Yevropada o`rta asrlar davlati va huquqi xususiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Yevropada o`rta asrlar davlati va huquqi xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

YEVROPADA O`RTA ASRLAR DAVLATI VA HUQUQI XUSUSIYATLARI Reja : 1. Yevropada O`rta asrlar davlati va huquqi xususiyatlari 2. Franklarning davlat tuzumi 3. Franklar davlatida huquqning asosiy belgilari

Avvalo shuni aytib o`tish kerakki, G`arb va Sharq mamlakatlarida feodal yer mulkchiligini quldorlik davridagi mulkchilikdan farqlaydigan o`ziga xos xususiyatlari bor. Masalan, G`arb mamlakatlarida yerning oliy egasi monarx (qirol, knyaz, imperator) hisoblanib, boshqa feodallar undan xizmat evaziga yoki boshqa shartlar bilan yer olganlar. Ular esa bu yerni uchinchi shaxsga ma`lum shartlar evaziga berganlar. Yer bergan feodal syuzeren, olgani esa vassal deb atalgan. Shunday qilib, G`arbiy Yevropa mamlakatlarida yerga egalik qilishning o`ziga xos xususiyatlari uning ierarxik (pog`onama-pog`ona) xarakterida bo`lib, bu hodisa maxsus shart-nomalar (investitura)da ifodalanadigan syuzerenitet-vassalitet munosabat-larini tug`dirgan. Sharq mamlakatlarida bunday egalik bo`lmay, yer davlat mulki hisoblanardi. Yirik yer egalari davlatga bo`ysunardilar, dehqonlar va hu-narmandlar esa bevosita davlatga renta-soliq to`lardilar. Yerga nisbatan davlat mulkchiligining mavjudligi o`rta asr Sharqida davlatning nisbatan markazlashishida muhim omil hisoblangan, lekin XVI-XVIII asrlarga kelib kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining rivoj-lanishiga to`siq bo`lib qolgan. Jamiyatning bazisida feodal munosabatlar o`rin olgach, uning siyosiy ustqurmasida ham bazisning xarakterini ifodalaydigan o`zgarishlar ro`y berdi. Feodal ishlab chiqarish munosabatlarining taraqqiy etishi bilan davlatchilik ham rivojlandi. Yevropada bu jarayon asosan quyidagi to`rtta: ilk feodal monarxiyasi, senorlik monarxiyasi (feodal tarqoqlik), tabaqa-vakillik monarxiyasi va mutlaq monarxiya bosqichlaridan o`tdi. Biroq bu bosqichlarni hamma Yevropa mamlakatlari bir vaqtda va to`liq bosib o`tmadi. Har bir mamlakat milliy tarixining o`ziga xos xususiyatlari ham ana shundan kelib chiqadi. Shuni ko`rsatib o`tish joizki, Sharq mamlakatlari o`z taraqqiyotida bunday davrlarni to`liq bosib o`tmadi. Ko`pchilik olimlar ko`rsatishicha, Sharq feodal davlatlari tashkil topgan vaqtidan boshlaboq mutlaq monar-xiya shaklida bo`lib, bu davr uzoq davom etdi. Feodal jamiyatida va uning siyosiy tashkilotlarida cherkov mafkurasi katta rol o`ynab, dindorlar imtiyozli tabaqa hisoblangan. Sharqiy va G`ar-biy Yevropada xristianlik, Osiyoning bir qancha mamlakatlarida islom, Xitoy, Yaponiyada konfutsiylik va buddizm hukmron diniy mafkura hi-soblangan. Xristianlik Yevropada yagona din bo`lib, u kishilarning butun hayotini o`ziga bo`ysundirgan, kishilar tug`ilganidan to vafot etganlariga qadar cherkov nazorati ostida bo`lganlar. Xristianlik, garchi kambag`al va qullarning dini sifatida vujudga kelgan bo`lsa ham, keyinchalik u butun G`arbiy Yevropaga yoyildi. 325 yilda xristian cherkovning birinchi sobori (yig`ilishi) chaqirildi. 1054 yilda Rim va Konstantinopol cherkovlari o`rta-sidagi asriy nizolar tugab, xristianlikda uzil-kesil ikkita cherkov, ikkita mazhab-pravoslaviye va katolitsizm qaror topdi. 1232 yilda Rim papasi dahriylarga oid ishlarning barchasini dominikan-monaxlar jamoasi hal etishi to`g`risida farmoyish chiqardi. 1252 yilda endigina shakllanayotgan inkvizitsiya - cherkov sudiga tergov qilishda qiynash usulini qo`llashga ruxsat berildi. Ana shu tariqa o`rta asr cherkov inkvizitsiyasi (sudi) tashkil topdi va u dahriylik, folbin-lik, dindan qaytish, yaqin

