boyarlar va ruhoniylar, odatda alohida majlis o`tkazardilar. Soborlarning qarorlari maxsus bayonnomalar-da rasmiylashtirilar, podsho, patriarx (1589 yilgacha mitropolit) va oliy mansablar muhrlari bilan mustahkamlanardi. Zemstvo sobori maslahatchi organ emas, balki davlat hokimiyatining oliy organi edi. XVII asrning 20 yillaridan Zemstvo soborlari tobora kam chaqiriladigan bo`ldi, podsho hokimiyati kuchayib bordi. XVI asrning o`rtasidan markaziy davlat boshqaruv organlari - prikaz (mahkama) tizimi yanada taraqqiy etdi va uzil-kesil qaror topdi. Ayniqsa, XVII asrda keng tarmoqli mahkamalar tizimi tashkil etildi. Bu davrda davlat mexanizmi juda murakkablashdi. Ma`lumki, dastlab o`qchilarga rahbarlik qiluvchi O`qchilik mahka-masi tuzilgan, shuningdek, yomon kishilar to`g`risidagi ishlarni ko`ruvchi Qaroqchilik mahkamasi va taftish organi bo`lgan Arz-shikoyat mahka-masi tashkil etilgandi. Boyarlar va dvoryanlardan iborat otliqlarning shax-siy tarkibi Razryad mahkamasi tomonidan yuritilardi. Mahkama xizmat-larga tayinlash, mansablarga o`rnashish hollarining hammasini qayd etib turardi. Shuningdek, kazak qo`shinlarini Kazachiy mahkama yuritardi.Zemstvo soborlari

Xizmatchi dvoryanlarning pomeste yer egaligini yurituvchi Pomeste mahkamasi ham mavjud edi. U dvoryanlarning harbiy xizmatlari evaziga pomeste bilan ta`minlanishini kuzatib turar, ya`ni bularni o`rnatilgan normalarda bo`lishini nazorat qilardi. Mahkama yerlarni ro`yxatga olish, chet el bosqinchiligi davrida pomeshchiklarning buzilgan huquqlarini tiklash ishlarini amalga oshirgan, dehqonlarning pomestelardan qochishiga qarshi faol kurash olib borgan. Uning apparatida maxsus izquvarlari bo`lib, ular qochoq dehqonlarni izlash bilan shug`ullanganlar. Mahkamada ko`p sonli dyaklar va ularning yordamchilari ham bo`lgan. XVII asr oxirida sud mahkamalari tizimi tashkil etiladi. Moskva, Vladimir, Dmitrov, Qozon mahkamalari va boshqalar shunday mahkama-lar edi. Ular oliy sud organlari funksiyalarini bajarar, bevosita ancha muhim va murakkab ishlarni, shuningdek, mahalliy sudlarning qaror va hukmlari ustidan appelyatsion ishlarni ko`rardilar. Keyinchalik barcha sud mahkamalari yagona sud mahkamasiga birlashtirildi. 1549 yilda rasman Elchilik mahkamasi tuzilgan. U tashqi siyosatni yuritgan. Bungacha tashqi siyosiy ishlar bilan Boyarlar dumasining Javob komissiyasi, xazinabon, saroybon kabilar shug`ullanardi. XVI asrning II yarmida Xoloplik mahkamasi tashkil etildi. XVI asr o`rtasida mahalliy boshqaruvda islohotlar o`tkazildi. Boqimandalik tizimi «guba» va zemstvo o`zini o`zi boshqarish bilan almashtirildi. Dvoryanlar va boyar bolalari guba organi boshlig`i - guba oqsoqolini saylaydi. Bu mansab Qaroqchilik mahkamasi tomonidan tasdiq-langan. Mazkur mahkama, shuningdek, guba oqsoqolining huquq va majburiyatlarini tushuntiruvchi nakazlar ham berib turgan. Shunday qilib, uyezdlarda «yomon kishilar» tomonidan qilinadigan «qaroqchilik ishlari» bilan shug`ullanish noiblar (namestniklar) va volostlar ixtiyoridan olinib, boyar bolalaridan saylab qo`yiladigan guba oqsoqollariga berildi. Guba oqsoqollari o`z apparatlariga ega edi. U «selovalnik»lardan iborat edi. «Selovalnik»lar deyilishiga sabab ular bu mansabga sodiq xizmat qilish haqida qasam ichib, krest (xoch, but)ni o`par edilar. Har bir guba organining maxsus devonxonasi - guba mahkamasi bo`lib, unda ishlarni guba dyaki yuritardi. Dastlab guba oqsoqollari muddatsiz saylanardi, keyinroq saylovlar har yili o`tadigan bo`ldi. Guba organlari odam o`ldirish, bosqinchilik, o`g`irlik ishlarini ko`rib hal qilish, turmalarni kuzatib turish ishlari bilan shug`ullanardi. 50 yillardan boshlab zemstvo islohoti ham o`tkazildi. Boqimandalar sud qilish va soliqlar yig`ish huquqidan mahrum qilindi. Bu ishlarni boy shaharliklar va qora so`qachi dehqonlardan saylab qo`yiladigan «sara boshliqlar» va «selovalnik» lar olib boradigan bo`ldi. Bulardan tashqari zemstvo mahkamalarida ish yurituvchi zemstvo dyaklari ham saylab qo`yilardi. Zemstvo organlari soliq va o`lponlar yig`ish, fuqarolik va mayda jinoiy ishlarni hal etish (ancha yirik ishlar guba organlari tomonidan hal etilgan) kabi ishlarni amalga oshirardi. Guba va zemstvo organlari ma`muriy va sud funksiyalarini ham bajarardi. Sud hali ma`muriyatdan ajratilmagan edi.

Mahalliy o`zini o`zi boshqarish organlarini Qaroqchilik mahkamasi ham va tegishli joylarda tashkil etilgan mahkama ham kuzatib turgan. «Guba» islohoti joylarda pomeshchiklar hokimiyatini mustahkamladi. Guba muassasalari tabaqa- vakillik organlari bo`lib qoldi. Zemstvo islohoti natijasida mamlakatning sud va moliya ishlarini markazlashtirish kuchaytirildi. Ivan Bolotnikov boshchiligidagi dehqonlar urushi va chet el bosqinchiligi yillarida chorizm shunga amin bo`ldiki, joylarda guba va zemstvo organlariga to`liq ishonib bo`lmas ekan. Shu sababli mazkur organ bilan bir qatorda voevoda mansabi ta`sis etildi. Voevoda boyarlar va dvoryanlar ichidan Razryad mahkamasi tomonidan tayinlangan va podsho hamda Boyarlar dumasi tomonidan tasdiqlangan. Voevoda qaysi shahar yoki uyezdda xizmat qilsa, o`sha yer egasining buyrug`iga bo`ysunardi. Katta shaharlarda bir necha voevoda bo`lib, lekin ulardan biri asosiysi edi. Boqimandalik tamoyili bekor qilinganligi uchun ular xazinadan maosh olardilar. Voevodaning eng asosiy vazifalaridan biri moliyaviy nazoratni ta`minlash edi. U yerlarni va barcha yer uchastkalaridan olinadigan daro-madlarni hisobga olib turardi. Davlat soliqlarini yig`ish bevosita saylab qo`yiladigan oqsoqollar va «selovolnik»lar tomonidan amalga oshirilardi, lekin ularni voevodalar nazorat qilib turardilar. Voevodaning yana bir muhim vazifasi dvoryan va boyar bolalaridan harbiy xizmatchilarni yig`ish edi. Voevoda ularning ro`yxatini tuzib, hisobga olgan, harbiy ko`riklardan o`tkazgan, xizmatga tayyorgarligini tekshirgan. Razryad mahkamasining talabi bilan voevoda harbiy xizmat-chilarni xizmat o`tash joylariga yuborgan. U shuningdek, o`qchilar va to`pchilarni ham boshqargan, qal`alarning holatini kuzatib turgan. Voevoda huzurida maxsus ish yuritish mahkamasi bo`lib, unga dyak boshchilik qilardi. Mahkamada shahar va uyezdni boshqarish bo`yicha barcha ishlar amalga oshirilardi. Mahkamada juda ko`p mayda chinovnik-lar - pristavlar (nazoratchilar), «nedelshik» lar, qorovullar bo`lib, voevoda-ning buyruqlarini bajarardilar. Voevodaga asta-sekin guba va zemstvo organlari, ayniqsa harbiy va politsiya masalalarida bo`ysuna borgan. Bu davrning muhim huquqiy yodgorligi 1550 yilgi Sudebnik (Qonunnoma) edi. Tarixda u podsho Qonunnomasi degan nom olgan. U 1497 yilgi Qo- nunnomaning yangi nashri hisoblanib, 1497 yildan 1550 yilgacha davrdagi Rossiya qonunchiligida yuz bergan o`zgarishlarni aks ettirgan. Unda ko`p yangi normalar paydo bo`lgan. 1550 yilgi Qonunnoma namestniklarning huquqiy holatiga katta e`tibor bergan. Qonun hali boqimandalik tizimini bekor qilmagan bo`lsada, namestniklarning ba`zi huquqlarini cheklagan. Yangi qonun bo`yicha namestniklar birovga mulkiy zarar yetkazganliklari uchun javobgar bo`ladigan bo`ldilar. Ilgari bu yo`q edi. Namestniklar sudi-dan dvoryanlar va xizmatchi kishilar ozod qilindi. Biroq odam o`ldirish, bosqinchilik (qaroqchilik), o`g`rilik bo`yicha ular ilgarigidek namestniklar tomonidan sud qilinardi. Huquqning rivojlanishi

1550 yilgi Qonunnomada qaram kishilarning huquqiy holati tartibga solindi, tutqunlik yorliqlarini rasmiylashtirish tartibi o`rnatildi. Bunda qaram bo`lishi mumkin bo`lgan kishilarning yoshi, ijtimoiy ahvoli va boshqalar o`rnatildi. 1550 yilgi Qonunnomada belgilanishicha, undan keyingi barcha qonunlar unga kiritilishi kerak edi. Bu juda muhim qoida bo`ldi. Lekin amalda bunday qilinmadi. Yangi normalar Qonunnomaga kiritilmay, u bi-lan yonma-yon harakat qildi. Odatda yangi qonunlar qaysi mahkamaga taalluqli bo`lsa, o`sha mahkamaning kitobiga kiritilardi. Shu tariqa huquq-ning yana bir muhim manbai mahkamalarning ustav va buyruq kitoblari vujudga keldi. Masalan, bizgacha yetib kelgan Qaroqchilik mahkamasi-ning kitobida jinoyat va protsessual huquqning muhim normalari o`z aksi-ni topdi, jumladan, jazolash, yoppasiga tintuv o`tkazish haqida normalar belgilandi. Bu davrning eng yirik qonunchilik yodgorligi 1649 yilgi Sobor qonunlari bo`ldi. Uning qabul qilinishiga bevosita turtki Moskva posad kishilarining 1648 yilgi qo`zg`oloni edi. Posad aholisi podshoga murojaat qilib, o`z holatlarining yaxshilanishini va siquvlardan himoya qilinishini so`raydi. Dvoryanlar ham boyarlardan himoya qilinishini so`rab podshoga murojaat etadi. Podsho posadliklar qo`zg`olonini bostiradi, lekin ular ahvolini biroz yaxshilashga majbur bo`ladi va yangi qonun - «Ulojeniya» («Tuzuklar») ishlab chiqish haqida (1648 yil iyulda) buyruq beradi. Komissiya tuzilib, unga rais etib boyarin N.N.Odoyevskiy tayinlanadi. 1648 yil sentabrda Zemstvo Sobori ish boshlaydi. Unga boyarlar, ruhoniylar, dvoryanlar va savdogarlar kirgan edi. Dehqonlar va posadning majburiyatli qora kishilari unda ishtirok etmagandi. O`z tarkibi, yo`nalishi va vazifalari bo`yicha Zemstvo sobori feodal krepostnoylik xarakteriga ega edi. «Tuzuklar» loyihasi palatalarda muhokama qilinib, ba`zi o`zgarishlar bilan tasdiqlanadi va 1649 yil 29 yanvarda kuchga kiradi. «Sobor qonunlari»ning qabul qilinishiga eng asosiy sabab ichki ziddiyatlarning keskinlashishi bo`ldi. Podsho va hukmron tabaqalarning yuqori qismi posad aholisining qo`zg`olonidan cho`chib, xalq ommasini tinchlantirish maqsadida go`yo posad aholisining ahvolini yaxshilamoqchi bo`ldi. Xuddi shu maqsadda Sobor qonunlari qabul qilindi. Sobor qonun-lari 25 ta bob, 967 ta moddadan iborat edi. Unda ilgari harakatda bo`lgan huquqiy normalar yuridik texnika jihatidan ancha yuqori darajada tizimga solinadi. Bundan tashqari asosan dvoryanlar va qora so`qachi posad-liklarning tazyiqi bilan qabul qilingan yangi normalar ham mavjud edi. 1649 yilgi Sobor qonunlarining qabul qilinishi ilgarigi qonunchilikka nisbatan olg`a tashlangan muhim qadam bo`ldi. Unda o`sha vaqtdagi ijtimoiy- siyosiy hayotning barcha tomonlari tartibga solingan edi. Shu bois 1649 yilgi Sobor qonunlarida huquqning qator sohalariga oid normalar o`z ifodasini topadi. Turli huquq sohalari ko`pincha bitta bobda birlashtirilgan edi va hokazo. Umuman Sobor qonunlari markazlashgan davlat boshqarmasi va podshoning samoderjaviye hokimiyatini mustahkamladi, siyosiy tarqoqlik-ning so`nggi sarqitlariga barham berdi, dehqonlarning krepostniklarga qa-ramligini batamom rasmiylashtirdi, posad kishilarning ahvolini biroz o`z-gartirdi. Qonunlar

krepostnoylik mazmunida bo`lib, dvoryanlar g`alabasini aks ettirardi. «Tayin yillar» bekor qilindi, qochoq dehqonlarni umr bo`yi qidirish mumkin bo`ldi. Dehqon va uning oilasigina emas, balki mol-mulki ham feodal mulki bo`lib qoldi. Sobor qonunlari dehqonni yerga emas, balki «xo`jayiniga» mahkamlab, biriktirib qo`ydi. Qonunlar dvoryanlarga yer mulklarini votchina singari meros qilib qoldirish huquqini berdi, ammo o`g`illarining otasi kabi xizmat qilishlari shart qilib qo`yildi, cherkov nazorat ostiga olindi. Shu maqsadda Monastir mahkamasi ta`sis etildi. Posad kishilarining ham ahvoli o`zgartirildi. «Oq joylar» yo`qotildi, podshoga topshirildi, posad jamoasiga qo`shilib majburiyatga jalb qilinadi-gan bo`ldi. Podsho majburiyatlarini o`taydigan posad kishilarigagina savdo-sotiq bilan shug`ullanishga ijozat berildi. Ammo shahar kamba-g`allarining ahvoli battar yomonlashdi. Podsho majburiyatlaridan qochib qutulib bo`lmas edi, dehqon feodalga biriktirilgani kabi posad kishilari ham o`z jamoalariga biriktirib qo`yilgandi. Qonunlardan faqat posadning yuqori tabaqalari yutdi xolos. Qonunlarda feodallarning yerga egalik huquqla-rini yanada mustahkamlash davom etdi. Feodal yer egaligining quyidagi uch asosiy turi mavjud edi: 1. Davlat mulki yoki bevosita podsho mulki. Bunga saroy yerlari, shuningdek, qora volostlarning yerlari kirdi. Qora volostlarning yerlarini podsho feodallarga xizmat evaziga taqsimlardi. Boyarlar va dvoryanlar yerga shartli egalik qilardilar. Ular davlatga, podshoga sidqidildan xizmat qilib turish sharti bilan yerga egalik qilishlari va undan foydalanishlari mumkin edi. 2. Votchina yer egaligi. Bu pomestedan farq qilib, uning egasi nafaqat unga egalik qilgan va undan foydalangan, balki uni tasarruf etishi ham mumkin edi. Votchinalar meros qilib qoldirilgan. Votchinalarning uchta asosiy ko`rinishi: a) nasliy (avloddan-avlodga o`tib kelgan); b) xizmat evaziga olingan (in`om etilgan va boshqalar); v) sotib olingan votchinalar mavjud edi. Qonunlarda nasliy votchinalarning soni kamaymasligi haqida g`am-xo`rlik qilindi. Shu munosabat bilan nasliy votchinalarni sotib olish huquqi nazarda tutilgan. Agar feodal votchinani sotib yuborsa, uning qarindoshlari 40 yil ichida uni qayta sotib olish huquqiga ega bo`ldilar. 3. Pomeste yer egaligi. Bu xizmatlar o`tash, asosan harbiy xizmatlar evaziga berilgan. Pomeste miqdori xizmat o`tayotgan shaxsning xizmat mavqeiga bog`liq edi. Uni meros tariqasida o`tkazilishi mumkin emasdi. Feodallar undan faqat xizmat o`tab turgan davrda foydalanishlari mumkin edi. Dastlab pomesteni ayirboshlash (almashtirish) taqiqlangan. Albatta, uni sotish ham mumkin emas edi. Biroq votchina va pomeste o`rtasidagi farq sekin- asta yo`qolib bordi. Garchi pomeste meros qilinishi mumkin bo`lmasa ham, o`g`il agar xizmatga kirsa, uni olishi mumkin edi. Sobor qonunlari bo`yicha, agar pomeshchik qariligi yoki kasalligi uchun xizmat-ni tark etsa, uning tul xotini va yosh bolalari «tirikchilik uchun» pomeste-dan bir qism olishlari mumkin edi. 1649 yilgi Sobor qonunlari pomestelar-ni votchinalarga almashtirishga ruxsat berdi. Bunday bitimlar quyidagi hollarda haqiqiy deb topilgan: birinchidan, tomonlar Fuqarolik huquqi