qon-qarindoshlarning nikohga kirishlari, bevafo-lik, yolg`on guvohlik, tuhmat, hujjatlarni qalbakilashtirish, og`irlik va uzunlik o`lchovlarini soxtalashtirish, sudxo`rlik, shuningdek, nikoh-oila munosabatlaridan kelib chiqadigan barcha ishlarni o`z sudloviga oldi. Inkvizitsiya sudi, ayniqsa, o`rta asr Ispaniyasida ko`plab odamlarni yoqib yuborishga hukm etdi 2 . 1481 yilda Ispaniyada ”ilohiy tribunal” tuzildi. Bosh inkvizator Chorkvemada faoliyat ko`rsatgan 15 yil ichida 8220 kishi dahriylikda ayblanib, yoqib yuborildi, 89326 kishi boshqa jazolarga hukm qilindi. Vol-terning ma`lumotlariga qaraganda, G`arbiy Yevropada 100 mingdan ortiq kishi folbinlik, xudosizlikda ayblanib yoqib yuborildi. Bularning ichida Fransiyaning milliy qahramoni Janna D`Ark, Uyg`onish davrining buyuk olimi Jordano Bruno, chex gumanisti Yan Gus va boshqalar bor 3 . G`arbiy Yevropa shaharlari X-XI asrlarda savdo va hunarmandchilik markazlariga aylanadi. Shaharlar dastlabki vaqtlarda diniy va dunyoviy feodallar yerlarida tashkil topganligi uchun ularga qaram edi. Ko`p vaqt o`tmay ular o`z erkinliklarining siqib qo`yilishiga qarshi kurash natijasida mustaqillikni qo`lga kiritadi va ayrimlari hatto respublika shaklidagi sha-har-davlatlarga aylanadi (Italiyada). Ayrimlari o`zini-o`zi boshqarish huquqini qo`lga kiritadi (Angliyada), ayrimlari esa imperiya erkin shaharlari maqomini oladi (Germaniyada). Shaharlarning eng muhim yu-tug`i barcha fuqarolar erkinligining tan olinishi edi. «Agar krepostnoy, - deyiladi shahar yorliqlarida, - shaharda bir yilu bir kun yashasa, shu vaqt uning xo`jayini unga bo`lgan egalik huquqini da`vo qilmasa, u ozod hisoblanadi». Dvoryanlardan o`zini himoya qilish hamda shahar soliqlarini tengroq taqsimlash maqsadida shahar aholisi ittifoqlarga birlasha boshlaydi. Hu- narmandlar o`zlarining sexlarini, savdogarlar esa o`z gildiyalarini tuza-dilar. O`rta asr sexlari bir kasbdagi Hunarmandlar ittifoqidir. Har bir sex, gildiya o`z ustavi va oqsoqoliga, shuningdek, sudiga ega edi. Sexlarning tuzilishi feodalizmning qonuniy natijasidir. Shuning uchun ham sexlar faqat G`arbiy Yevropa mamlakatlaridagina emas, Yaponiya, Xitoy, O`rta Osiyoda ham o`ziga xos ko`rinishlarda uchraydi. Yevropada XVI asrga kelib feodalizmning inqirozi belgilari na-moyon bo`la boshlaydi. Antifeodal inqiloblarning yaqinlashishi bilan dav-lat va huquq tizimining yangi demokratik tamoyillarini asoslovchi va bun-da ko`pincha antik demokratiya tajribasini misol tariqasida ko`rsatuvchi siyosiy-huquqiy ta`limotlar rivojlandi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari davlatlarining rivojlanishi bilan birga ularning huquqiy tizimlari ham rivojlanib bordi. Feodal tarqoqlik davrida bu jarayonning muhim belgisi huquq «partikulyarizmi” 4 , ya`ni butun mamlakat uchun 2 Qarang: Хрестоматия памятников феодального государства и права.-М.:Госюриздат, 1961.-505- bet. 3 Qarang: Анашкин Г.С. Смертная казнь в капиталистических государствах. Историко-правовой очерк.- М.:Госюриздат, 1971.-25-bet. 4 Partikulyarizm – lotincha “bo`lak”, “qism” so`zlaridan olingan bo`lib, bu yerda bir mamlakat ichidagi provinsiyalar, knazliklar va shaharlar huquqining turli-tumanligi va xilma-xilligi ma'nosida ishlatilmoqda.