o`zaro ayirboshlash yozuvini tuzishlari, ikkinchidan, ular bu yozuvni podsho nomiga iltimos-noma bilan birga Pomeste mahkamasiga topshirishlari lozim edi. Majburiyat huquqi. Bu davrda fuqarolik huquqining garov va topshiriq institutlari yanada rivojlandi. Qonunlar bo`yicha agar qarzdor qarzini muddatida to`lamasa, uning garovga qo`ygan mulki garovga olgan kishiga o`tardi. Bunda qarzning va garovga qo`yilgan mulkning farqi hisobga olinmasdi. Ilgarigidek, oldi- sotdi, ayirboshlash, qarz, yuk tashish va boshqa shartnomalar keng tarqaldi. Qonun shartnomalarni tuzish tartibini ko`zda tutadi. Yirik summali shartnomalar maydonlarda maxsus amaldorlar tomonidan ikkitadan kam bo`lmagan guvoh ishtirokida, kichikroq summali shartnomalar esa uy sharoitida tuzilardi. Qonun zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majbu-riyatlarga e`tibor beradi. Meros ilgarigidek vasiyat bo`yicha va qonuniy tartibda qoldirildi. Merosxo`rlar meros qoldiruvchining qarzlari uchun javob berishlari lozim edi. 1497 yilgi Qonunnoma singari bu davrdagi qonunchilikda ham jinoyat deganda feodal jamiyat uchun xavfli bo`lgan «yomon ishlar» tushunilgan. Jinoyatning umumiy tushunchasi hali ishlab chiqilmagan edi. Sobor qonunlarida jinoyatning sinfiy mohiyati ancha aniq ifodalan-gan. Bir qancha jinoyatlar uchun jazolar belgilangan. Birinchi marta bu hujjatda harakatlarni qasddan, ehtiyotsizlikdan va tasodifan qilish mum-kinligi bir-biridan ajratildi. Suiqasd uchun ham javobgarlik belgilandi. Bu birinchi navbatda davlatga qarshi jinoyatlarga taalluqli edi, albatta. Birinchi marta Rossiya qonunchiligiga zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat tushunchalari kiritildi. Ishtirokchilik instituti yanada rivojlantirildi. Qonun endi jinoyatning tashabbuschisini, ishtirokchisini, yordamchisini, yashiruvchisini ajratib ko`rsatdi. Bular jinoyat huquqining umumiy qismiga oid yangi normalar edi. Sobor qonunlari jinoyat huquqining maxsus qismiga oid juda ko`p normalar belgiladi. Jinoyatlarning bir qancha ko`rinishlari va turlarini o`rnatdi. Bunda feodal-krepostnoylik tuzumiga xavf soluvchi jinoyatlarga qarshi kurashga katta e`tibor berildi. Qonunlarda cherkovga qarshi jinoyat-lar birinchi o`rinda turardi. Bularga Rossiya qonunchiligi tarixida birinchi marta maxsus bob ajratildi. Ikkinchi o`rinda albatta davlatga qarshi ji-noyatlar turardi. Bular: davlatga xiyonat, podshoning hayoti va sog`lig`iga tajovuzlar va boshqalardir. Podsho saroyi tartiblarini buzish, qalbaki monetalar chiqarish, podsho muhrini qalbakilashtirish va boshqalar ham og`ir jinoyatlar hisoblanardi. Harbiy, mulkiy, shaxsga qarshi jinoyatlar haqida qonunlarda alohida normalar belgilandi. Lekin qonunlarda jinoyat huquqining umumiy qismi maxsus qismidan ajratilmadi. Ularda muayyan jinoyatlarning tarkiblarini tavsiflashga asosiy e`tibor qaratildi. 1649 yilgi Sobor qonunlarida jazoning aniq maqsadi qo`rqitish edi. O`lim jazosi keng qo`llanildi. O`lim jazosining oddiy turlari: kallasini kesish, osish, suvga cho`ktirish; murakkab turlari: tiriklayin yerga ko`mish (bu erini qasddan o`ldirgan xotinga nisbatan qo`llanilgan), yoqib yuborish, tomog`iga eritilgan qalayi Jinoyat huquqi

yoki qo`rg`oshin quyish, to`rtga bo`lib tashlash, charxpalakka tortib o`ldirish kabilar edi. Tana a`zolariga shikast yetkazish va og`riq keltiruvchi jazolar: quloq, burun, qo`llarini kesish, qamchi yoki tayoq bilan urish kabilar qo`llanilgan. Endilikda qamoq va surgun jazolari ham vujudga kelgandi. Jarimalar kam qo`llaniladigan bo`ldi. 1649 yilgi Sobor qonunlarida odil sudlovni adolatli amalga oshirish lozim, deyilgandi. Albatta, bu quruq gap edi. Fuqarolik jarayoni jinoiy jarayondan ajratib ko`rsatilmagandi. Biroq jarayonning ikki shakli - tortishuvchilik (sud) va tergov (qidiruv) ajratib ko`rsatilgan. Tergovning ahamiyati ortdi. 6. Rossiyada mutlaq yakka hokimlikning tashkil topishi va rivojlanishi (XVII asrning ikkinchi yarmi-XIX asrning o`rtalari) Rossiyada mutlaq yakka hokimlikning tashkil topish vaqti va rivojlanish bosqichlari haqida olimlar o`rtasida turlicha fikrlar mav-jud. Ba`zilar Rossiyada mutlaq yakka hokim-lik podsho o`zini hokimi mutlaq (samoderjets) deb e`lon qilishi bilan tashkil topgan deb ko`rsatishsa, boshqalar esa buni Ivan Grozniyning nomi bilan bog`laydi. Shuningdek, ayrim olimlar Romanovning hokimiyat tepasiga kelishidan Rossiyada absolut monarxiya boshlangan deb e`tirof etadilar. Yana bir guruh olimlar Rossiyada absolut monarxiya 1649 yilgi Sobor qonunlari bilan o`rnatilgan, deydilar. Va nihoyat, bir guruh olimlar XVIII asr boshlarida Petr I ning islohotlaridan so`ng absolut monarxiya tashkil topgan deb ko`rsatishadi. Biroq, ko`pchilik olimlar Rossiyada absolut monarxiya umuman XVII asrning II yarmida kelib chiqqan deb, bizningcha, to`g`ri ko`rsa-tishadi. Chunki shu vaqtdan boshlab tabaqa-vakillik institutlari tugaydi va monarx hokimiyati haqiqatdan ham cheklanmaydigan bo`lib qoladi. Fanda absolut monarxiyaning mohiyati haqida ham tortishuvlar mavjud. Ba`zilar absolutizm boshqa samoderjavie boshqa deb ko`rsatishadi. Samoderjavie deganda monarxning tashqi mustaqilligini, masalan, Oltin O`rdadan uning suverenligini tushunishadi, absolutizm deganda esa monarxning ichki to`la hokimiyatga ega ekanligini ko`rsa-tishadi. Ana shu yerda V.I.Lenin fikrlari to`g`riligini aytib o`tish kerak. U: «absolutizm», samoderjavie, «cheklanmagan monarxiya» iboralari sino-nim so`zlardir», deb ko`rsatgan edi. Rossiyada absolut monarxiyaning tashkil topishining sabablari quyidagilardan iborat edi: birinchidan, deh-qonlarning batamom krepostnoylashtirilishi, ularning hukmron tabaqalarga qarshi bosh ko`tarib chiqishlari, jumladan Stepan Razin boshchiligidagi qo`zg`olon, shaharliklar qo`zg`oloni, shuningdek, Petr I davridagi xalq harakatlari hukmron tabaqalarni cho`chitib qo`ydi va ular bu harakatlarni bostirib tura oladigan kuchli, cheklanmagan podsho hokimiyatiga ehtiyoj sezib qolgan edi; Rossiyada mutlaq yakka hokimiyatchilikning shakllanishi

ikkinchidan, Rossiyaga qo`shni davlatlar (Recha Pospolita, Shvetsiya, Turkiya va boshqalar) tomonidan doimiy harbiy tahdidning mavjudligi absolut monarxiyaning tashkil topishini tezlash-tiruvchi omil bo`ldi. Umuman Rossiyada absolutizmning vujudga kelishi qonuniyati Yevropadagi singari sanoat va savdoning rivojlanishi, burjua munosa-batlarining tug`ilishi, sinfiy ziddiyatlar va sinfiy kurashning o`sishi, doimiy qo`shinning, politsiyaning tashkil etilishi, byurokratik apparatning o`sishi bo`ldi. Biroq Rossiya absolutizmining o`ziga xos xususiyatlari ham mavjud edi. Bular Rossiyaning iqtisodiy qoloqligidan va unda krepostnoylik munosabatlarining hukmronligidan kelib chiqqan. Bu yerda burjua muno-sabatlari kuchsiz rivojlanishi natijasida dvoryanlar bilan shaharliklar o`rta-sida tengsizlik mavjud edi. Shaharliklarning burjua sinflariga aylanishiga hali ancha vaqt bor edi. Bu jarayon endigina boshlangandi. Shuningdek, rus samoderjaviesi krepostnoylik samoderjaviyasi bo`ldi. Shuni hisobga olish kerakki, XVII asrdagi samoderjavie hali to`la ma`nodagi samoder-javie emas edi, u hali tabaqa-vakillik monarxiyasi qoldiqlaridan xalos bo`lmagandi. Cherkovning ahamiyati ham yuqori edi. Absolutizmning batamom o`rnatilishi va shakllanishi XVIII asrning I choragi - Petr I davriga to`g`ri keladi. Ma`lumki, oxirgi Zemstvo Sobori 1653 yilda to`plangan. Bundan keyin podsho faqat ayrim tabaqalarning vakillari bilan yig`ilishlar o`tkazib turgan. Boyarlar dumasi XVII asrning II yarmida ham hali mavjud edi, lekin juda ahamiyatsiz bo`lib qolgan edi va Petr islohotlarining eng boshi-dayoq tugatilgandi. Mahalliy o`zini o`zi boshqarish organlari - guba va zemstvo organlari ham tugatilgan. Cherkovning mavqei tushirilgan. Petr I patriarxlikni tugatdi. XVII asrning oxiridayoq monarx amalda cheklan-magan hokimiyatga ega bo`ldi. Bu davrda tabaqalar yopiq, berk xarakter kasb eta boshladi. Ayniqsa past tabaqadagilarning yuqori taba-qaga kirishi deyarli mumkin bo`lmay qoldi. Petr I dav-rida tabaqa tuzumida eng yirik islohotlar o`tkazildi. Natijada butun aholi 4 tabaqa: shlyaxta (dvoryanlar), ruhoniylar, mesh-chanlar va dehqonlarga bo`lindi Bular o`lpon to`laydiganlar va o`lpon to`lamaydiganlarga ajratilgan edi. Shlyaxta (dvoryanlik)ning tashkil topishi. Samoderjaviyani tashkil etish kuchli sinfiy kurash sharoitida yuz beradi. Bu hukmron sinflarning birlashib ommaga qarshi kurashini talab qilardi. Lekin feodallar uncha birlashmagandi va turli guruhlarga bo`linib ketgan (boyarlar, okolnichiy-lar, duma boyarlari va hakozo) hamda turlicha huquq va imtiyozlarga ega edi. O`rta va mayda feodallar yirik feodallar bilan huquqlarini tenglash-tirish uchun kurash olib borardilar. Dvoryanlar boyarlar singari chor huku-matidan yaxshi va mustahkam yerlarni, yuqori mansablarni olishni istar edilar. Bu hukmron sinflar ichidagi kurash ularni kuchsizlantirar va samo-derjavie uchun to`g`ri kelmasdi. Bundan tashqari, boyarlar va okolnichiy-lar ichida islohotlarga qarshi kayfiyatdagi reaksion kishilar ham mavjud edi. Bular Petr I ning barcha feodallarni tenglashtirishga qaratilgan islohot-lar o`tkazishga majbur qildi. Bu bilan u Ijtimoiy tuzumdagi o`zgarishlar

aristokratlar qarshiligini sindirib, o`rta va mayda feodallarni o`z tomoniga og`dirishni maqsad qilib oldi. Petr I hukmron sinfni turli huquqlardan foydalanuvchi turli guruh-larga bo`linishini tugatdi. Uning o`rniga bitta tabaqa - shlyaxtani yoki dvo-ryanlikni tashkil etib, ularga bir xildagi huquq va majburiyatlar o`rnatdi. Bu bilan u hukmron sinflarni jipslashtirdi, ichki sinfiy kurashni kuchsiz-lantirdi. XVIII asrning II yarmidan shlyaxtachilik degan nom dvoryanlik degan yangi nom bilan almashtirildi. Bu davrda dvoryanlarning huquqiy holatini belgilovchi qonun hujjat-lari: 1714 yilgi «Yagona vorislik haqida»gi Farmon; 1722 yilgi «Rutbalar jadvali»; 1762 yilgi «Butun Rossiya dvoryanlariga erkinliklar berish haqi-da»gi Manifest; 1785 yilgi Yekaterina II ning dvoryanlarga in`om yorlig`i («Rossiya olijanob dvoryanlarining erkinliklari va imtiyozlari huquqi yorlig`i»)dan iborat edi. 1714 yilgi «Yagona vorislik haqida»gi Farmon bo`yicha pomeste huquqiy jihatdan votchinaga tenglashtiriladi. Hamma yerlar votchina hisoblanib, u nasldan- naslga meros bo`lib o`tadigan, xizmat evaziga olin-gan va sotib olingan turlarga bo`lindi. Dvoryanlarning barcha yerlari ko`chmas mulk deb e`lon qilindi. To`g`ri, 1714 yilgi Farmon pomeshchikning egalik qilish huquqini bir muncha cheklar edi: yerni sotish va garovga qo`yish, shuningdek, merosxo`rlarga bo`lib berish taqiqlanardi. Butun ko`chmas mulk faqat me-rosxo`rlardan biriga vasiyat qilinishi mumkin edi, xolos. Harakatdagi mol-mulklarni esa o`g`illar, qizlar va beva xotin olardi. Agar vasiyat bo`lmasa yerlar katta o`g`ilga o`tardi. Bu farmonni chiqarishdan ikkita maqsad ko`zlangan: birinchidan, o`lgan dvoryanning kichik o`g`illari merosdan mahrum bo`lib, «o`z nonini xizmat, bilim, savdo-sotiq va boshqalar orqali topishga» majbur bo`lar edilar, shu tariqa hukumat dvoryanlardan zarur kadrlarga ega bo`lishi mumkin edi; ikkinchidan, dvoryanlarning yer egaliklarining parchalanib ketishiga barham berildi. Bu esa davlatning manfaatlari bilan bog`liq edi. 1731 yilda imperator Anna Ivanovna bu farmonni bekor qiladi. Yan-gi qonun bo`yicha harkatsiz mulklar o`g`illar o`rtasida teng taqsimlanadi-gan bo`ldi. Lekin shunga qaramay pomeste va votchina egalarining huquq-lari tengligi saqlanib qoldi. 1722 yilgi «Rutbalar jadvali» ham dvoryanlar tabaqasining jipslashi-shiga, shuningdek, dvoryanlar uchun xizmat o`tashning yangi tartibini jo-riy etishga qaratilgan edi. Bunga ko`ra, armiyada, flotda, fuqarolik va sa-roy xizmatidagi barcha mansablar pog`ona yoki darajalarga bo`lindi. «Rut-balar jadvali»ga binoan xizmat o`tashda va mansabga o`tirishda endi nasl-nasabga qarab emas, balki dvoryanlarning shaxsiy qobiliyatlari, bilimi va amaliy malakasiga qaraladigan bo`ldi. Dvoryanlar xizmatni quyi mansab-lardan boshlab, xizmat zinapoyalaridan o`tib, keyin yuqori mansablarga ega bo`lishlari mumkin edi. Faqat maxsus o`quv yurtlarini tugatganlar bundan istisno qilingan. Fuqarolik xizmatida oliy mansab kansler mansabi edi, quyi daraja-dagi mansab esa kollegiya registratori edi. Harbiy xizmatda oliy mansab - fendrik, keyinroq esa praporshchik bo`lgan.

«Rutbalar jadvali» boshqa tabaqalarga ham dvoryanlik darajasiga erishish imkonini berardi: ular fuqarolik xizmatida 8-darajani va harbiy xizmatda 1-ofitser (ober ofitser) unvonini olib, avloddan-avlodga o`tadigan dvoryanin bo`lib qolar hamda bu tabaqaning hamma huquqlaridan foyda-lanar edilar. Yuqoridagi ikkala hujjat dvoryanlarning davlatdagi mavqeini mustahkamladi. Ma`lumki, Petr I davrida barcha dvoryanlar 15 yoshidan boshlab qariguncha yoki sog`ligini yo`qotguncha majburiy tartibda harbiy xizmat o`tashlari lozim edi. Anna Ivanovna harbiy xizmatga kirish yoshini 20 yoshdan qilib o`rnatdi va uni 25 yillik muddat qilib belgiladi. 1762 yilda Petr III «Butunrossiya dvoryanlariga erkinliklar berish haqida Manifest» chiqardi. Bunga ko`ra, dvoryanlar majburiy harbiy xizmatdan ozod qilindilar. Shu bilan birga dvoryanlar davlatga majburiy xizmat qilishdan ham ozod etildilar. Yekaterina II ning 1785 yilgi «Dvoryanlarga in`om yorlig`i» dvo- ryanlarning barcha huquq va imtiyozlarini bitta hujjatda rasmiylashtirdi. Shu vaqtdan boshlab dvoryanlar Rossiyaning imtiyozli tabaqasi bo`lib qol-di. Bu qonunga ko`ra, dvoryanlar davlatga majburiy xizmatlardan, soliq-lardan, turli majburiyatlardan, jumladan, rekrut yig`imidan, tan jazolaridan ozod qilindilar. Dvoryanlik unvoni xotin va bolalarga o`tadigan bo`ldi. Dvoryanlar shaxsiy va mulkiy daxlsizlikdan foydalandilar. In`om yorlig`i-ga asosan dvoryanlar podshoning tasdig`idan o`tgan sudlarning qarorisiz unvonidan, obro`-e`tiboridan, hayotidan va mulkidan mahrum etilishi mumkin emasdi. Bunda faqat sudyalari dvoryanlardan bo`lgan maxsus sudlargina dvoryanlarni sud qilishi mumkin edi. Dvoryanlar fabrika va za-vodlarga egalik qilishlari mumkin bo`ldi, shuningdek, o`zini o`zi boshqa-rish huquqini qo`lga kiritdilar. Uyezd va guberna dvoryanlari mansabdor shaxslarni saylash va o`z tabaqa ishlarini hal etish uchun har uch yilda uyezd va guberna dvoryanlar yig`ilishiga to`planib, o`zlari ichidan bosh-liqlarini saylardilar. Dvoryanlarning o`zini o`zi boshqarish organlari o`zlarining pul jam- g`armalari va mulklariga ega bo`lishlari mumkin edi. Dvoryanlar tabaqa ishlari bo`yicha gubernatorga, Senatga va hatto podshoga murojaat qilishga haqli edi. Ruhoniylar imtiyozli tabaqa bo`lib, soliq va majburiyatlardan ozod qilindilar. Cherkov XVIII asrda katta miqdordagi yerlarga egalik qilardi. Rossiyadagi butun dehqonlarning beshdan bir qismi cherkovlar ixtiyorida edi. Ruhoniylar kuchli siyosiy mavqega ega edilar. Podsho hukumati cherkovni davlatga bo`ysundirish choralarini ko`rdi, uning mulkini davlat mulkiga aylantirdi (1764 yil). Meshchanlar. XVIII asrning I yarmida shahar aholisining huquqiy holatini belgilovchi muhim qonunchilik hujjati 1721 yilda Petr I tomoni-dan chiqarilgan «Bosh magistratga reglament» edi. Unga ko`ra, shahar aholisi ikki toifaga: shaharda doimiy va vaqtincha yashovchilarga bo`lindi. Doimiy yashovchilarning o`zi ham ikki gildiyaga bo`lingan. Birinchi gildiyaga bankirlar, yirik savdogarlar, vrachlar, aptekachilar, rassomlar va boshqalar kirgan. Ikkinchi gildiyaga mayda savdogarlar va hunarmandlar kirgan. Ikkala gildiya ma`lum darajada o`zini o`zi boshqarish huquqidan foydalangan.

Ular o`zlarining yig`ilishlariga yig`ilib, muhim masalalarni hal qilganlar, o`z a`zolari ichida pul yig`imlarini o`rnatganlar, mansabdor shaxslarni - oqsoqollar va ularning yordamchilarini saylaganlar. Hunarmandlar ham sexlarga bo`linib, sexlar tepasida saylab qo`yil-gan - aldermanlar turardi. Aldermanlar hunarmandchilik buyumlarining sifatini kuzatib turganlar, soliqlar va majburiyatlarni taqsimlaganlar va yig`ganlar. Shaharda vaqtincha yashovchi aholini qora ishchilar va yollanma xizmatchilar tashkil etgan. Ular shahar o`zini o`zi boshqaruvida ishtirok etish huquqidan mahrum edi. 1787 yilda shaharlarga in`om yorlig`i chiqarilgan. Unda shahar aholisining huquqiy holati tartibga solingan. Unga ko`ra, shahar aholisi oltita razryadga bo`lingan: 1. Haqiqiy shahar aholisi, (shaharda uyi, yashash joyi yoki mulki bo`lganlar). 2. Savdogarlar. 3. Hunarmandlar. 4. Boshqa shaharliklar va chet ellik mehmonlar. 5. Faxriy grajdanlar, ya`ni 50 ming so`mdan ko`p kapitalga ega bo`lganlar: bankirlar, ko`tara savdogarlar, korabl egalari, olimlar. 6. Posad kishilari: mayda mulkdorlar. Meshchanlar savdo va hunarmandchilik bilan shug`ullanish huquqiga ega edilar. Dvoryanlarga va dehqonlarga shaharlarda faqat o`z xo`jaliklari mahsulotlari bilan savdo qilishga ruxsat etilgan. Biroq meshchanlar ham ayni paytda dehqonlar yashaydigan yerlarga egalik qilish huquqiga ega emas edilar. Dehqonlar. Petr I jon solig`i joriy etib, dehqonlarga ham, xoloplarga ham va boshqa turli daydi kishilarga ham bir xildagi soliq yukladi. Boshqa majburiyatlar ham mavjud edi. XVIII asrda dehqonlar bir necha razryadlarga bo`lingan: 1. Davlat dehqonlari. Bular podshoga tegishli edilar. 2. Saroy dehqonlari. Saroy xo`jaligida ishlaydigan dehqonlar. 3. Iqtisodiy dehqonlar - sobiq cherkov va monastir dehqonlari. 4. Posession dehqonlar - pomeshchiklardan sotib olinib, fabrika va zavodlarga yozilgan dehqonlar. 5. Mayda xizmatchi kishilarning avlodlari. Bular asosan Rossiyaning chekka o`lkalarida yashab, Petr I islohoti natijasida shlyaxta tabaqasiga kirmay qolgan kishilar edi. Ular davlat dehqonlaridan kam farq qilardi. 6. Pomeshchiklarning dehqonlari. XVIII asrda ular butun dehqonlar-ning yarmidan ko`pini tashkil etgan. Bu dehqonlarni pomeshchiklar soti-shi, hadya qilishi, almashtirishi, garovga qo`yishi mumkin edi. Ularning zimmasidagi obrok va barshchinalarning miqdorini pomeshchiklarning o`zlari belgilardilar. Pomeshchiklar bularni sud qilish, jazolash huquqiga ega edilar. Bu davrda Rossiya boshqarish shakliga ko`-ra, mutlaq monarxiya (samoderjavie) davlati bo`-lib qolgan edi. Bunda oliy hokimiyat butunlay va bo`linmasdan podshoga tegishli bo`lgan. Lekin bu jarayon birdaniga yuz bermadi. XVII asrning II yarmida hali Boyarlar dumasi Davlat tuzumi

mavjud bo`lsa ham, lekin ilgarigi ahamiyati-ni yo`qotgan edi. Boshqaruvda ilgarigidek nasliy boyarlar muhim rol o`y-nardi, joylarda dvoryanlarning o`zini o`zi boshqarish organlari saqlanib qolgandi, cherkov davlatga to`liq bo`ysundirilmagan edi. XVIII asrning bi-rinchi yarmida Petr I davrida samoderjaviyening yanada rivojlanishi va mustahkamlanishi, tabaqa-vakillik organlari qoldiqlarining tugatilishi sodir bo`ldi. XVIII asr samoderjaviyasi Rossiya tarixida «ma`rifatli absolutizm» nomini oldi. Chunki chor hukumati hokimiyatni qo`lda saqlab qolish maq-sadida savdo va manufakturalarning rivojlanishini rag`batlantirdi, cherkov mulklarini davlat mulkiga aylantirdi, dunyoviy bilimlarni, fan va san`at-ning rivojlanishiga homiylik qildi. Oliy hokimiyat va boshqaruv organlari. Imperator. Shimoliy urushdan keyin Rossiya qudratli davlat bo`lib qoldi. 1721 yilda Senat Petr I ni imperator va hokimi mutlaq deb e`lon qildi. Shu vaqtdan boshlab Ros-siya imperiya deb yuritila boshladi. Imperator cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lib, qonun chiqarish, ijro etish huquqi faqat unga tegishli edi. Barcha davlat boshqaruvi unga bo`ysundi. Imperator sud hokimiyatining boshlig`i hisoblanib, sudlarning barcha qaror va hukmlari uning nomidan chiqarilardi. Oliy cherkov hokimiyati ham unga tegishli bo`lib qoldi. Imperator bu hokimiyatni maxsus ta`sis etilgan Sinod orqali amalga oshirardi. Rus provaslav cherkovi boshlig`i- patriarx mansabi tugatildi. Petr I taxtga voris qilib xohlagan kishisini tanlashi mumkin edi. Senat. 1711 yilda Petr I Prut yurishiga keta turib, davlatni boshqarish uchun o`z yaqinlaridan iborat Senatni tashkil etdi. Petr I Prut yurishidan qaytgach, Senat doimiy hukumat organiga aylantirildi. Uning tarkibiga imperator tomonidan tayinlangan 9 ta senator va ober-sekretar kiritildi. 1718 yilda kollegiyalar tashkil etilishi bilan ularning prezidentlari ham Senat tarkibiga kiritildi. Keyin 1722 yilda uchta asosiy kollegiyalar: tashqi ishlar, harbiy va flot kollegiyalarining prezidentlaridan tashqari boshqa kollegiyalarning prezidentlari senat tarkibidan chiqarildi. Shu vaqtdan boshlab Senat kollegiya faoliyati ustidan ham nazorat qilib turadigan bo`ldi. Senat, avvalo, qonun tashabbuskorlik funksiyasiga ega edi. Bunga ko`ra, u qonun chiqarish tashabbusi, qonun loyihasini ishlab chiqish, uni muhokama qilish va e`lon qilish vakolatlariga ega bo`ldi. Senatning qonunchilik sohasidagi huquqini podsho belgilardi. Senat oliy davlat boshqaruv organi hisoblangan. U dastlab mahkama-lar, so`ngra kollegiyalar faoliyati ustidan nazorat qilib turgan. Senat, shu-ningdek, davlat jinoyatlari va mansabdor shaxslarning jinoyatlari haqidagi ishlar bo`yicha oliy sud organi edi. U apellyatsion sud vazifasini ham baja-rardi. Senatning qarori ustidan shikoyat qilish mumkin emas edi. Uning qarori faqat podsho tomonidan bekor qilinishi mumkin edi. Senat devon-xonasiga ober-sekretar boshchilik qilardi. 1711 yilda nazorat funksiyasini amalga oshirish uchun ober-fiskal mansabi, 1723 yildan esa bosh-fiskal mansabi ta`sis etildi. Unga kolle-giyalardagi, provinsiyalardagi va shaharlardagi fiskallar bo`ysundirilgan. Fiskallarning funksiyasiga mansabdor shaxslarning suiiste`molliklarini yashirincha aniqlash, davlat xazinasi manfaatlarini himoya qilish, jinoyat-chilik bilan kurash olib borish

kabilar kirardi. Biroq tez orada fiskallarning o`zi suiiste`molliklarga, poraxo`rlikka berilib ketadilar. Shu sababli Petr I ning vorislari fiskallik institutini tugatadilar. 1722 yilda prokuratura tashkil etildi. Unga bosh prokuror va uning yordamchisi - ober prokuror boshchilik qilardi. Ularga kollegiyalardagi va dvoryanlarning provinsial sudlaridagi prokurorlar bo`ysundirildi. Prokuratura fiskallardan farq qilib, (barcha davlat muassasalari faoliyati ustidan) ochiq nazorat olib borgan. Bosh prokuror imperatorga bo`ysungan. U podsho yo`qligida Senatga raislik qilar, Senatda yuritiladi-gan masalalar tartibini belgilar, Senatning noto`g`ri qarori ustidan podsho-ga protest berish huquqiga ega bo`lib, podshoga Senat faoliyati haqida doklad qilar, podsho farmoyishlarini Senatga e`lon qilar, qonunlarning bajarilishini kuzatib turar edi. 1720 yilda Senat huzurida bosh-reketmeystr mansabi ta`sis etildi. U kollegiya va boshqa markaziy muassasalarning noto`g`ri qarorlari va sansalorliklari ustidan shikoyatlarni qabul qilar va ko`rib chiqardi. Bu haqdagi ishlar podshoga ma`lum qilinar va shundan so`ng ular bo`yicha oxirgi qaror chiqarilardi. Bosh-reketmeystrlik mansabi 1763 yilda Senatning qayta tashkil etilishi bilan tugatildi. Bundan tashqari, Senatga bevosita geroldmeystr- dvoryanlar tabaqa-si ishlarini yurituvchi mansabdor shaxs ham bo`ysungan. U dvoryanlarni hisobga olish, ularning xizmat o`tashini hisobga olish, davlat mansablariga tayinlanishini hisobga olish va hokazo ishlar bilan shug`ullangan. 1731 yilda Senat huzurida Yashirin qidiruv ishlari devonxonasi tuziladi. U davlat jinoyatlarini tergov qilardi. 1762 yilda bu organ tugatil-gan, lekin tez orada Senatning yashirin maxfiy ekspeditsiyasi ta`sis etilib, u muhim siyosiy jinoyatlarni, jumladan, Pugachov, Radishchev va bosh-qalarning ishlarini tergov qilish bilan shug`ullangan. Petrning o`limidan keyin Senatning roli pasaydi. Senat rasman oliy hukumat organi bo`lsa ham, amalda Oliy maxfiy kengash va boshqa impe-ratorlik kengashlariga va kabinetlariga bo`ysunardi. Qator kollegiyalar (harbiy, flot va tashqi ishlar kollegiyalari) Senatga bo`ysunishdan chiqqan, boshqa kollegiyalar unga juda kam darajada bo`ysunardi. Yashirin qidiruv ishlari devonxonasi Senatga bo`ysunmagan. Senat faqat oliy sud organi funksiyasini to`liq saqlab qoldi. Ayniqsa Pavel I davrida u sof sud organi bo`lib qolgan edi. Oliy maxfiy kengash. Bu davlat organi 1726 yilda Petrning tul xotini Yekaterina I tomonidan ta`sis etildi. Uning tarkibiga imperatorning 7 ta eng yaqin kishilari kiritildi. Kengash juda muhim ichki va tashqi siyosat masalalarini hal qilardi. Hatto imperator barcha muhim qonunlarni Oliy maxfiy kengash roziligi bilan chiqarishi lozim edi. Bu Kengashga Senat va Sinod ham bo`ysungan. Bosh prokuror mansabi tugatilgan. Petr II o`lganidan keyin (1730 yil) Oliy yashirin kengash taxtga Petr I ning jiyani Anna Ivanovnani taklif qiladi. Lekin uning oldiga qator shart-lar qo`yiladi. Bular: a) kengash ruxsatisiz erga tegmaslik; b) o`ziga voris tayinlamaslik; v) polkovnikdan yuqori mansablarni tayinlamaslik; g) mam-lakatni kengash roziligi bilan boshqarish; d) gvardiya va qo`shinlarning kengash qaramog`ida bo`lishi lozimligi kabilar edi. Agar ushbu shartlar bajarilmasa, Anna Ivanovnaning taxtdan

mahrum etilishi mumkinligi ko`r-satilgan edi. Anna Ivanovna bu shartlarga rozi bo`ladi va imzo chekadi. Lekin shlyaxtaning talabi bilan Anna Ivanovna bu talabnomani yo`q qiladi va 1730 yilda Rossiyada samoderjaviyeni qayta tiklash haqida Manifest chiqaradi. 1731 yilda Anna Ivanovna uch ta ministrdan iborat Ministrlar Kabineti ta`sis etadi. Lekin 10 yil o`tgach, uni Yelizaveta Petrovna tugatadi va Senatning ilgarigi ahamiyatini tiklaydi. Yelizaveta Petrovna 1756 yilda maslahatchi organ - Yuqori saroy konferensiyasi ta`sis etib, unga tashqi siyosat va qurolli kuchlarni tashkil etish masalalari bilan shug`ullanishni topshiradi. Undan keyin ham imperatorlar huzurida turli maslahatchi organlar tashkil etilgan, lekin ular mustaqil bo`lmagan. Kollegiyalar. Petr mahkama tizimini tugatib, uning o`rniga kolle-giyalar ta`sis etgan. O`sha vaqtda hammasi bo`lib 12 ta kollegiya mavjud edi. Ulardan uchtasi: harbiy, flot va tashqi ishlar kollegiyalari asosiylari edi. Uchta kollegiya moliyaviy kollegiyalar bo`lgan: 1) kamer-kollegiya davlat daromadlari bilan shug`ullangan; 2) shtats-kontor-kollegiya davlat harajatlarini hal qilgan; 3) revizion-kollegiya davlat mablag`larini harajat qilish va daromadlarini kelib tushishi ustidan nazorat qilgan. Uchta kollegiya savdo-sanoat kollegiyalari hisoblangan:1) berg-kollegiya tog` va metallurgiya sanoatini yuritgan; 2) manifaktur-kollegiya yirik sanoatga rahbarlik qilgan; 3) kommerts-kollegiya savdo masalalari bilan (ko`proq tashqi savdo bilan) shug`ullangan. Yuqoridagilardan tashqari quyidagi kollegiyalar ham muhim o`rin tutgan: 1) yustits kollegiya - sud boshqaruvining oliy organi, muhim ishlar bo`yicha birinchi instantsiya, provintsial sudlar uchun apellyatsion instan-tsiya hisoblangan; 2) votchina kollegiyasi - dvoryanlarning yer egaligi bi-lan bog`liq masalalarni yuritgan, shuningdek dvoryanlarning yer bo`yicha nizolarini hal qilgan; 3) diniy ishlar kollegiyasi - keyinchalik Sinod . Bosh magistrat - shaharlarni boshqarib, kollegiya huquqlariga ega bo`lgan. Sinod kollegiyalar ichida muhim o`rin tutgan. Kollegiyalar mah-kamalardan farq qilib, bu yerda davlat boshqaruv masalalari aniq taqsim-lab qo`yilgan edi. Bundan tashqari, kollegiyalar yagona tizimga ega edi. Ularning har birini prezidenti, vitse- prezidenti, to`rttadan maslahatchisi, to`rttadan asessori hamda devonxonasi mavjud edi. Bular har kuni yig`ilib turardi. Barcha qarorlar ovozga qo`yilib, ko`pchilik ovoz bilan hal qili-nardi (mahkamalarda esa yakka boshliq hal qilardi). Lekin absolutizm davridagi bu kollegiallik juda rasmiy xarakterga ega edi, xolos. Kollegiyalarda prezidentlarning gapi gap edi. Har bir kolle-giyada fiskal, keyinroq esa prokuror bo`lib, u kollegiya faoliyatini nazorat qilardi. Kollegiyalar devonxonasi: kotib, notarius, tarjimon, aktuarius, nusxa ko`chiruvchilar, registratorlar va ish yurituvchilardan iborat bo`lgan. Mahalliy boshqaruv organlari. Mahalliy boshqaruv sohasida islohotlar 1702 yilda boshlangan. Petr I uyezdlardagi guba o`zini o`zi boshqarishni tugatib, uning funksiyalarini voevodaga beradi. Har bir uyezdda voevodalar huzurida 2-4 tadan dvoryanlardan iborat dvoryanlar kengashi tashkil etiladi. Voevodalar uyezdlarni dvoryanlar kengashi bilan birga boshqarishi kerak edi. Hukmron sinflarning hokimiyatini mustahkamlash va dehqon-larning

harakatiga qarshi samarali kurashish maqsadida Petr I 1708 yilda 8 ta guberniya tashkil etadi. Guberniyalar provinsiyalarga bo`lingan. Guber-niyalar tepasida gubernatorlar turardi. Ularni podsho tayinlardi. Guberna-torlar guberniyalarni boshqarganlar, qurolli kuchlarga qo`mondonlik qil-ganlar, sud hokimiyatiga ega bo`lganlar. Gubernatorlarning yordamchilari vitse-gubernatorlar edi. Gubernatorlar huzurida 8-12 kishidan iborat land-rat kengashlari ham mavjud edi. Landrat kengashlari dvoryanlar tomo-nidan saylanardi. Provinsiyalar voevodalar tomonidan boshqarilgan. Ularning yordam-chilari bo`lgan. Uyezdlar tepasida zemstvo komissarlari turib, ular saylab qo`yilardi. Yekaterina II mahalliy boshqaruvda islohotlar qilib, 1775 yilda guberniyalarni boshqarish uchun muassasa tashkil etdi. Provinsiyalar tugatilib, uyezdlar soni, guberniyalar soni kamaytirildi. Har bir guber-niyada guberniya boshqarmalari tashkil etildi. Har bir uyezdda quyi zemstvo sudi tuzildi. U ma`muriy- politsiyachilik ishlarini yuritardi. Shahar islohoti. Petr I shahar islohoti ham o`tkazdi. Bundan maqsad shaharlarda savdo va sanoatni rivojlantirish edi. Shu maqsadda savdogarlar huquqi kengaytirildi. 1699 yilda barcha shaharlarda burmistrlik yoki zemstvo mahkamalari ta`sis etildi. Ular o`lponlar, soliqlar yig`ish bilan shug`ullanar, shuningdek, sud funksiyalarini amalga oshirardilar. Burmistrlik mahkamasiga burmistlar kirgan. Ular savdogarlardan, fabrikantlardan va boshqalardan saylanardi. Saylovlar har yili o`tkazilardi. Burmistrlar o`z oralaridan har oyga prezidentlar - mahkama boshliqlarini saylardilar. Burmistrlik mahkamalari voevodalarga va mahkamalarga bo`ysunishdan ozod etildi. Ularga rahbarlik qilish uchun Moskvada Burmistrlik palatasi tashkil etiladi. 1720 yilda kollegiyalar tashkil qilinishi munosabati bilan Bosh magistrat ta`sis etiladi. Burmistrlik palatasi tugatiladi. Burmistrlik mahkamalari o`rniga magistratlar tuziladi. Ular savdo va sanoatni rivojlantirish, maktablar tashkil etish haqida g`amxo`rlik qilganlar, moliyaviy faoliyat yuritganlar. Petr I o`limidan keyin Bosh magistrat tugatilib, shahar magistratlari mahalliy ma`muriyatga bo`ysundirildi. Yekaterina II 1785 yilda shaharlarga huquq va imtiyozlar haqida yorliq chiqaradi. Bunga ko`ra, shaharning har bir 6 ta razryadidan shahar yig`ini saylanadi. Shahar yig`ini esa Umumiy shahar dumasi ni, umumiy shahar dumasi - doimiy organ - 6 kishilik duma saylaydi. Politsiya boshqaruv organlari. XVII-XVIII asrlarda voevodalar, Moskvada esa - zemstvo ishlari mahkamasi politsiyachilik funksiyasini baja-rardi. Guberniya islohotlaridan so`ng esa bu funksiya gubernatorlar va komendantlar tomonidan amalga oshiriladi. 1718 yilda Petrburgda politsmeystrlar ishi bo`yicha bosh devonxona tashkil etildi. Uning tepasida bosh politsmeystr turardi. Keyinroq bunday muassasa Moskvada ham tuzilgan. XVIII asrning II yarmida yangi politsiya organlari tashkil topdi. 7. Absolut monarxiya davrida Rossiyada huquqning asosiy belgilari