yagona huquqning yo`qligi edi. Huquq ”partikul-yarizmi”ning bartaraf etilishi, ayniqsa, tabaqa-vakillik monarxiyasi davri-dan boshlab jadallashdi. G`arbiy Yevropaning qit`a qismi mamlakatlarida huquq shakllarining o`zaro yaqinlashuvi yuz beradi. Angliya feodal huquqi alohida, mustaqil holda rivojlanib bordi. Shu tariqa, tez orada G`arbiy Yevropa huquqi ikkiga: ingliz-sakson huquqi va qit`a huquqiga ajralishi belgilari namoyon bo`la boshladi. Sharqda o`rta asrlardagi yirik mamlakatlarning feodal davlati va huquqi tarixi boshqacharoq bo`lgan. Bu yerda asosan kuchli byurokratik davlat apparatiga asoslangan despotik boshqaruv shakli saqlanib qoldi. Monarx hokimiyatini amalga oshirishdagi ba`zi milliy farqlar asosan uning mazmuni va mohiyatini o`zgartirmasdi. Bu yerda davlat boshlig`i umuman har doim mamlakatdagi butun yerlarning oliy egasi sifatida maydonga chiqdi. Uning bu huquqi avloddan-avlodga meros tariqasida o`tib turardi. Bundan tashqari, Sharqda yer egaligi munosabatlarida jamoa yer egaligi-ning uzoq vaqt saqlanib qolganligi va turg`un xarakterga ega bo`lganligini kuzatish mumkin. Ekspluatatsiyaning asosiy shakllari, birinchi navbatda polizchi-dehqonlardan hukmron sinf foydasiga renta solig`i olish teng darajada saqlanib qolgandi. Shaharlarda kustar ishlab chiqarish va savdo rivojlandi. O`sha vaqt uchun takomillashgan buyumlar, yirik arxitektura inshootlari va boshqa shoh san`at asarlari yaratildi, ko`p ixtirolar qilindi. Hatto bu sohada o`z davridan odimlab ketish hollarini ko`ramiz. Lekin shahar mahsuloti asosan hukmron sinf ehtiyojlarini qondirish va tashqi savdo uchun ketgan. Qish-loq jamoalari asosan natural, turg`un xo`jalik yuritib, faqat ichki bozorni rivojlantirgan, tovar ishlab chiqarishning o`sishiga moslashmagan va oqibatda yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishiga to`sqinlik qilgan. Bu, albatta, mutlaq turg`unlikni anglatmaydi, jamiyat asta-sekin bo`lsa-da rivojlanishda davom etdi. Tabiiyki, feodalizm taraqqiyoti davri faqat ijobiy voqealardan tashkil topmadi. Insoniyat tarixidagi hech qanday jamiyatda hukmron sinf vakil-larining shaxsiy erkinliklari va huquqlari feodal jamiyatdagi kabi cheksiz xudbinlik darajasiga ko`tarilmagan. O`z navbatida, hech qachon oddiy fuqarolarning ahvoli ham feodalizmdagi kabi og`ir va tahqirli bo`lmagan. Insoniyat tarixidagi hech bir davrda mavjud qonunlar va tartiblar feoda-lizmdagi kabi faqat zaiflar tomonidan bajarilishi talab qilingan jamiyatni uchratmaymiz. O`rta asrlarda jahon xalqlari o`z boshlaridan ko`plab kulfatlarni: ocharchilik, o`latlar, urushlar va talonchiliklarni kechirdi. Ular o`zlarining tahqirli, og`ir hayotlarini o`zgartirish uchun qo`zg`olonlar uyushtirdilar. Bularning oqibati o`laroq o`rta asrlarga va o`z navbatida, absolut monarxiya tuzumiga chek qo`ygan ingliz va fransuz inqiloblari singari inqiloblar natijasida insoniyat yangi davrga qadam qo`ydi. 3. Franklarning davlat tuzumi Franklarda davlat apparatining tashkil topishi va rivojlanishi jarayon-larida uchta asosiy yo`nalishni ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchi yo`na-lish, ayniqsa, boshlang`ich bosqichga (V-VII asrlarga) xos bo`lib, bu vaqt-da franklardagi qabilaviy demokratiya organlarining yangi davlat organla-riga o`sib chiqishi sodir