Bu davrning asosiy huquq manbalarini davlat to-monidan farmonlar, reglamentlar, ustavlar, mani-festlar shaklida chiqarilgan qonunlar tashkil etgan. Farmonlar davlat faoliyatining eng muhim va juda xilma-xil tomonla-riga taalluqli edi. Masalan, 1714 yil 18 martdagi «Yagona vorislik haqida»gi farmon, 1722 yilgi «Rutbalar jadvali», 1723 yil 5 noyabrdagi «Sud shakli haqida»gi farmon bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlarning xilma-xilligi yuqoridagi fikrimizning dalilidir. Reglamentlar davlat boshqaruv organlarining tashkil etilishi tartibi va faoliyat tartibini belgilovchi hujjatlardir. Bularga, masalan, 1720 yil 29 fevraldagi Kollegiyalarning bosh reglamenti, 1721 yil 16 yanvardagi Bosh magistratga reglament, 1721 yil 29 yanvardagi Diniy reglament misol bo`la oladi. Ustavlar davlat faoliyatining ma`lum sohaga taalluqli huquq norma-larini birlashtiruvchi qonunlar to`plamidir. 1729 yilgi Veksellar haqidagi ustav, 1781 yilgi Savdo haqidagi ustav, 1782 yilgi Axloq-odob ustavi ana shunday qonunlar to`plamlari jumlasiga kiradi. 1716 yilgi Harbiy ustav armiya faoliyatini tartibga soluvchi normalardan iborat edi. Harbiy ustav mutlaq davlatchilik, armiyaning tashkil etilishi manfaatla-riga javob beruvchi o`ziga xos mustaqil kodeks edi. Uni tuzishda ko`pgina g`arbiy Yevropa mamlakatlarining harbiy qonunchiligi borasidagi ijobiy tajribasi hisobga olingan edi. 1720 yilda Dengiz ustavi chiqariladi. U o`z mazmuni bo`yicha Harbiy ustavga o`xshash bo`lib, faqat flotda xizmat qilishga taalluqli edi. Uning «Jarimalar haqida»gi bo`limi jinoyat huquqi normalariga bag`ishlanib, deyarli to`liq Harbiy artikullardan o`zlashtirib olingan edi. Imperatorlar alohida, tantanali va muhim hollarda manifestlar chiqa- rishgan. 1762 yilgi «Butun Rossiya dvoryanlariga erkinliklar va ozodliklar berish haqida»gi Manifest shular jumlasidandir. 1715 yilda jinoyat kodeksi hisoblangan «Harbiy artikul» va protses-sual kodeks hisoblangan «Protseslar va sud tortishuvlarining qisqacha ba-yoni» chiqarildi. Bu davrda, shuningdek, 1649 yilgi Sobor qonunlari ham amal qilishda davom etdi. XVIII asrda, xususan Petr I davrida ham bir ne-cha marta yangi kodeks tuzishga harakat qilingan, lekin natijasiz chiqqan. Yekaterina II yangi Qonunnoma loyihasini tuzish uchun komissiya tuzadi. Komissiyaga pomeshiklarning dehqonlari va ruhoniylardan tashqari barcha tabaqalar kiritiladi. Lekin komissiya ishi davomida turli tabaqalar manfaat-laridagi qarama-qarshiliklar ochilib, oqibatda Qonunnoma loyihasi tuzil-may qoladi. Bu vaqtga kelib pomeste va votchinani huquqiy jihatdan tenglashtirish bo`yicha uzoq davom etgan jara-yon nihoyasiga yetadi. 1714 yil 23 martda chaqirilgan «Harakatdagi va harakatsiz mulklarni meros qilib qoldirish tartibi haqida» gi («Yagona vorislik haqida»gi) Farmon bilan dvoryanlarning yerga egalik huquqi ancha kengaytirildi, votchina va pomestelar uchun yagona huquqiy rejim o`rnatildi. Votchina va pomestelar ko`chmas mulk deb atala boshlan-di. Huquq manbalari Mulk huquq i

Dvoryanlarning iqtisodiy mavqeini mustahkamlash maqsadida ko`ch-mas mulkni garovga qo`yish va odatda sotish taqiqlandi. Uni faqat istisno tartibida «zarurat bo`yicha», muhtojlikdan va yuqori poshlina to`lash sharti bilan sotish mumkin edi. Yer egaliklari bo`linib ketishining oldini olish maqsadida ko`chmas mulk meros bo`yicha faqat o`g`illardan biriga o`tka-zilardi. Merosxo`rlar 40 yil mobaynida ko`chmas mulkni qaytarib sotib olish huquqiga ega edilar. 1731 yilda dvoryanlarning talabi bilan «Yagona vorislik haqida»gi farmon bekor qilindi. Ko`chmas mulkka nisbatan cheklovlar ham bekor qilindi. Faqat bitta cheklov saqlanib qoldi. Bunga ko`ra, urug`ning er egaligi begona kishilarga vasiyat qilinishi mumkin emasdi. Yerdan foydalanish huquqida qator cheklashlar joriy qilindi. 1719 yil 10 dekabrdagi Farmon bo`yicha xususiy mulkdorlarning yerlaridagi metal-lar va minerallarni qazib olish davlat imtiyoziga kirardi. Yer egasi uning yerida zavodlar qurishda imtiyozli huquqdan foydalangan yoki uning yeri-dan qazib olingan foydali qazilmalarning 1/32 qismini olgan. Kemalar qurish uchun yaroqli bo`lgan daraxtlarning ba`zi navlari qo`riqlanadi deb e`lon qilindi. Yer egalari ularni o`z yerlarida kesish huqu-qiga ega emasdilar. Zarang daraxtlarni, tilg`ochlarni, qayrag`ochlarni, qarag`aylarni kesishda aybdor bo`lgan shaxslardan jarima undirilgan, dublarni kesganlar esa o`limga mahkum etilgan. Yekaterina II dvoryanlarning xohishini inobatga olib, mulkdan foydalanishdagi ushbu barcha cheklovlarni olib tashladi. Dvoryanlar yer osti boyliklariga ham, o`rmonlarga ham cheklanmagan tarzda egalik qiladigan bo`lib qoldilar. Fuqarolik huquqi sanoat va savdo masalalariga, ular faoliyatining hu-quqiy kafolatlanishiga muhim ahamiyat berdi. Masalan, davlat oltin, ku-mush, mis qazib olish va qayta ishlash bo`yicha zavodlar qurish uchun qarzga pullar berdi. Bunday zavodlarning ustalari soliqlardan, harbiy xizmatlardan ozod qilindi. Sanoat korxonalari davlatning, monarxning mulki hisoblandi. Ular go`yoki egalariga foydalanish uchun berib qo`yil-gandek edi. Davlat oltin, kumush, mis va selitralar sotib olishda boshqa sotib oluvchilarga nisbatan imtiyozli huquqqa ega edi. Uning narxini Berg-kol-legiya o`rnatardi. Boshqa metallar va minerallarni sanoatchi mamlakat ichida xohlagan kishiga sotishi, mamlakat tashqarisida esa faqat Berg-kollegiya ruxsati bilan sotishi mumkin edi. Davlat sanoatchilarga va ularning merosxo`rlariga «mazkur zavodlarni tortib olmasligi» haqida kafolat bergan. Tashkil etilgan sanoat korxonalari ish kuchiga katta ehtiyoj sezardi, chunki o`rta asrlarda, tabiiyki, ish kuchini yollash uncha keng tarqalmagan edi. Shuning uchun sanoat korxonasini ish kuchi bilan ta`minlashda 1721 yil 18 yanvardagi «Zavodlarning qishloqlarni sotib olishi haqida»gi Far-mon muhim rol o`ynaydi (ilgari amalda bo`lgan qonun bo`yicha savdo-garlar va sanoatchilarga aholi yashaydigan qishloqlarni sotib olishga ruxsat etilmasdi). Bunday qishloqlarning huquqiy maqomi o`ziga xos xususiyatga ega edi. Mazkur qishloqlarni zavodlardan alohida sotish mumkin emas edi va umuman ularni faqat Berg-kollegiya hamda Manufaktur-kollegiya rux-sati bilan sotish mumkin edi. Bunday qishloqlarni

garovga qo`yish ham mumkin emasdi. Yekaterina II dvoryanlarning imtiyozlarini kengaytira bo-rib, zavod egalarining aholi yashaydigan qishloqlarni sotib olishini taqiqla-di. Dvoryanlar yana yerga egalik qilish huquqiga ega bo`lgan yagona taba- qa bo`lib qoldi. Garov huquqi ham yanada rivojlandi. Fuqarolarga faqat o`z mulkini garovga qo`yishga ruxsat etildi. Harakatdagi mulkni ham, ko`chmas mulk-ni ham (1714 yilgacha va 1731 yildan keyin) garovga qo`yish mumkin edi. Mulkni garovga qo`yish vasiqa tartibida amalga oshirilardi. Davlatning qu-rol-yarog`ini va mundirini garovga qo`yish haqiqiy emas deb hisoblandi. Bunday mulklar garovga oluvchidan hech qanday to`lovlarsiz tortib olinardi. Ularni garovga beruvchilar otib o`ldirishgacha jazolanardilar. Sanoat va savdoning rivojlanishi, tovar-pul mu- nosabatlarining yanada taraqqiy etishi majburiyat hu- quqining rivojlanishiga ham ta`sir ko`rsatdi. Pudrat, yetkazib berish, saqlab berish, sheriklik, qarz, shaxsiy ijara, oldi-sotdi, ayirboshlash, hadya, mulk ijarasi shartnomalari keng tarqaldi. Majburiyat huquqi sohasida turli tabaqalar turlicha huquqlarga ega edi. Dehqonlar, meshchanlar uchun katta cheklashlar joriy qilingandi. Dvoryanlar, ruhoniylar va savdogarlar katta huquqlardan foydalanardilar. Masalan, dehqonlar, meshchanlar (1721 yilgacha va 1782 yildan keyin) va savdogarlar aholi yashaydigan qishloqlarni sotib olishlari mumkin emasdi. Bu dvoryanlarning tanho egaligiga asoslangan huquqi edi. Ba`zi shaxslar shartnomalar tuzish huquqiga ega emasdi. Aqli noraso, voyaga yetmagan, pulni bo`lar-bo`lmasga sovuradigan va boshqa homiylik ostidagi shaxslar shartnoma tuzish huquqidan mahrum edi. Ularning o`rniga homiylari shartnomalar tuzish huquqiga ega edi. Shaxslarning qonunga zid bo`lma-gan har qanday harakati shartnoma predmeti bo`lishi mumkin edi. Shartno-malar, qoida bo`yicha, yozma shaklda tuzilgan. Qonunlar tuzilgan shartno-malarni muqaddas deb rioya qilishni talab qilardi va va`dasizlik jarimasini hamda kafillikni shartnomani ta`minlash usullari deb bilardi. Amaliyotda shirkat shartnomasi keng tarqalgan. 1698 yilgi Far-mondayoq «savdo kishilariga boshqa davlatlarning kompaniyalaridagi sin-gari savdo qilishga» ruxsat etilgan edi. Shirkat shartnomalari ham savdo, ham sanoat korxonalari tashkil etish maqsadlarida tuzilardi. Davlat sherik-chilikni har tomonlama rag`batlantirgan, lekin Manufaktura va Kommerts-kollegiyalari orqali ular faoliyatini nazorat ham qilardi. Pudrat shartnomasi binolar qurish hamda ta`mirlashda va boshqa-larda mumkin bo`lgan barcha turli-tuman ishlarni ishlab chiqish uchun tu-zilgan. Yetkazib berish shartnomasini tuzishda davlat uchun kafillik muhim edi. Sanoat va savdoning rivojlanishi shaxsiy ijara shartnomasining keng qo`llanishiga olib kelardi. Shubhasiz, feodalizm sharoitlarida uni qo`llash cheklangandi. Kishilarni faqat uy xizmatlariga emas, balki deh-qonchilik, hunarmandchilik, zavod ishlariga, savdo va sanoatga ham yol-lash mumkin edi. Krepostnoy dehqonlar o`z pomeshchiklarining yozma rasmiylashtirilgan ruxsati bo`yicha yollanib ishlashi mumkin edi. Bunday ruxsatnomalarda dehqonlarning qancha muddatga qo`yib yuborilganligi ham ko`rsatilardi. Voyaga yetmagan bolalar va xotin faqat ota yoki Majburiyat huquqi

erning ruxsati bilan yollanib ishlashi mumkin edi. Oddiy askarlarga faqat boshliq- larining ruxsati bo`yicha va xizmatga ziyon keltirmasdan yollanib ishlash-ga ruxsat etilgan. Mulk ijarasi shartnomasi juda keng tarqalgandi. U vasiqa tartibida tuzilgan. Shartnoma predmeti ham harakatdagi, ham ko`chmas mulklar bo`lishi mumkin edi. Ijara haqi va mulkdan foydalanish muddati tomon-larning kelishuvi bilan belgilanardi. Majburiyat huquqida oldi-sotdi shartnomasi juda muhim rol o`ynay-di. 1714 yilgi Farmonga qadar va 1731 yildan keyingi oldi-sotdi shartno-masining predmeti ham harakatdagi, ham ko`chmas mulklar bo`lgan. Sotuvchi shartnomaning predmeti va bahosini belgilashdan tashqari, sotib oluvchini uchinchi shaxslar tomonidan bu mulkka nisbatan har qanday da`volaridan «tozalashi» lozim edi. Hadya va ayirboshlash shartnomalari faqat 1714 yilgi Farmonda belgilangan doiralarda cheklangandi, ya`ni ular ko`chmas mulklarga taal-luqli emas edi. Bu cheklovlar 1731 yilda bekor qilindi. Yuk tashish shart-nomasi monaxlardan tashqari barcha shaxslar tomonidan har qanday hara-katdagi mulklar bo`yicha tuzilishi mumkin edi. Faqat monaxlarga Diniy reglament bo`yicha begona ashyolarni va pullarni saqlashga olish taqiqlan-gandi. Yukni saqlashga olgan shaxs uning butunligini va buzilmasligini saqlashi va egasining birinchi talabi bilan darhol qaytarishi lozim edi. Qarz shartnomasining bu davrdagi xususiyati shunda ediki, u bo`yi-cha qarzdordan foizlar olish taqiqlangandi. Biroq, 1754 yildan boshlab qarz shartnomasi bo`yicha 6 % gacha olish o`rnatildi. O`sha yili qarz beruvchi bank tashkil etildi. 1729 yildan savdogarlar veksellar berish huquqiga ega bo`ldi. Nikoh va oila qonunchiligida Petr I davrida katta o`zgarishlar qilindi. Avvalo 1714 yilgi “Yagona vorislik haqida”gi farmon bilan nikoh yoshi erkaklar uchun - 20 yoshgacha, ayollar uchun - 17 yoshgacha ko`tarildi. Qonunlar dvoryanlar tabaqasini to`la qimmatga ega bo`lmagan avlod paydo bo`lishidan saqlashga harakat qilgan. Shu munosabat bilan nikohga faqat sog`lom, aqldan mahrum bo`lmagan shaxslar kirishi mumkin edi. 1722 yil 6 aprelda chiqarilgan «Esi past kishilarni Senat ko`rib chiqishi haqida»gi Farmon bilan «esi past kishilar»ning nikohga kirishi taqiqlandi. Yaqin qarindoshlar ham bir-birlari bilan nikohga kira olmasdi. Harbiy xizmatchilarning nikohga kirishi uchun zaruriy shart boshliq-larining ruxsati edi. Dvoryanlarning nikohga kirishlari uchun esa ular arifmetika va geometriyani bilishlari lozim edi. Qonunlar bo`yicha nikoh tuzish uchun nikohga kiruvchi tomonlarning va ularning ota-onalarining roziligi talab etilgan. Shubhasiz, pomeshchiklar o`z krepostnoy dehqon-lariga nisbatan qonunning bu talablariga rioya qilmaganlar, ularning taqdirini o`z xohishlaricha hal etganlar. 1702 yil 3 aprelda chiqarilgan Farmon bo`yicha nikoh tuzish tartibi o`zgardi. Bir qator kelishuv yozuvlari bekor qilindi (nikohga kiruvchilarning mulk haqidagi va sep-sidirg`a haqidagi kelishuv yozuvlari krepostnoylarning ishi Mahkamasida rasmiylashtirilardi). Endi sep-sidirg`a haqidagi masala uy sharoitida hal qilinadigan bo`ldi. Nikoh marosimidan olti oy oldin unashtirish amalga oshirildi. Oila huquqi

Agar kuyov unashtirishga qadar kelinni ko`rmagan bo`lsa va kelin «xunuk, badbashara, kasal va nosog`lom» bo`lsa, unashtirishni bekor qilishi mumkin edi. Kelin ham shunday huquqqa ega edi. Qonunlarda nikohni bekor qilish uchun asoslar belgilangan. Siyosiy o`limga mahkum etilishi va umrbod katorgaga surgun qilinishi, er-xotindan birining bedarak yo`qolishi (bedarak yo`qolgan shaxsning bunda aybi bo`lmasligi kerak), monaxlikka o`tishi, er-xotindan birining bevafolik qilishi, tuzalmas kasallikka yo`liqishi, er-xotindan birining ikkinchisi hayotiga suiqasd qilishi holatlaridan biri nikohni bekor qilish uchun asos bo`la olardi. Nikohni bekor qilishdan tashqari, er- xotinni ularning turmushida kelishmovchiliklar yuz bergan vaqtda vaqtincha ajratib qo`yish (masalan, monastirlarga jo`natish) ham mumkin edi. Nikoh teng huquqli emasdi. Xotin erga bo`ysungan. Er xotinni jazolash huquqiga ega edi. Xotinning mavqei erning mavqei bilan belgilangan. Fuqarolik huquqiy munosabatlarida xotin huquqiy layoqatga va muomila layoqatiga ega edi. Xotinning mulkiy huquqlari hech narsa bilan chegaralanmasdi. U o`zining harakatdagi va ko`chmas mulklarini erining ruxsatisiz erkin tasarruf qilishi mumkin edi. Ota-onalar o`z farzandlariga nisbatan katta hokimiyatdan foydalan-ganlar. Ular o`z farzandlarini jazolashi, monastirga berishi mumkin edi. Lekin o`z bolalarini o`ldirgan ota-onalar charxpalakka tortib o`ldirish jazosiga mahkum etilgan (bolasini jazolash vaqtida o`ldirib qo`yish hollari bundan mustasno). 1775 yilda ota-onalarga o`z itoatsiz farzandlarini aqlini kirgazadigan uylarga qamash huquqi berilgan. Nikohsiz tug`ilgan bolalar-ning ahvoli endi qonunda o`z ifodasini topadi. Harbiy ustav bo`yicha ota o`zining nikohsiz tug`ilgan bolalarini va ularning onalarini boqishi lozim edi. Bolalarning mulkiy huquqi ularning ajralgan yoki ajralmaganligiga bog`liq edi. Oiladan ajralib chiqqan bolalar barcha mulkiy huquqlardan foydalanganlar va o`z mulklarini ota-onalar roziligisiz tasarruf qila olganlar. Lekin oiladan ajralib chiqmagan bolalar o`z mulklariga ega bo`l-may, ota-onalarining roziligisiz biron-bir bitim tuza olmaganlar. Homiylik haqidagi ba`zi qoidalar ham yanada rivojlandi. Homiylik voyaga yetmagan bolalarga nisbatan tayinlangan va ular voyaga yetgan-lariga qadar davom etgan. Ko`chmas mulkka merosxo`rlar 20 yoshga to`lgandan so`ng, harakatdagi mulkka erkak merosxo`rlar 18 yoshga, ayollar 17 yoshga to`lgandan so`ng voyaga yetgan deb hisoblanardi. 1714 yilgi Farmon bo`yicha ko`chmas mulkning merosxo`ri o`zining kichik yoshli ukalari va singillari uchun homiy hisoblangan, ularni boqishi, tarbiyalashi va mulki haqida g`amxo`rlik qilishi lozim edi. Aqldan ozgan va shafqatsiz pomeshchiklar ustidan ham homiylik tayinlanishi mumkin edi. Albatta, bu juda kam hollarda yuz bergan. Agar shunday qilinganda ham, har doim hukmron tabaqalar manfaatlari nuqtai nazaridan amalga oshirilgan. 1775 yilda homiylikning tabaqaviy organlari: dvoryanlar uchun dvoryanlik homiyligi va shaharliklar uchun yetimlar sudlari ta`sis etildi. 1785 yilda yosh bolalar (14 yoshdan boshlab) uchun vasiylik instituti joriy qilingan edi. 1714 yilgi «Yagona vorislik haqida»gi Farmon bo`yicha meros huquqida muhim o`zgarishlar yuz berdi. Meros qonun bo`yichaMeros huquqi

va vasiyat bo`yicha qoldirilgan. Ko`chmas mulkni vasiyat qilib qoldirishda meros qoldiruvchining erki an-cha cheklangan edi. U ko`chmas mulkni o`g`illaridan biriga vasiyat qilib qoldirishi mumkin edi. Boshqa o`g`illarga harakatdagi mulklardan hissa ajratilgan. Agar o`g`illar bo`lmasa, ko`chmas mulkka qizlardan biri meros-xo`r etib tayinlangan. Agar farzandlar bo`lmasa, u holda ko`chmas mulk faqat meros qoldiruvchi bilan familiyadosh bo`lgan eng yaqin qarindosh-larga vasiyat qilib qoldirilishi, harakatdagi mulk esa «kimga xohlasa» shunga vasiyat qilinishi mumkin edi. Ayollarga ko`chmas mulkning vasiyat qilinishi qator shartlar bilan cheklangan. Bunda avvalo ayol kishi meros qoldiruvchining familiyasini olgan bo`lishi lozim edi. Agar u buni rad etsa, ko`chmas mulk davlatga o`tkazilgan. Qonun bo`yicha merosda mayorat tartibi amalda edi. Bunga ko`ra, ko`chmas mulk katta o`g`ilga o`tkazilar, harakatdagi mol-mulk esa boshqa o`g`illar o`rtasida teng taqsimlanardi. Bunday tartibdagi merosdan uchta asosiy maqsad ko`zlangan edi. Birinchidan, yirik pomeste yer egaligidan soliqlar yig`ib olish oson edi. Ikkinchidan, ko`chmas mulkning bo`linib ketishiga yo`l qo`yilmasligi urug`ning kambag`allashuvini oldini olardi. Uchinchidan, ko`chmas mulkdan meros olish huquqidan mahrum bo`lgan bolalar davlatga xizmat qilishlari va foyda keltirishlari mumkin edi. Ushbu Farmonning hayotga tadbiq etilishi ko`pgina dvoryanlarning qarshiligiga duch keldi. Chunki unda dvoryanlarning o`z pomestelarini tasarruf etish huquqi cheklangan edi. Natijada 1731 yilda «Yagona vorislik haqida»gi Farmon bekor qilindi. Endi vasiyat bo`lmasa, mulk o`g`illarga o`tgan, qizlar ko`chmas mulkdan 1/14 qism, harakatdagi mulklardan 1/8 qism, xotin ko`chmas mulkdan 1/7 qism, harakatdagi mulklardan 1/4 qism hissa olardi. Jinoyat huquqi hukmron tabaqalar qo`lidagi qurol hisoblangan. U davlatning ijtimoiy tuzumini qo`riqlashda, feodal mulkchilikni va feodal shaxsini himoya qilishda, ekspluatatsiya qilinuvchi omma qarshiligini bostirishda muhim rol o`yna-gan. Jinoyat huquqi, shuningdek, xalq ommasini tutqunlikda ushlab turish-da uni ezish uchun qulay imkoniyatlar beruvchi shart-sharoitlar yaratuvchi qudratli omil bo`lib ham hisoblangan. Sudlar jinoiy ishlarni hal qilishda 1649 yilgi Sobor qonunlariga va undan keyingi qonunlarga amal qilardi. Jinoyat huquqining ko`pgina nor-malari o`sha davrdagi turli farmonlarda ham belgilangan edi. Harbiy arti-kullarda jinoyat huquqi normalari tizimga solingan va rivojlantirilgan edi. Garchand unda Umumiy qism mavjud bo`lmasa ham, ammo harakat va jinoiy natija o`rtasida salbiy bog`lanish o`rnatilishi zarurligi haqida, ayb, jazoning maqsad va vazifalari, zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat haqida gapiriladi. Harbiy artikullar 24 ta bob, 209 ta artikul (modda)dan iborat edi. Uning bir qancha moddalariga sharhlar ham berilgandi. Shuni ta`kidlash kerakki, sharhlar qonun kuchiga ega bo`lgan va juda muhim masalalarni o`z ichiga olgandi. Ularda odatda qonunning mohiyati va uni qo`llash tartibi tushuntiriladi. Petr I davrida jazolanadigan xatti-harakatlarni belgilash uchun birin-chi marta «jinoyat» tushunchasi paydo bo`ldi. Qonunlarni buzishgagina emas, balki Jinoyat huquqi

davlatga ziyon yetkazuvchi xatti-harakatlarga ham, garchand qonunda bunday xatti-harakatlar haqida gapirilmagan bo`lsa-da, jinoyat deb qaralgan. Davlat esa dvoryanlarning manfaatlarini himoya qilardi. Shunday qilib, dvoryanlar davlati uchun ijtimoiy xavfli xatti-harakatlar jinoyat deb hisoblangan. Xatti-harakatlarning qasddan, ehtiyotsizlikdan va tasodifan sodir qili-nishi bir-biridan farqlangan. Faqat qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir etilgan jinoiy xatti-harakatlar uchun javobgarlik kelib chiqardi. Tasodifiy xatti-harakatlar jinoiy javobgarlikka olib kelmasdi. Jazo ayb darajasiga qarab belgilangan. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar qattiq jazolangan. Ehti-yotsizlikdan sodir etilgan jinoyatlarga yengilroq jazo berilgan. Shaxsiy javobgarlik prinsipi bu vaqtda to`liq darajada o`rnatilmagan edi. Ko`pgina jinoyatlar uchun jinoyatchining faqat o`zi emas, balki uning mutlaqo begu-noh bo`lgan yaqinlari - xotini va bolalari ham javob berganlar. Ayniqsa, davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar bo`yicha faqat aybdorlarning o`zi emas, ularning qarindoshlari ham jazolanardi. Masalan, Bulavin qo`zg`o-lonini bostirishda hech qanday gunohi bo`lmagan ayollar va bolalar ham jazolangan: qo`zg`olon ko`targan o`qchilarning bir qismi xotin va bolalari bilan birga umrbod badarg`a qilingan edi. Jinoyat huquqida o`z qilmishiga javob bera olishlik masalasiga e`ti-bor berilgan. Ruhiy kasallik holatida jinoyat sodir etgan shaxslarga yengil-roq jazo va hatto jazo qo`llanmaslik nazarda tutilgandi. Avvalgi qonunlar odatda mast holatda sodir etilgan jinoyatlar uchun yengilroq jazolarni nazarda tutardi. XVIII asrga kelib bu masala butunlay boshqacha hal etila-digan bo`ldi. Alohida hollarda mastlik holatining o`ziyoq jinoyat deb ko`riladigan bo`ldi. Mastlik holatida jinoyat sodir etishlik umumiy qoida bo`yicha aybni og`irlashtiradigan holat deb e`tirof etildi. Jinoiy javobgar-likka tortish yoshi ham aniq belgilanmay qoldi. O`z hayotini himoya qilish uchun zaruriy mudofaaga yo`l qo`yildi. Oxirgi zarurat holatida sodir etil-gan jinoyatlar ham jazolanmagan. Qator jinoyatlar bo`yicha jazo nafaqat ular sodir etilgandan so`ng, balki jinoyat qilishga qasd (niyat) qilinsa ham qo`llanilgan. Ba`zi hollarda jinoyat sodir etishga tayyorgarlik ko`rish uchun jazolar nazarda tutilgan. Petr I qonunlari hali jinoyatga suiqasd tushunchasini belgilamagan edi, biroq ularda boshlangan, lekin oxiriga yetmay qolgan jinoyatlar nazarda tutilgandi. Guruhga uyushgan shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar juda og`ir jinoyatlar hisoblanardi. Bunday shaxslarga juda og`ir jazo choralari qo`llanardi. Jinoyat ishtirokchilari ayb darajasidan qat`i nazar, bir xil jazolanardi. Jinoyat haqida, ayniqsa davlatga qarshi jinoyatlar bo`yicha xabar bermaslik mustaqil jinoyat tarkibini tashkil etgan. Harbiy artikullarda diniy jinoyatlar birinchi o`rinda turgan. Bu guruh jinoyatlar orasida jodugarlik, «butparastlik» eng og`ir jinoyatlardan hisob-lanardi. Bular uchun o`lim jazosi nazarda tutilgan edi. Amaliyotda jodu-garlik haqidagi ishlar ko`p uchrab turardi. Xudoni tahqirlash eng og`ir jinoyatlardan bo`lib, buning uchun aybdor shaxsning tili qizdirilgan temir bilan kuydirilgan va so`ngra boshi kesilgan. Cherkov marosimlariga rioya qilmaslik, ibodatga kelmaslik, cherkovga mast holatda kelishlik jinoyat hisoblangan. Jumladan, cherkovga mast holatda kelgan zobitlar jarima bilan, oddiy askarlar - turma qamog`i bilan jazolanardi.

Xudoni tahqirlash-ga oid jinoyat to`g`risida xabar bermagan shaxslar shunday jinoyat uchun jazolanardilar. Ajralishga undab yo`ldan urgani uchun mol-mulkni muso-dara qilib, umrbod katorga ishlariga mahkum etish nazarda tutilgandi. Pravoslav ruhoniylarning ajralishga urinishi uchun yanada og`irroq jazo - charxpalakka tortib o`ldirish jazosi belgilangan edi. Shu tariqa, davlat krepostniklar hukumatining tayanchi hisoblangan cherkovning birligini himoya qilardi. «Cherkov xizmati vaqtida gunoh-lariga tavba qilmaslik», axloqsiz so`zlar aytish jinoyat hisoblangan va buning uchun jarima jazosi nazarda tutilgan. Harbiy artikullarda 1649 yildagi Qonunnomaga nisbatan cherkovga qarshi jinoyatlar turlarining soni ancha ko`paytirilgan edi. Absolutizmning yanada mustahkamlanishi bilan davlatga qarshi jinoyatlar batafsil tartibga solindi. Harbiy artikullarda podshoni o`ldirish yoki asirga olish haqida hatto o`ylash uchun ham og`ir jazo - to`rt bo`lakka bo`lish va mol-mulkini musodara qilish jazosi nazarda tutilgandi. Qurolli qo`zg`olon uchun ham shunday jazo berilgan. Bunday jinoyatlar uchun ularning yordamchilari va qiziqtiruvchilari ham yuqoridagicha jazolangan. Podshoni, uning xotini va merosxo`rini so`z bilan haqorat qilish og`ir jinoyat hisoblangan. Buning uchun o`lim jazosi - boshini kesish nazarda tutilgan. Harbiy artikullarda «odobdan tashqari barcha shubhali yig`ilishlar… (garchand, yomonlik uchun bo`lmasa ham), …bu orqali g`alayon yoki qo`zg`olon o`ylab topilishi mumkin» bo`lganligi sababli o`lim jazosi berish bilan qo`rqitib qat`iy taqiqlangan edi. Har qanday qo`zg`olon va «g`alayon» uchun dorga osish jazosi nazarda tutilgan. Bunday ji-noyatlarning xavfliligi hisobga olinib, aybdorlar jinoyat sodir etilgan joyning o`zida jazolanganlar. Hammadan ko`proq davlatga xiyonat uchun o`lim jazosi berilgan. Yuqoridagi jinoyatlar tayyorlanayotganligi yoki sodir bo`lganligi haqida xabar bermaslik ham jinoiy javobgarlik keltirib chiqargan. Qo`zg`olon, davlatga xiyonat, podshoga qarshi boshqa ji-noyatlar haqidagi xabarlar bevosita podshoga yetkazilishi lozim edi. Zimdan xabar berishlar juda keng tarqalgan edi va ko`pincha adolatsiz, nohaq chaquvlar oqibatida begunoh kishilar azob tortardi. Harbiy artikullarda mansabdorlik jinoyatlari katta o`rin tutadi. Bo`y- sunadigan kishilarning o`z boshliqlariga so`zsiz itoat etishi buyurilgandi. Aks holda, o`lim jazosi berilishi mumkin edi. Tartib-intizomni har qanday buzish, o`z majburiyatlariga beparvo munosabatda bo`lish, xizmat bo`yi-cha xatoga yo`l qo`yish qattiq jazolanardi. Soqchilik xizmatini buzganlik uchun aybdor shaxsga o`lim jazosigacha og`ir jazo chorasi nazarda tutilgan. Boshlig`ining buyrug`ini yanglish eshitgan askar otib tashlanishi mumkin edi. Harbiy xizmatchilar qurolini unutib qoldirganligi, yaroqsiz holga keltirganligi, yo`qotganligi yoki qurol va mundirini sotganligi, ularni yomon saqlaganligi uchun jinoiy javobgarlikka tortilganlar. Davlatga bosqinchilik yurishlari uchun, dehqonlar qo`zg`olonlarini bostirib turish uchun itoatkor armiya kerak edi. Lekin armiyada dehqonlar ham bor edi. Shu sababli armiyada juda qattiq tartib-intizom o`rnatilgandi. Mansabdorlik jinoyatlaridan poraxo`rlik keng tarqalgandi. Bunday jinoyatlar uchun tan jazosi, mol-mulkini musodara qilish va o`lim jazosi nazarda tutilgandi. Biroq ana shunday qattiq jazo choralariga qaramay, davlat apparatidagi poraxo`rlik

avj olgandi. Bundan g`azablangan Petr I bir safar «mamlakatdagi hamma poraxo`rlarni osib o`ldiraman» deb aytganda, bosh prokuror Yagujinskiy beparvolik bilan «arqon yetmaydi» deb javob bergan ekan. Jinoyatlarning yana bir turi boshqarish tartiblariga qarshi jinoyatlar edi. Bularga: farmon va farmoyishlarni yirtish va yo`q qilish, qalbaki pul-lar yasash, muhrlarni, xarajatlar vedomostini soxtalashtirish kabilar kirardi. Farmon va farmoyishlarni yirtish va yo`q qilishlik uchun og`ir tan jazolari, katorga ishlariga surgun qilish yoki o`lim jazosi berilgan. Qalbaki pul yasash bilan shug`ullangan kishi o`tda kuydirilgan. Muhrlarni, harajatlar vedomostini soxtalashtirish jinoyatini sodir etgan shaxs ayb darajasiga qarab o`lim jazosigacha og`ir jazolardan biriga mahkum etilardi. Sudga qarshi jinoyatlarga yolg`on qasam ichish, yolg`on guvohlik berish kabilar kirib, buning uchun barmoqlarini kesish jazosi tayinlanardi. Harbiy ustav bo`yicha mulkiy jinoyatlarga o`g`rilik, bosqinchilik, o`t qo`-yish, birovning mulkini zo`rlik bilan tortib olish yoki buzish kabilar kirar-di. O`t qo`yuvchilar og`ir jinoyatchilar hisoblangan. Ularning o`zi ham o`t-da kuydirilgan. Bosqinchilar charxpalakka tortib o`ldirilgan. Harbiy arti-kullar cherkov mulkini alohida himoya qilardi. Masalan, cherkovda o`g`ri-lik qilish (xudobezorilik qilish) charxpalakka tortib o`ldirish bilan jazo-langan. O`g`rilik uchun jazo chorasi tayinlashda uning takroran sodir etilgan-ligi (retsidivligi) va o`g`irlangan mulkning qiymati hisobga olingan. O`g`ri o`g`irlagan mulk qiymati 20 so`mdan ortiq bo`lsa, yoki to`rtinchi marta o`g`irlik qilsa, yoki suv toshqini va yong`in vaqtida o`g`irlik qilsa, shu-ningdek, davlat muassasalaridan, o`z xo`jayinidan, soqchilik xizmatini o`tayotgan joyidan o`g`irlik qilsa uni jinoyat sodir qilingan joyda sudsiz o`ldirish mumkin edi. Axloqqa qarshi qaratilgan jinoyatlar ham qonunlarning asosiy diqqat markazida turgan. Bularga, masalan, hayvon bilan aloqa qilish, nomusga tegish, bevafolik kabilar kirgan. Faqat o`z qallig`ini nomusiga tegish uchun jazo berilmagan. Ikki xotinlik, yaqin qarindoshlar o`rtasidagi ruxsat etilmagan jinsiy aloqa jinoyat hisoblangan. Shaxsga qarshi jinoyatlar orasida shaxsning hayotiga, tana daxlsizli-giga, sha`niga qarshi qaratilgan jinoyatlar ajratib ko`rsatilgan. Shaxsning hayotiga qarshi jinoyatlarga odam o`ldirish kirgan. Harbiy artikullarda qasddan odam o`ldirish (buning uchun jinoyatchining boshi kesilgan), ehtiyotsizlikdan odam o`ldirish (buning uchun turma qamog`i, pul jarimasi nazarda tutilgan), tasodifan odam o`ldirish (buning uchun jazo berilmagan) bir-biridan ajratib ko`rsatilgan. Birovni yollab odam o`ldirish, zaharlab o`ldirish, otasini, onasini, yosh bolasini, zobitni o`ldirish ancha og`ir ko`rinishdagi odam o`ldirish jinoyati hisoblanib, bunday hollarda jinoyatchiga og`ir jazo - charxpalakka tortib o`ldirish jazosi berilgan. Jinoyat haqida birinchi marta Harbiy arti-kullarda o`zini o`zi o`ldirish uchun va o`zini o`zi o`ldirishga suiqasd uchun javobgarlik o`rnatilgan. Shuningdek, duel ham taqiqlangan. Bunday xatti-harakatlar sodir etgan shaxslarga nisbatan o`lim jazosi nazarda tutilgan. Zaruriy mudofaa holatida odam o`ldirish uchun jazo berilmagan. Urush- do`pposlash va tan jarohati yetkazishda aybdor bo`lganlar og`ir ja-zolangan.

Bunday jinoyatlar uchun hatto qo`lini kesish jazosi berilishi mumkin edi. Og`zaki tuhmat uchun turmaga qamash jazosi nazarda tutil-gan. Yozma tuhmat uchun anonim tuhmat qilganlikda ayblanayotgan shaxsga qanday jazo berilishi mumkin bo`lsa, tuhmatchiga shunday jazo qo`llanilgan. So`z bilan haqorat qilgan shaxs sud oldida haqoratlangan kishidan kechirim so`rashi lozim edi. Jazoning asosiy maqsadi qo`rqitish edi. Qo`rqi-tish yo`li bilan mamlakatda jinoyatchilikni kamayti-rishga, dvoryanlar sinfi uchun foydali bo`lgan tartibni himoya qilishga harakat qilingan. O`lim jazolari qo`rqitish maqsadlarida odatda omma oldida amalga oshirilardi. Jazoning yana bir maqsadi - o`ch olish hisoblangan. Odam o`ldirish uchun - o`lim jazosi, soxta qasam uchun - ikkita barmog`ini kesish jazosi nazarda tutilgan edi. Jazoning muhim maqsadlaridan biri jinoyatchilarni jamiyatdan ajratib qo`yish hisoblangan. Bu davrda surgun va turmaga qamash, tana a`zolaridan mahrum qilish va tamg`a bosish jazolari keng qo`llanilgan. Jinoyatchilarning mehnatini ekspluatatsiya qilish ham bu davrda jazoning maqsadi sifatida katta ahamiyat kasb etadi. Ularning mehnatidan Peterburgni qurishda, bandargohlar, yo`llar, kanallar, qal`alar qurishda, manufakturalarda, konlarda keng foydalanilardi. Mulkiy jazo sifatida undi-rib olingan mablag`lar gospitallarni, kasalxonalarni va boshqalarni saqlab turish uchun sarflanardi. Agar jinoyatchi belgilangan summani to`lay ol-masa, ishlab berishi lozim edi. Jinoyatchi bilan birga uning xotini, bolalari jazolanayotgan vaqtda aybsizga ayb qo`yish «prinsipi» mavjud edi. Jazolar qo`llashda jinoyatchining qaysi tabaqaga mansubligi hisobga olingan. Bir xil jinoyat uchun turli tabaqaga mansub shaxslar turlicha jazo- lanardilar. Zobitlar va oddiy askarlar ham bir xil jinoyat uchun turlicha ja- zolangan. Ayniqsa siyosiy jinoyatchilarga nisbatan tengsizlik yaqqol ko`z-ga tashlanardi. Yuqori tabaqaga mansublik aybni yengillashtiruvchi holat hisoblanardi. Aksincha, quyi tabaqaga mansublik aybni og`irlashti-ruvchi holat edi. Bu davrda jazoning o`lim jazosi, tan jazosi, sharmanda qiluvchi jazo-lar (sha`ni va huquqlaridan mahrum qilish), mol-mulkini musodara qilish, jarima, surgun, badarg`a, cherkovlarda gunohlariga tavba qildirish turlari qo`llanilgan. Harbiy artikullar bo`yicha 100 dan ortiq holatlarda o`lim jazosi nazarda tutiladi. Ayni vaqtda 1649 yilgi Sobor qonunlarida esa faqat 35 ta holatda o`lim jazosi belgilangan edi. O`lim jazosi oddiy va murakkab shakllarda amalga oshirilgan. Boshini kesish, osish, otish oddiy shakldagi o`lim jazosiga kirgan. To`rt bo`lakka bo`lish, charxpalakka tortib o`ldirish, tomog`iga eritilgan metall quyish kabilar murakkab shakldagi o`lim jazolari hisoblangan. XVIII asrning birinchi yarmida tiriklayin yerga ko`mish jazosi ham qo`llanilgani ma`lum. XVIII asrning boshida temir krestga qovurg`asidan osib qo`yish jazosi ham qo`llanilgan. O`lim jazosi davlatga qarshi jinoyatlarga, birinchi navbatda, dehqon-lar qo`zg`olonlarining rahbarlari va ishtirokchilariga keng tadbiq etilardi. Masalan, Astraxanda 1706 yilda o`qchilar qo`zg`oloni bostirilgandan ke-yin qo`zg`olon Jazo tizimi

ko`targanlarning ko`pchiligi (300dan ortiq kishi) qatl etil-gan edi. 1708 yil iyunda esa Bulavin qo`zg`oloni bostirilgach, 200 kishi qatl etilgan, Bulavinning o`zini to`rt bo`lakka bo`lib, boshi, qo`l va oyoq-larini Cherkasskiy shahridagi qoziqlarga osib qo`yilgan. 1708 yil avgustda Yesaulova shahri olingandan keyin har o`n kishidan biri qatl etilgan, 200 dan ortiq osilgan tanalar Don daryosiga tashlangan. Tan jazolari ikkiga: tana a`zolarini mayib-majruh qiluvchi va tana a`zolariga og`riq yetkazuvchi turlarga bo`lingan. Tana a`zolarini mayib-majruh qiluvchi jazolarga tilini kesish va qizdirilgan temirda kuydirish, qo`llarini, barmoqlarini, bo`g`inlarini, burun va quloqlarini kesish, tamg`a bosish, og`riq yetkazuvchi jazolarga qamchi, kaltak, xivchin, tayoq, darra, arqon bilan urish kabilar kirgan. Qamchi bilan urish ko`pincha jazolanuv-chining o`limi bilan tugagan. Bu shu tariqa niqoblangan o`lim jazosi sifatida qo`llanilgan. Katorga ishlariga va boshqa ishlarga surgun qilish og`ir jazo turi bo`-lib, sharmanda qiluvchi jazolar shaklida va badnom qilish shaklida amalga oshirilgan. Sha`nidan mahrum etadigan sharmanda qiluvchi jazolarga o`li-midan keyin oyog`idan osib qo`yish, omma oldida tiz cho`kib kechirim so`ratish, ismini yozib dorga osib qo`yish va boshqalar kirgan. Petr I tomo-nidan birinchi marta joriy etilgan badnom qilish, nomini bulg`ash jazosi o`ziga xos jazo turi hisoblanib, bunda jinoyatchining nomi (ismi) yozilib dorga osib qo`yilgan va jallod uning boshida qilichsimon nayzani sindirib tashlagan va u o`g`ri deb e`lon qilingan. Bu jazo jinoyatchi uchun juda og`ir oqibatlarga olib kelgan: u jamiyatdan va qonundan tashqari deb e`lon qilingan, uni sudsiz talash, kaltaklash, jarohatlash va hatto ko`rikka kelma-sa, o`ldirish mumkin edi. U la`natlanib, cherkovdan chetlashtirilgan. Uning uchun nikohga kirish taqiqlangan. Petr I farmonlarida siyosiy o`lim jazosi degan jazo ham uchraydi. Bunda jinoyatchi jismonan o`limga mahkum etilmay, mol-mulki musodara qilingan va sha`nidan hamda barcha huquqlardan mahrum etilgan. Mulkiy jazolar uch turga: mol-mulkini musodara qilish, davlat va xususiy shaxslar foydasiga jarima hamda maoshidan ushlab qolishga bo`lingan. XVII asrning ikkinchi yarmida tergov jarayonining ahamiyati kuchaytirildi. 1697 yilgi Farmon bo`yicha fuqarolik ishlarini hal qilishda ham, jinoiy ishlarni hal qilishda ham tergov jarayoni qo`llaniladigan bo`ldi. Sudda vakillikka yo`l qo`yilmagan. Bunga faqat ba`zi hollardagina (masalan, kasal bo`lish holatida) faqat fuqarolik ishlari bo`yicha ruxsat etilgan. Lekin bu jinoyat ishlari bo`yicha taqiqlangan edi. Dalillar to`rt xil: aybga shaxsan iqror bo`lishlik; guvohlarning ko`rsatmalari; yozma hujjat-lar va qasamdan iborat edi. Sudlarda qiynoqlardan keng foydalanilgan. Qiynoqlardan asosan jinoiy ishlar bo`yicha, ba`zan katta va muhim fuqaro-lik ishlari bo`yicha ham qo`llanilgan. Guvohlarga nisbatan ham qiynash usulidan foydalanilishi mumkin edi. Dalillar tekshirib bo`lingach, sud hukm chiqarishga kirishgan. Hukm yozma ravishda e`lon qilingan. «Quyi» sudlarning hukmidan «yuqori» sudlarga shikoyat qilish mumkin edi. Umuman sud jarayonida sudning roli hal qiluvchi kasb etardi. Jarayonning boshqa ishtirokchilari huquqsiz mavqega ega bo`lgan. Jinoyat jarayoni

Biroq, fuqarolik va jinoyat ishlarining qidiruv jarayonini qo`llash yo`li bilan ko`rib chiqilishi teskari natija beradi. Suiiste`molliklar va sansa-lorliklar kamayishi o`rniga ko`payadi. Barcha ishlarni ko`rib hal qilish uchun juda katta sud apparati talab qilinardi. Qidiruv jarayonini fuqarolik ishlari bo`yicha qat`iy va izchil qo`llab bo`lmasdi. Hayot protsessual nor-malarga tegishli o`zgartirishlar kiritilishini taqozo qilgan. Shu maqsadda 1723 yil 5 noyabrda 8 ta moddadan iborat «Sud shakli haqida»gi farmon chiqariladi. Bunga ko`ra, sud jarayonining tortishuvchilik shakli qaytadan o`rnatilgan. Unda tomonlarning sudga bir hafta ichida kelishlari lozimligi belgilangan. Arizachi (da`vogar) o`z shikoyatlarini bandma-band bayon qilishi, javobgar ham har bir band bo`yicha javob berishi lozim edi. Sudlarda o`zboshimchaliklar hukm surgan, poraxo`rliklar, sansalor-liklar avjiga chiqqan edi. Sud jarayonlari ko`pincha bir necha yilga cho`zi-lardi. Ba`zan sud tugaguncha uning ishtirokchilari o`lib ketardi. 1775 yilgi islohot bo`yicha ishlarni sudda ko`rib hal qilishdan daslabki tergovni ajratishga harakat qilingan. 8. Krepostnoy tuzumning yemirilishi va kapitalistik munosabat-larning o`sishi davrida Rossiya davlati va huquqi (XIX asrning birinchi yarmi) XIX asrning birinchi yarmi Rossiyada feo-dal tuzumning yemirilishi va kapitalistik munosa- batlarning kelib chiqishi bilan xarakterlanadi. Rossiyada burjua munosa-batlari juda sekinlik bilan rivojlandi. Feodal ishlab chiqarish munosabatlari ham mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga to`sqinlik qilmoqda edi, lekin endilikda feodal krepostnoylik tuzumining inqirozi ko`zga yaqqol tashlanib qolgan va kapitalistik uklad mamlakat ekonomika-siga kirib kelgandi. Qishloq xo`jaligida ba`zi siljishlarga erishildi: yerni qayta ishlashda mashinalardan foydalanila boshlandi, uch dalali tizim ko`p dalali tizimga almashtirildi, qand lavlagi, paxta ekish ko`paytirildi, ipakchilik rivojlana boshladi. XIX asrning birinchi yarmida yirik sanoat, ayniqsa tog` sanoati, me-tallni qayta ishlash, to`qimachilik, oziq-ovqat, shuningdek, mayda shahar sanoati, dehqonlarning hunarmandchiligi ham rivojlandi. Yollanma ishchi-lar soni ko`paydi. Ularning soni krepostnoy huquqning bekor qilinishi ara-fasida umumiy ishchilarning 76,1 foizini tashkil etardi. Bu holat, shuning-dek, mashinalarning keng qo`llanilishi va manufakturalarning fabrikalarga aylanishi XIX asrning 30-40 yillarida Rossiyada sanoat to`ntarishini boshladi. Kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi va feodal krepostnoylik tuzumining inqirozi mamlakatda tabaqalar o`rtasidagi kurashning keskinla-shuviga olib keldi. Jumladan, 1825 yildagi dekabristlar qo`zg`oloni buning isboti edi. Bularning hammasi podsho hukumatini sarosimaga solib qo`ydi va uni ba`zi islohotlar o`tkazishga majbur qildi. Masalan, savdogarlar va fabrikantlarga qator imtiyozlar berildi, tijorat banki va kommersiya ministrligi ta`sis etildi, «erkin g`allakorlik haqida» farmon chiqarildi. Shular bilan birga mamlakatdagi dehqonlar Ijtimoiy tuzum

harakati shafqatsiz bostirildi, mavjud tuzumdan har qanday noroziliklar qattiq ta`qib qilindi . Pavel I (1796-1801 yillar) samoderjaviyani kuchaytirish maqsadida 1785 yilgi «Dvoryanlarga in`om yorlig`i»ni bekor qildi. Dvoryanlar uchun tan jazolari berish qayta tiklandi, ularning kollektiv petitsiyalar berish va bevosita podshoga shikoyat qilish huquqi bekor qilindi, guberna dvoryanlari yig`inlarini tashkil qilish taqiqlandi, dvoryanlarning ma`muriy va sud organlari faoliyatidagi ishtiroki va boshqalar taqiqlandi. Bulardan qattiq norozi bo`lgan saroy zodagonlari podsho Pavel I ga suiqasd uyushtirib, uni o`z o`g`li Aleksandr ishtirokida kechasi bo`g`ib o`l-dirdilar. Taxtni meros qilib olgan Aleksandr I dvoryanlarga nisbatan bar-cha cheklashlarni bekor qildi. U «Dvoryanlarga in`om yorlig`i»ni tikladi. Lekin Nikolay I Rossiyaga fransuz burjua inqilobi g`oyalarining kirib kelishidan cho`chib, yana dvoryanlarning huquqlarini bir oz qirqib qo`ydi. Masalan, yosh dvoryanlarning chet ellarga borishi taqiqlandi. Bunga ruxsat olganlar esa Rossiyadan tashqarida uch yildan ortiq yashamasligi kerak edi. Nikolay I bosh gubernatorlarga dvoryanlarni kuzatish bo`yicha katta vakolatlar berdi, mahalliy boshqaruvda dvoryanlarning rolini ancha chekladi. Lekin Nikolay I dvoryanlarga ba`zi yangi huquq va imtiyozlar berdi. Masalan, 1827 yilda dvoryanlar savdogarlar bilan teng ravishda savdo qilish huquqini oldilar, ular shaharlarda ham fabrika va zavodlarga egalik qilish huquqiga ega bo`ldilar. 1848 yildan boshlab krepostnoy dehqonlardan tashqari boshqa taba-qalar ham yerga egalik qilish huquqini oldilar. Bu burjua munosabatlari-ning rivojlanishi natijasida bo`lgan edi. Boshqa tabaqalarning dvoryanlik-ka kirib kelishi juda qiyin edi. 1845 yilgi farmonga ko`ra, biror kishi nasliy dvoryanin bo`lishi uchun fuqarolik xizmati bo`yicha 5-darajali martabani, ya`ni statskiy sovetniklikni, harbiy xizmat bo`yicha 8-darajali martabani (ya`ni mayorlikni) olishi kerak edi. Keyinchalik, 1856 yilgi farmon bo`yicha, faqat harbiy xizmatda pol-kovnik martabasigacha (6-daraja) yoki fuqarolik xizmatida haqiqiy stat-skiy sovetnigigacha (4-daraja) xizmat ko`rsatganlar nasliy dvoryan bo`-lishlari mumkin edi. Dvoryan bo`lmagan shaxs fuqarolik xizmatida 9-dara-jali martaba (titulli maslahatchi)ni, harbiy xizmatda esa 14-darajali marta-bani olsa, shaxsiy dvoryanin bo`lib qolardi. Dvoryan bo`lmagan tabaqa-larning vakillari fuqarolik xizmatida 14- darajadan boshlab to 10-daraja-gacha faxriy grajdanin unvonini olardilar. Bu davrda ruhoniylar boshqa tabaqaga o`tish va shu munosabat bilan mashg`ulotlarining turini almashtirish huquqini oldilar. Ruhoniylarning va dehqonlarning bolalari ruhoniylar tabaqasidan chiqsalar, nasliy faxriy graj-danin unvonini olganlar. XIX asrning I yarmida dehqonlar ikki guruhga: krepostnoy va podsholikka qarashli dehqonlarga, podsholikka qarashli dehqonlar davlat va udel dehqonlariga bo`lindi. Mamlakatda rivojlanayotgan burjua munosabatlariga xo`jalikning krepostnoylik tizimini moslashtirish maqsadida chor hukumati turli yo`llar izlay boshladi. Shu maqsadda 1803 yilda «Erkin g`allakorlar» haqida farmon e`lon qilindi. Mazkur farmonga binoan, pomeshchiklarga o`z xohishlariga ko`ra, tegishli

bitim tuzib, yer haqini to`lash sharti bilan deh-qonlarni yer bilan birga ozod qilishga ijozat berildi. Bunday bitimlarni podsho tasdiqlardi. Pomeshchiklarning dehqonlarni erkin g`allakorlar ha-qidagi farmonda sanab o`tilgan asoslardan tashqari boshqa asoslarda dehqonlarni ozod qilishi taqiqlandi. Pomeshchiklar ozod etgan dehqonlar alohida «erkin g`allakorlar» tabaqasini tashkil qildilar. Farmonga ko`ra, hammasi bo`lib bor-yo`g`i 47 mingdan salgina ortiq krepostnoy dehqon «erkin g`allakor»larga aylandi, bu esa butun krepostnoy aholining yarim foizidan ham kamrog`ini tashkil qilardi. 1816-1819 yillarda Boltiq bo`yidagi dehqonlarning doimiy g`alayonlari natijasida dehqonlar krepostnoy qaramlikdan ozod qilinsalar ham yer olmadilar. 1842 yilda «Majburiyatli dehqonlar» haqida farmon chiqarilib, unda pomeshchiklar dehqonlarni: yer bermay yoki ma`lum miqdorda yer berib pul obroki to`lash sharti bilan, pomeshchik yerlarini ishlab berish sharti bilan va boshqa shartlar bilan ozod qilish huquqini oldilar. Bunday shartlar bilan shaxsiy ozodlik olgan dehqonlar majburiyatli dehqonlar deb atala boshlandi. XIX asrning I yarmida shahar aholisi besh guruhga: faxriy fuqarolar, savdogarlar, sex masterlari, meshchanlar-mayda mulkdorlar va yollanma ishchilarga bo`lindi. Faxriy fuqarolar nasliy va shaxsiy faxriy fuqarolarga bo`lindi. Nasliy faxriy fuqarolik unvoni yirik burjuaziya va savdogarlarga, shaxsiy dvoryanlarning bolalariga, ruhoniylar va dvoryanlarga, shuning-dek, rassomlarga, agronomlarga, imperatorlik teatri artistlariga va boshqa-larga berildi. Shaxsiy faxriy grajdanlik unvonini nasliy va faxriy fuqarolar tomonidan o`g`il qilib olinganlar, shuningdek, texnika o`quv yurtlarini tugatganlar, o`qituvchilikni tugatganlar va hududiy teatrlarning artistlari (10 yillik staj bilan) oldilar. Faxriy fuqarolar qator huquq va imtiyozlardan foydalandilar: shaxsiy majburiyatlardan, tan jazolaridan va boshqalardan ozod qilindilar. XIX asrda ko`tara savdo bilan shug`ullanuvchi 1-gildiyadagi savdogarlar va chakana savdo bilan shug`ullanuvchi 2-gildiyadagi savdogarlar mavjud edi. XIX asrning birinchi yarmida Rossiyada feodal tuzum saqlanib qoldi. Imperator hokimiyati cheklanmagan edi. Pavel I 1797 yilda taxtni katta o`g`ilga meros bo`lib o`tishi tartibini qayta tikladi. Bu davrda dvoryanlar burjuaziya bilan kelishib hokimiyatni yuritishga majbur bo`ldi-lar. Markaziy davlat muassasalari oliy va bo`ysunuvchi boshqaruv organ-lariga bo`lindi. Oliy boshqaruv organlariga podshoning o`zi rahbarlik qilardi. Bo`y- sunuvchi boshqaruv organlari maxsus mansabdor shaxslar qo`lida bo`lgan va ular podsho nomidan harakat qilib uning topshiriqlarini bajarardi. Bosh-qaruvning bunday bo`linishini Speranskiy kiritgan edi. Oliy boshqaruv or-ganiga avvalo 1810 yilda Speranskiy tashabbusi bilan tashkil etilgan Dav-lat kengashi kirdi. Davlat kengashi imperatorning maslahatchi organi bo`-lib, podsho tomonidan tayinlanuvchi oliy davlat chinovniklaridan tashkil etildi. Ministrlar ham uning tarkibiga kirdi. Davlat kengashining raisi pod-sho yoki uning tomonidan tayinlanuvchi kengash a`zolaridan biri bo`ldi. Davlat kengashi qonun loyihalarini ishlab chiqish, urush va tinchlik, alohida joylarga favqulodda holat joriy qilish ishlarini, budjet, barcha ministrlik va Davlat tuzumi

idoralarning hisobotlarini olish, ba`zi sud va boshqa ishlarni hal etardi. Biroq, Davlat kengashining qarorlari maslahatchi organ sifatida hech qanday kuchga ega emasdi. Podsho ularni ma`qullashi yoki rad etishi mumkin edi. Imperiyaning ikkinchi oliy boshqaruv organi - Ministrlar komiteti edi. U 1802 yilda barcha ministrlar va boshqa markaziy idoralarning rah-barlaridan iborat tarkibda tuzildi. U oliy ma`muriy muassasa sifatida davlat apparatining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirgan, qonunlarni sharh-lagan, bir necha idoralar manfaatlariga tegishli ishlarni ko`rib hal qilgan. Ministrlar komiteti ham podshoning maslahatchi organi hisoblangan. Uning asosiy qarorlari faqat podshoning tasdig`idan keyingina kuchga kirardi. Ministrlar komitetining raisi podshoning o`ziga yoki uning top-shirig`i bilan a`zolaridan biriga yuklatilardi. Podsho devonxonasi - oliy boshqaruvning uchinchi organi hisoblan-gan. U XVIII asr oxirida kelib chiqqan. Nikolay I podsholigi davrida uning roli juda oshib ketdi. Devonxona to`rtta doimiy va vaqtinchalik bo`lin-malarga bo`lindi. Birinchi bo`linma podshoning shaxsiy topshiriqlarini bajarib, uning nomiga tushgan qog`ozlarni taqdim etar, ular bo`yicha podsho qarorlarini e`lon qilar, chinovniklarning shaxsiy tarkibini yuritardi. Ikkinchi bo`linma qonunlarni kodifikatsiyasi bilan shug`ullanardi. Uchinchi bo`linma maxfiy politsiya va jandarmeriyaga rahbarlik qilardi. U katta ahamiyatga ega edi. Unda inqilobiy harakat bilan kura-shuvchi hamma vositalar mavjud edi. To`rttinchi bo`linma muhtojlarga yordam beruvchi muassasalarni yuritardi. Saroy va udellar ministrligi to`rtinchi oliy boshqaruv organi bo`lib, podsho va podsho xonadoni a`zolariga xizmat qilgan. Bo`ysunuvchi bosh-qaruv organiga Senat, Sinod, hay`atlar, ministrliklar kirgan. Senat XVIII asrning II yarmida oliy ma`muriy organdan oliy sud muassasasiga aylandi. XIX asrning boshida Senatni yana oliy ma`muriy muassasaga aylantirishga harakat qilindi. Shu munosabat bilan Senatga barcha oliy boshqaruv va sud organlari bo`ysundirildi. Uning vakolatlari faqat podsho tomonidan cheklanardi. 1802 yilda ministrliklar tashkil etilishi bilan Senat ministrlar faoliyati ustidan nazorat qilish huquqini oldi. Tez orada Senat yana faqat oliy sud organi bo`lib qoldi. Aleksandr I ning fikricha, Senatning cheklanmagan oliy ma`muriy hokimiyati imperator hokimiyatiga zid keladi. Sinod XIX asrning birinchi yarmida uncha katta rol o`ynamadi. 1802 yilda ministrliklar tuzildi. Hay`atlar asta-sekin tugatildi. Ishlar ular tomo-nidan kollegial hal qilingan bo`lsa, ministrliklarda yakka ministr tomoni-dan hal qilinardi. Ministrlar katta vakolatlarga ega bo`lib, bevosita pod-shoga bo`ysunardilar. XIX asrning birinchi yarmida Yekaterina II tomonidan tashkil etilgan mahalliy boshqaruv organlari amalda edi. Finlandiya, Boltiq bo`yi, Sibir, Peterburg va Moskvada mahalliy boshqaruv tepasida bosh-guber-natorlar turgan. Bosh-gubernatorlik tarkibiga bir necha gubernalar kirgan. Gubernatorlar ichki ishlar ministrligiga bo`ysungan. Ba`zi gubernalarda fuqarolik gubernatorlari

o`rniga harbiy gubernatorlar tayinlandi. Ba`zan ham fuqarolik, ham harbiy gubernatorlar bo`ldi. Har bir guberna guberna boshqarmasiga ega edi. Uning tarkibiga rais sifatida gubernator, vitse-gubernator, maslahatchilar va asessorlar kirardi. Guberna boshqarmasi ishlarni kollegial yuritishi kerak edi. Lekin u faqat gubernator qoshidagi maslahatchi organ rolini o`ynardi, xolos. Guberna boshqarmasi qoshida devonxona mavjud edi. Gubernalarda mahalliy moliya boshqaruv organi to`lovlar, soliqlarni boshqaruvchi guberna muassasasi - guberna xazina palatasi vujudga keldi. Gubernalarda chegaralarni belgilovchi idora, jamoat ta`minoti mahkamasi, tibbiy mahkama, rekrut komiteti mavjud edi. Gubernalar uyezdlarga bo`lingan. Uyezdlarning tepasida quyi zem-skiy sudlari turgan. Zemskiy sud saylanuvchi shaxslardan tashkil topgan. Zemskiy sud asosan politsiyachilik funksiyasini bajarardi. Uyezdlar volostlarga bo`lingan. Volostlarda volost boshqarmalari bo`lib, ular volost boshlig`i, oqsoqollari (maslahatchilari) va kotiblaridan iborat tarkibda edi. Shaharlar shahar hokimlari va cherkovlar mahkamasi tomonidan bosh-qarilardi. Politsiya va jandarmeriya. Politsiyani idora etish uchun politsiya ministrligi tashkil etildi. Peterburg va Moskvada politsiyaning tepasida politsmeystrlar turardi. Guberna shaharlarining ayrim qismlari (mavzelari) xususiy pristavlar tomonidan yuritilardi. Mavze kvartallarga bo`lingandi. Ularga kvartal nazoratchilari yoki komissarlar boshchilik qilardi. Uyezd shaharlari politsiyasiga shahar hokimi boshchilik qilgan. Uyezd shaharlari ham mavze va kvartallarga bo`lingandi. Har bir uyezdda uyezd politsiya boshqarmasi yoki zemskiy sud tashkil etilib, uning tepa-sida uyezd kapitan- ispravnigi (uyezd politsiya boshlig`i) turardi. 1837 yilda uyezdlar mayda politsiya birliklari - stanlarga bo`linib, ularga pristavlar rahbarlik qilardi. XIX asrning boshida Rossiya jandarmeriya qismlari tuzildi. Ular 1826 yilda alohida jandarmlar korpusiga biriktirildi. U 8 ta jandarmeriya okrugiga bo`lingan. Okruglar bo`limlarga ajratilib, har bir bo`lim bir yoki ikkita gubernani birlashtirardi. Harbiy tuzumi. Armiyaga ketadigan katta harajatlarni kamaytirish maqsadida 1816 yilda Rossiyada harbiy manzilgohlar tuzila boshlandi. Davlat dehqonlari ularda dehqon xo`jaligini yuritardi. Harbiy manzilgohlar XIX asrning o`rtalarida tugatiladi. Sud organlari. Chor Rossiyasida Senat oliy instantsiyadagi sud edi. 1802 yilda oliy sud boshqaruv funksiyasini bajarish uchun Adliya ministrligi tuzildi. XIX asrning birinchi yarmida eski tabaqa sud organlari, ya`ni Yekaterina II tomonidan tashkil etilgan dvoryanlar uchun - yuqori zemskiy sudlar, davlat dehqonlari uchun yuqori va quyi jazolash organlari va meshchanlar uchun - guberna magistratlari tugatildi. Gubernalarda sudlov palatalari va fuqarolik sudlov palatalari harakatda bo`ldi. Ular barcha tabaqalarning ishlarini ko`rardilar. Palatalar uyezd va shahar sudlarida ko`rilgan ishlar uchun apellyatsion instantsiya bo`lgan, shuningdek, dvoryanlar tomonidan sodir qilingan mansabdorlik jinoyatlari haqidagi ishlar

bo`yicha, o`t qo`yish haqidagi va boshqa ishlar bo`yicha birinchi instantsiyali sud hisoblangan. Fuqarolik sud palatalari turli gubernalarda harakatsiz mulklar haqidagi ishlarni, shahar mulkchiligi haqidagi nizolarni va boshqalarni ko`rardilar. Har bir gubernada voyaga yetmaganlar va aqli zaiflar tomonidan so-dir qilingan jinoyatlarni ko`ruvchi diyonat sudlari mavjud edi. Bu sudlarda fuqarolik ishlari ham, jumladan qarindosh-urug`lar orasidagi mulkiy nizo-lar ham hal qilinardi. Diyonat sudlari o`z oldiga tomonlarni yarashtirishni maqsad qilib qo`ygan edi. Diyonat sudining qaroridan norozi tomon odat-dagi sudga murojaat qilishi mumkin edi. Petrburg, Moskva, Arxangelsk va Vilnyusda dvoryanlarning provin-sial sudlari bo`lib, ular dvoryan bo`lmagan intelligentlarning, chinovniklar va harbiy xizmatchilarning harbiy qismdan tashqaridagi ishlarini ko`rardi. Uyezdlarda quyi sudlar tabaqa uyezd sudlari (dvoryanlar va davlat dehqonlari ishi bo`yicha), shaharlarda esa, shahar magistratlari va shahar boshqarmalari (savdogarlar va meshchanlar ishi bo`yicha) mavjud edi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda maxsus: harbiy, dengiz, diniy, deh-qonlar volostligi, o`rmon, tog` va boshqa sudlar ham ish ko`rardi. Shunday qilib, Rossiyada XIX asrning birinchi yarmida yagona sud tizimi bo`lma-gan. Sudlar o`z xarakteri bo`yicha toifaviy edi. Har bir toifa uchun o`zining maxsus sudlari mavjud edi. Sud funksiyalarini faqat sudlargina emas, balki mahalliy ma`muriyat vakillari va politsiyachilar ham bajarardi. Sud podsho ma`muriyatiga bo`y-sunardi. Mahalliy boshqaruv organlari va mansabdor shaxslar faoliyatining qonuniyligi ustidan guberna prokurorlari nazorat qilardi. Uyezdlarda pro-kurorlik nazorati funksiyalarini uyezd xo`jaligi ishlari bilan shug`ul-lanuvchi xodimlar bajarardi. Rossiyaga qo`shib olingan Finlandiya, Polsha, Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston kabi o`lkalarda boshqarishning o`ziga xosligi shundan iborat ediki, u yerlarda odatda, boshqaruvning harbiy va fuqarolik funksiyalari qo`shilib ketgandi. Bu hududlarda qattiq harbiy politsiya rejimi o`rnatilgandi. Milliy o`lkalarni boshqarish uchun noiblik, bosh-gubernatorlik, vi-loyatlar, okruglar va boshqalar tashkil etildi. Milliy o`lkalardagi boshqaruv organlari katta vakolatlarga ega bo`ldi. Bu yerlarda mahalliy boshqaruvga mahalliy feodallar va urug` zodagonlari jalb qilingan, chunki buni mustamlaka xalqlarni bo`ysundirib turish zaruriyati talab qilardi. Ma`lumki, 1809 yilda Finlandiya Buyuk knyazligi Rossiyaga qo`shib olindi. Chor hukumati Finlandiyaga uning ilgarigi konstitutsiyasini tasdiqlab, ba`zi avtonomiya huquqini berdi. Rossiya imperatori bir vaqt-ning o`zida Finlandiya buyuk knyazi ham edi. U ijroiya va sud hokimiya-tiga ega edi, qonunlarni tasdiqlardi. Finlandiyaning qonun chiqaruvchi or-gani Seym edi. Har bir qonun uning roziligi bilan chiqarilardi yoki bekor qilinardi. Seym Finlandiyani boshqarish uchun 1809 yilda Finlandiya Buyuk kengashining hukumat kengashini saylagan bo`lsa ham, amalda boshqaruv podsho tomonidan tayinlanuvchi Bosh-gubernator qo`lida edi. 1816 yilda hukumat kengashi Finlandiya imperatorligining Senati deb qayta nomlan-di. Uning boshida Bosh-gubernator turardi. Senat ma`muriy va sud ishlari-ni yuritardi.

Finlandiya 8 ta gubernaga bo`lingan bo`lib, ularning tepasida guber-natorlar turar, ular bosh gubernatorga bo`ysunardi. Chor hukumati vaqt o`tishi bilan Finlandiyaning avtonomiya huquqini har tomondan chekla-gandi. Finlandiyani boshqarishda podsho huzuridagi Finlandiya ishlari bo`yicha stats-sekretar katta ahamiyatga ega bo`lib bordi. U senat yoki podshoning tasdig`iga tushgan barcha ishlar haqida podshoga doklad qilardi. Vena kongressining qarori bilan 1815 yilda Varshava gersogligining katta qismi Polsha podsholigi nomi bilan Rossiyaga o`tdi. Polshaga Aleksandr I avtonomiya huquqini berdi. Polsha podsholigi konstitutsiya asosida boshqarilardi. Ushbu konstitutsiya bo`yicha Rossiya imperatori bir vaqtning o`zida Polshaning ham qiroli hisoblangan. Podsho Polshani boshqarish uchun o`z noibini tayinlardi. Bu yerda ham qonun chiqaruvchi organ Seym bo`lgan. Seym ikki palata: Senat va Elchilar mahkamasidan iborat edi. Polsha podsholigining noibi huzurida ma`muriy funksiyalarni yurituvchi Davlat kengashi turardi. Noibga harbiy, ichki ishlar, adliya, moliya, maorif, diniy ishlar ministrliklari ham bo`ysunardilar. Polsha podsholigiga o`z armiyasiga ega bo`lish huquqi berilgandi. Polsha sakkizta voevodlikka, ular esa povetlarga, povetlar gminlarga bo`lingandi. 1830-1831 yillardagi Polshada bo`lib o`tgan harakat bostirilgandan keyin boshqaruvda islohot o`tkazildi. Seym va Davlat kengashi yo`q qilindi. Ministrliklar komissiyalar bilan almashtirildi. Polsha armiyasi tugatildi. Polsha hududiga noibga bo`ysunuvchi rus qo`shinlari joylashtirildi. Keyinchalik voevodliklar gubernalar deb, povetlar uyezdlar deb qayta nomlandi. Gruziya, Shimoliy Ozarbayjon va Armanistonda boshqarish dastlab turlicha edi. Keyinchalik butun Kavkaz xalqlarini boshqarish uchun chor hukumati o`z noibini tayinladi. U Kavkazning oliy hukmdori sifatida ma`muriy, sud va harbiy hokimiyat sohasida katta vakolatlarga ega edi. Bu davrda Rossiyada huquqning turli sohalarida ham bir qancha o`zgarishlar ro`y berdi. Shu davr-gacha 1649 yilgi qonunnomadan boshqa kodeks yo`q edi. Qonunnoma qabul qilingandan XIX asrgacha chiqarilgan qonunlar kodifikatsiya qilinmagandi. Mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy sohadagi o`zgarishlar imperiya qonunlarini tizimga solishni talab etdi. Shu sababli 1804 yilda mashhur rus yuristi Speranskiy rahbarligida kodifikatsiya komissiyasi tuzildi. Bu komissiya dastlab fuqarolik, jinoyat qonunnoma-larini ishlab chiqdi, lekin ulardan hech biri qabul qilinmadi. 1826 yildan boshlab komissiya imperiya qonunlarini kodifikatsiya qilishga kirishdi. 1830 yilda Rossiya imperiyasi qonunlarining to`la to`plami chiqarildi. U 46 tomdan iborat edi. To`plamga 1649 yilgi qonunnomadan boshlab undan keyin chiqarilgan qonunlarning deyarli hammasi kiritildi. 1830 yilda Rossiya imperiyasi qonunlarining to`plamini tuzishga kirishildi va 1832 yilda Rossiya imperiyasi qonunlari to`plami chiqarildi. Bu 15 tomdan iborat edi. Qonunlar to`plamiga faqat harakatdagi qonunlar kiritildi. Har bir tomga qonunlar sohalar bo`yicha joylashtirildi. Ushbu 15 tomli qonunlar to`plami 1835 yil 1 yanvardan kuchga kirdi. Huquqning rivojlanishi

Bu davrda 1845 yilda «Jinoyat va axloq tuzatish jazolari haqidagi Qonunnoma» qabul qilinib, 1846 yil 1 mayda kuchga kiritildi. Imperiya qonunlari to`plamining o`ninchi tomida fuqarolik huquqi institutlaridan egalik qilish, mulk huquqi, birovning mulkiga egalik qilish huquqi, vakolat huquqi kabilar alohida tartibga solindi. Qonun egalik qilishni mulk huquqidan ajratdi va egalikni daxlsiz deb belgiladi. Imperiya qonunlariga ko`ra, egalik ikkiga: qonuniy egalik va g`ayriqonuniy egalikka bo`lindi. Qonuniy egalik turli vositalar bilan himoya qilindi. Boshqa davlatlarning fuqarolariga, boshqa millatdoshlarga, pravoslav bo`lmaganlarga, ayollarga, dehqonlar va shaharliklarga mulkka egalik qilishda qator cheklashlar o`rnatildi. Birinchi marta imperiya qonunlarida mulk huquqiga to`la ta`rif beril-gan edi. 420-moddada mulk huquqi deganda fuqarolik qonunlari tomoni-dan belgilangan usulda, hech qanday shaxsning aralashuvisiz amalga oshiriladigan abadiy va nasldan-naslga o`tuvchi tasarruf etish, foydalanish va mulk ustidan buyruq berish vakolatlari tushuniladi, deb ko`rsatilgan. Qonunlar to`plamida shartnomalardan kelib chiqadigan va birovga zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar bir-biridan ajratib beril-di. Qonunlar to`plamida shartnomalarni tuzish shartlari, shakllari va ularni bekor qilish usullari ham aniq belgilandi. Qonunlar yig`indisi shartnoma-larning: ayirboshlash, oldi- sotdi, oldi-sotdi qilish haqida shartnoma tuzish, mulk ijarasi, pudrat, yetkazib berish, qarz, shirkat, sug`urta, shaxsiy ijara, vakolat shartnomalari singari turlarini ko`rsatdi. Qonunlar to`plamiga ko`ra, faqat cherkovda tuzilgan nikoh qonuniy hisoblangan. Nikoh yoshi erkaklar uchun - 18 yosh, ayollar uchun - 16 yosh qilib belgilandi. Boshqa dindagilar bilan nikohga kirish mumkin emasdi. Ajralish shartlari ilgarigidek saqlanib qoldi. Er-xotinning mulkiy munosabatlari quyidagicha belgilandi: nikohgacha bo`lgan er-xotinning mulki ularning o`zlarida saqlanib qoldi, vorislik huquqi asosida yoki shart-nomalar bo`yicha keladigan mulklar ham erning yoki xotinning o`z xususiy mulki hisoblandi, er bilan xotining o`zaro turli shartnomalar tuzishiga yo`l qo`yildi. Cherkovda qayd etilmagan nikohdan bo`lgan bolalar qonunsiz deb hisoblanib, hamma mulkiy huquqlardan mahrum etildi. Oilada otaning hukmronligi belgilandi. Meros huquqi sohasida qonuniy va vasiyat bo`yi-cha vorislik saqlanib qoldi. Aqldan ozgan va o`zini-o`zi o`ldirganlarning vasiyati haqiqiy emas deb topildi. Vasiyatnomani uch kishi guvohligida tuzish va uni notarial guvohlantirish belgilandi. Lekin harbiy sharoitlarda, chet el mehmonxonalarida tuzilgan vasiyatnomalar qaysi shaklda tuzilga-niga qaramay qonuniy deb hisoblandi. Qonuniy vorislar: o`g`illar va neva-ralar, ular bo`lmasa qizlar va qiz nevaralar, ular ham bo`lmasa, aka-ukalar va jiyanlar, ular ham bo`lmasa, opa-singillar va ularning nasllariga o`tishi tartibida bo`ldi. Ular ham bo`lmasa ota-onalar taklif qilinardi. Agar 10 yil ichida merosxo`r topilmasa, mulk vorissiz deb hisobla-nib, u davlatga yoki, agar o`lgan dvoryanin bo`lsa, guberna dvoryanlariga o`tadigan bo`ldi.

Jinoyat huquqi. Qonunlar to`plami birinchi kitobining XV tomi jinoyat huquqi normalariga bag`ishlandi. Kitob 11 ta bo`limdan iborat bo`lib, bo`limlar, boblarga, boblar moddalarga ajratilgan edi. Unda ham-masi bo`lib 765 ta modda mavjud. Ushbu kitobda jinoyat huquqining umumiy va maxsus qismlari birinchi marta ajratib berildi. Qonunlar to`plamining XV tomi rus jinoyat huquqining rivojlani-shida va tizimlashtirilishida muhim o`rin tutgan. Biroq shunga qaramay, unda ko`pgina bir- biriga to`g`ri kelmaydigan va qarama-qarshi normalar mavjud edi. Shuning uchun jinoyat huquqining yangidan kodifikatsiya qilish ishlari boshlangan. Bunga rahbarlik qilish M.M.Speranskiyga topshirilgan edi. Lekin yangi jinoyat kodeksini tayyorlash bo`yicha ishlar uning o`limidan keyin nihoyasiga yetkazildi. Maxsus komissiya tomonidan tayyorlangan Jinoyat kodeksining yan-gi loyihasi Davlat kengashiga taqdim etildi. Davlat kengashi uni ko`rib chiqib ma`qulladi. Shundan so`ng loyiha 1845 yilda imperator tomonidan tasdiqlandi va 1846 yildan kuchga kiritildi. Yangi kodeks «Jinoiy va axloq tuzatish jazolari haqidagi qonunnoma» degan nom oldi. Qonunnoma bo`l-imlarga, bo`limlar - boblarga, boblar esa moddalarga bo`lingan edi. Ba`zi boblar alohida qismlarga ham ajratilgandi. U jami 2224 ta moddadan ibo-rat edi. Bu esa 1832 yilgi qonunlarning moddalariga nisbatan uch baravar ko`p deganidir. Qonunnoma umumiy qismga oid normalarni belgilashdan boshlana-di. Jinoyat tushunchasi Qonunlar to`plamidan olingan bo`lib, ancha keng-roq ta`riflandi. Qonunnomada «jinoyat» va «nojo`ya xatti-harakat» (ayb, xato) tushunchalari o`rtasidagi aniq farqlar ko`rsatilmagan. Uning 4-mod-dasida shunday deyiladi: «Avvalo jinoyat yoki axloq tuzatish jazolari buyurilgan qonunga xilof xatti-harakat jinoyat yoki ayb deb e`tirof etila-di». Javobgarlikka tortish muddati faqat jinoyatlar uchun belgilandi. Qo-nunnomada ayb shakllari, jinoyatni sodir etish bosqichlari, ishtirokchilik turlari, aybni yengillashtiruvchi yoki og`irlashtiruvchi, jinoiy javobgarlikni bekor qiluvchi holatlar o`rnatildi. Jinoiy javobgarlik 7 yoshdan kelib chi-qishi mumkin edi. Qonunni bilmaslik jazodan ozod qilmasdi. Qonunnoma Rossiyaning barcha fuqarolari uchun majburiy edi. Undan ruhoniylar sudi va harbiy sudlar sudlovligiga taalluqli ishlar ajratildi. Diplomatik immunitetga ega bo`lmagan chet el fuqarolari ham Rossiya davlatida sodir qilgan jinoyatlari uchun Qonunnomaga asosan sud qilindi. Qonunnoma bo`yicha jinoyatlar tizimi ancha murakkab edi. Eng avvalo an`anaviy tarzda dinga qarshi jinoyatlar haqidagi normalar belgilangandi. Davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlarga ko`proq o`rin ajratilgandi. Bunda imperatorni ag`darib tashlashga suiqasd qilish, kirishish va hatto bu haqda o`ylash uchun og`ir jazo - barcha huquqlardan mahrum qilish va o`limga mahkum etish belgilandi. «Isyonga qo`zg`ash» maqsadida yozma va nashr qilingan asarlarni tuzish va tarqatish uchun barcha huquqlardan mahrum qilish va 8 yildan 10 yilgacha muddatga katorga ishlariga surgun qilish jazosi nazarda tutildi. Bunda tan jazolaridan ozod qilinmagan shaxslarga qo`shimcha 50 tadan 60 tagacha qamchi bilan urish va tamg`a bosish tayinlanardi. Qonunnomada boshqarish tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlarga, mansabdorlik jinoyatlariga maxsus bo`limlar bag`ishlangan edi. Unda yangi

moddalar va hatto «Fabrika va zavod kishilarining bo`ysunmasligi haqida»gi maxsus qism paydo bo`ldi. Ayniqsa, ishchilarining uyushgan tarzdagi norozilik chiqishlari qattiq jazolanardi. Fabrika va zavod kishilarining fabrika yoki zavod egalariga yoki boshqaruvchilariga ochiqdan-ochiq bo`ysunmasligi hokimiyatga qarshi qo`zg`olon sifatida ko`rsatilib,buning uchun o`lim jazosi belgilangan edi. Ish tashlashda qatnashganlarga ham jazolar nazarda tutilgandi. Bunda ish tashlashni «boshlab berganlar»ga uch haftadan uch oygacha, «boshqalar»ga esa yetti kundan uch haftagacha qamoq jazosi berilardi. Qonunnomaning «Mol-mulklar haqidagi qonunlarga qarshi jinoyatlar va xatti-harakatlar to`g`risida»gi bo`limida jamiyatning tabaqaviy bo`li-nishi qo`riqlanib va mustahkamlanib, tabaqaviy huquq va imtiyozlarni hi-moya qilish nazarda tutiladi. Qonunnomaga asosan har kimning muayyan tabaqaga mansubligini yashirganligi uchun jinoiy javobgarlik kelib chiqadi. Bunda aybdor shaxslar barcha mulkiy huquqlardan mahrum qilin-ib, Sibirga surgun qilinardi, agar tan jazolaridan ozod qilinmagan bo`sa, qo`shimcha tarzda 10 tadan 20 tagacha qamchi bilan urilardi. Mazkur bo`limda «Krepostnoy kishilarning o`z xo`jayinlariga qarshi jinoyatlari haqida» maxsus qism mavjud edi. Krepostnoy dehqonlarning o`z xo`jayinlariga qarshi bosh ko`tarib chiqishlari hukumatga qarshi qo`zg`olonga tenglashtirildi. Qanday tarzda bo`lmasin, pomeshchikka bo`ysunmagan krepostnoy dehqonlar xivich bilan 20 tadan 50 tagacha, o`z pomeshchiklari ustidan shikoyat qilgan krepostnoy dehqonlar xivich bilan 50 tagacha savalanardilar. Dehqon o`z egasining ruxsatisiz boshqa xo`jayinga yoki «boshqa holatga» o`tsa, 30 tadan 60 tagacha savalanishi mumkin edi. Qonunnomaning maxsus bo`limida shaxs hayoti, sog`ligi, erkinligi va sha`niga qarshi jinoyatlarga taalluqli normalar belgilangan edi. Qasddan odam o`ldirganlik uchun barcha mulkiy huquqlardan mahrum qilish va umrbod yoki uzoq muddatga katorga ishlariga surgun qilish jazosi tayinlanardi. Qonunnomaning katta bo`limi mulkka qarshi jinoyatlarga bag`ishlan-gan edi. Birovning ko`chmas mulkini (yer, uy va boshqalarni) zo`rlik yo`li bilan egallab olishlik uchun barcha mulkiy huquqlardan muhrum qilish va Sibirga surgun qilish jazosi berilardi. Birovning turar-joy binosiga qasddan o`t qo`yuvchilar ham barcha mulkiy huquqlaridan mahrum qilinib, 8 yil-dan 10 yilgacha katorga ishlariga jo`natilishi mumkin edi. Agar bino cherkovga, imperatorga yoki imperator xonadoni a`zolariga tegishli bo`lsa, jazo og`irlashtirilardi. Bosqinchilik, talonchilik (qaroqchilik) jinoyatiga barcha mulkiy huquqlardan mahrum qilish va umrbod yoki uzoq mud-datlarga qal`alarda, zavodlarda, konlarda katorga ishlariga surgun qilish jazosi tayinlanardi. O`g`irlik uchun, jinoyatni sodir etish holatiga qarab, surgun, uy ishlariga qamash, mahbusning axloq tuzatish rotalariga jo`natish va xivich bilan savalash jazolari tayinlanardi. Qonunnomada jazolarning ancha murakkab tizimi joriy qilinadi. Barcha jazolar ikki darajaga: jinoiy jazolar va axloq tuzatish jazolariga bo`linadi. Ikkala darajadagi jazolar o`z navbatida bir necha turlar va darajalarga bo`lingan. O`ziga xos «jazolar zinapoyasi» tashkil etilgan edi. Jinoiy jazolarga barcha mulkiy huquqlardan mahrum etish, o`lim jazosi, katorga ishlari, Sibir yoki Kavkaz ortiga surgun qilish, tan jazolaridan ozod

qilinmagan shaxslarga qamchi bilan urish kabilar kiradi. Katorga ishlariga mahkum qilinganlarga tamg`a bosilardi. Ularning peshona yoki bet (yuz)lariga «kat» (katorgadagi, surgundagi) degan so`z tamg`alanardi. Ba`zi mulkiy huquqlardan mahrum etish jazosi - ma`lum tabaqaga taalluqliligi bilan bog`liq barcha imtiyozlarning yo`qotilishi, er-xotinlik munosabatlarining tugatilishi, mulkiy huquqlardan mahrum qilinishi (u merosxo`rlarga o`tkazilgan), ota-onalik huquqlaridan mahrum qilinishi degani edi. Axloq tuzatish jazolariga: surgun, mahbuslarning axloq tuzatish rotalariga jo`natish, qal`aga, turmaga qamash, majburiy aqlini kirgizadigan yoki uy ishlariga jalb qilish, qisqa muddatli qamoq, sud ishtirokida hayfsan berish, jarimalar kirdi. Bu jazolarga odatda tan jazolaridan ozod qilinmagan shaxslarga xivich bilan urish qo`shib berilardi. Qonunnomada tabaqaviy imtiyozlar ham o`z ifodasini topgan edi. Masalan, turma ma`muriyati faqat «meshchanlar va dehqonlarni» ishlashga majburlashi mumkin edi, boshqa tabaqadagilarga esa o`z xohishiga qarab ish berishi lozim edi. Qisqa muddatga qamoqqa olingan dvoryanlar va chinovniklar bu jazoni uyda o`tashlari mumkin bo`lsa, boshqalar esa faqat politsiya idoralarida o`tashlari kerak edi. Dvoryanlar, ruhoniylar, faxriy fuqarolar, birinchi va ikkinchi gildiyadagi savdogarlar, boshqa xalqlarning hukmron tabaqalari (yer egalari) tamg`a bosish, kishan solish (zanjirband qilish), qamchi, xivich, kaltak, tayoq bilan savalash jazolaridan ozod qilingandi. Sud jarayoni bu davrda asosan inkvizitsiya (qiynash, azoblash)ga oid shafqatsizligi bilan ajralib turgan. To`g`ri, 1801 yilgi Farmon bilan tergov ishlarini yuritishda qiynoqlardan foydalanish taqiqlangandi. Lekin amaliyotda ular keng qo`llanilardi. Qonunlar to`plamida jinoyat jarayoniga katta e`tibor berilardi. Uning ikkinchi kitobi XV tomining 800 tadan ortiq moddalari jinoyat jarayoniga bag`ishlangandi. Kodeksda politsiyaga hal qiluvchi o`rin ajratilgan edi. Politsiyaga tergov va hukmni ijro etish topshirilgan edi. Tergovning o`zi dastlabki va rasmiy tergovga bo`lingan. Ish alohida shaxslarning chaquvi, shikoyati bo`yicha yoki prokuror, sud nazoratchilari (stryapchiy) yoki politsiyaning tashabbusi bo`yicha boshlanardi. Prokurorlar va sud nazoratchilari tergov ustidan nazoratni amalga oshirardilar. Tergov tugagach, ish sudga yuborilgan. Sud tergovi sud muhokamasining bir qismi sifatida mavjud emas edi. Ishni tuzilgan «yozuvlar» asosida sud a`zolaridan biri yoki kotib o`qib eshittirardi. Qonun bo`yicha, guvohlar va ekspertlar sudga chaqirilmasdi. Ayblanuvchining o`zi ham sudga faqat tergovda unga nisbatan ruxsat etilmagan usullar qo`llanilganligini aniqlash uchun chaqirilardi. U jarayonning subyekti emas, obyekti hisoblanardi. Qonunlar to`plami 1716 yilgi «Jarayonlar yoki sudlashuvlarning qisqacha tasviri»da belgilangan rasmiy dalillar tizimini mustahkamlagandi. Dalillar mukammal va mukammal bo`lmagan dalillarga bo`linadi. Mukammal dalillarga: ayblanuvchining iqror bo`lishi; yozma dalillar; tibbiy ekspertiza xulosasi; ikkita guvoh ko`rsatmasi kiritildi. Qonun ayblanuvchining aybini suddan tashqari guvohlar oldida tan olganligi; ularga nisbatan begona shaxslarning tuhmati; yalpi

tintuv; bitta guvoh ko`rsatmasi; jinoyat belgilari kabilarni mukammal bo`lmagan dalillar deb hisoblaydi. Og`ir jinoyatlar bo`yicha birinchi instantsiya sudi o`z «fikr-mulohazalarini» tuzardi va uni jinoiy sud palatasiga hukm chiqarish uchun taqdim etardi. Hukmlar mustahkam emasdi. Ular ko`pincha qonunning o`zida ko`rsatilganidek, jumladan, mahkumlarning shikoyatlari bo`yicha yuqori sudlar tomonidan reviziya tartibida qayta ko`rib chiqilardi. Tan jazolaridan ozod qilingan shaxslar faqat tan jazolarini qo`llash nazarda tutilgan hukm ijro etilganidan so`ng shikoyat qilishlari mumkin edi. Shikoyatlar asossiz bo`lsa, shikoyatchi yana tan jazosiga yoki turma qamog`iga tortilardi. Ish bo`yicha dalillar yetarli bo`lmasa, sud ayblanuvchi yoki oqlovchi hukm chiqarmasdi. Bunday holda sudlanuvchi shubha ostida qoldirilgan (gumondor deb topilgan). Agar dehqon yoki meshchan shunday gumondor deb topilsa, mahalliy jamoalar hukmi bilan Sibirga majburan ko`chirilgan. Rasmiy ma`lumotlarning guvohlik berishicha, sudlar aksariyat jinoiy ishlar bo`yicha ayblanuvchilarni shubha (gumon) ostida qoldirish haqida qarorlar qabul qilganlar. Qonunlar to`plamining davlat uchun juda xavfli bo`lgan jinoyatlar bo`yicha sud ishlarini yuritish haqidagi bo`limida davlatga, dinga qarshi jinoyatlarning ko`rib chiqilishi tartibi belgilandi. Uning 1241-moddasida ko`rsatilishicha, yuqoridagi ishlar zudlik bilan «hech qanday kechiktirmas-dan» ko`rib chiqilishi lozim edi. Bunday ishlarni ko`rib hal qilish uchun podsho farmoni bilan maxsus oliy jinoiy sudlar tuzilishi mumkin edi. Sud-ning tarkibi ham shaxsan podshoning o`zi tomonidan belgilanardi. Bu oliy jinoiy sud bevosita imperatorning nazorati ostida sud ishlarini ko`rib hal qiladi. Jumladan, dekabristlar ustidan sud bunga yorqin misol bo`la oladi. Dehqonlarning o`z pomeshchiklariga qarshi bosh ko`tarib chiqishlari va uni bostirish uchun yuborilgan harbiy qismlarga qarshilik ko`rsatishlari to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqishning maxsus tartibi mavjud edi. Ularni harbiy sud ko`rib hal etardi. Bunday sudning hukmi gubernator yoki ichki ishlar ministri tomonidan tasdiqlangandan keyin darhol ijro qilinardi. «Kam ahamiyatli jinoyatlar» (20 so`mgacha miqdordagi o`g`rilik, engil urish-kaltaklash, ichkilikbozlik va boshqalar) haqidagi ishlar politsiya chinovniklari tomonidan qisqartirilgan tartibda ko`rib hal etilardi. Pomeshchiklar kam ahamiyatli jinoyatlar bo`yicha o`z krepostnoy deh- qonlari ustidan sud qilish huquqiga ega edilar. Sudlarda poraxo`rlik kuchay-gandi. Sudyalarning ma`lumoti darajasi juda past edi. Sansolor-liklar avjiga chiqqandi. Ba`zi ishlarni ko`rish yillab, o`n yillab cho`zilib ketardi. Jum-ladan, 1844 yilda uyezd sudi tomonidan 115 ming so`m miqdorda moneta o`g`irligi bo`yicha ish ko`rish boshlanib, u 1865 yilgacha davom etgan va sud islohotidan keyin tugatilgan edi.

Похожие

O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi

O`rta asrlarda sharq mamlakatlari davlati

Yevropada o`rta asrlar davlati va huquqi xususiyatlari

O‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi (XIII asrgacha)

O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi tarixiy-huquqiy fan