bo`lgan. Ikkinchi yo`nalish votchina boshqaruv organlarining rivojlanishi bilan belgilanadi. Uchinchi yo`nalish frank monarxlari davlat hokimiyatining asta-sekin senor-hukmdorlarning ”xusu-siy” hokimiyatiga aylanishi bilan bog`liq. So`nggi yo`nalish VIII-IX asr-larga to`g`ri kelib, franklar jamiyatining oxirgi bosqichi - senorlik monar-xiyasining shakllanishi davri hisoblanadi. Qirol hokimiyatining shakllanishi va rivojlanishi. Galliyaning istilo qilinishi franklarda yangi davlat apparatining tashkil etilishi uchun kuchli turtki bo`ldi. Chunki bu holat ana shu bosib olingan viloyatlarda boshqa-rishni tashkil etishni, ularni himoya qilishni talab qilardi. Xlodvig o`zining qat`iy yakka hokimligini o`rnatgan franklarning birinchi qiroli edi. U od-diy harbiy boshliqdan monarxga aylandi. Xlodvig bunday mavqega barcha vositalar: munofiqlik, ayyorlik, qarindosh-urug`larini, boshqa qabila bosh-liqlarini yo`q qilish orqali erishgan edi. Xlodvigning muhim siyosiy ishla-ridan biri xristianlikni to`g`ridan-to`g`ri galliya- rim katolik ruhoniylaridan qabul qilishi edi. Bu narsa Franklar qirolligining yanada rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Xlodvig tomonidan xristianlikning qabul qilinishi bilan cherkov qirol hokimiyatini mustahkamlashda qudratli omil bo`lib qolgan. Franklar davlati feodal yakka hokimligi (monarxiya) shaklida idora etiluvchi davlat bo`lib, uning tepasida qirol turgan. Qirollik nasldan-naslga meros bo`lib o`tgan. Dastlabki frank qirollari ancha keng hokimiyatga egalik qilganlar. Ular odatlarga amal qilib, xalq lashkarlarini chaqirganlar va urush vaqtida ularga qo`mondonlik qilganlar. Qirollar hamma bajarishi shart bo`lgan farmoyishlar (bonni - bonni) chiqarib, davlatda oliy sud hokimiyatini amalga oshirganlar va soliqlar yig`ganlar. Qirol davlatdagi barcha asosiy mansabdor shaxslarni shaxsan o`zi tayinlagan va o`z xizmatchilariga davlat boshqaruvining alohida sohalarini berib qo`ygan. Qirol hokimiyatining bevosita tayanchi qirolning harbiy drujinasi hisoblangan. Drujina saroyda yashab, xazina hisobidan ushlab turilgan. Feodallashayotgan zodagonlar dastlabki vaqtlarda qirol va uning ma`muriyatini qo`llab-quvvatlagan. Chunki kuchli markaziy hokimiyatsiz dehqon jamoalari yerlarini tortib olish, ularda hukmron bo`lgan o`zini-o`zi boshqarishni tugatish, erkin aholini mamlakatning feodal qonunlariga bo`ysundirish mumkin emas edi. Shuni nazarda tutmoq lozimki, erkin frank o`sha vaqtda harbiy qo`shin ishtirokchisi sifatida o`zini himoya qilishga qodir bo`lgan, shuningdek, eski tartib- qoidalarga muqaddas narsa sifatida munosabatda bo`lgan ma`lum darajada kuchli siymo edi. Xlodvig va uning avlodlari (Merovinglar) ikkita asosiy maqsadni ko`zlaganlar. Bulardan biri qabilaviy separatizmni (ajralib chiqishga intilishni) tugatish va mamlakatning hamma qismlarini birlashtirish edi. Ikkinchisi - dastlab saylanadigan dehqonlarning ma`muriyatini siqib qo`-yib, so`ngra eski boshqaruv shakllarini - qishloqlarning an`anaviy yig`i-lishlarini, yuzliklarni (qishloq birlashmalarini) va boshqalarni tugatish va mamlakatni hududiy okruglarga ajratib, qirol chinovniklari va sudyalariga bo`ysundirishdan iborat edi. Xlodvigdan keyin 200 yil o`tgach, bu ikkala maqsad asosan ro`yobga chiqarilgan edi. Mamlakatni birlashtirish uchun kurashda Xlodvig avlod-lari

nihoyat darajada munofiqlik va shafqatsizlik ko`rsatgan. Xlodvigning o`g`li Xlotar o`lgan akasining bolalarini shaxsan qatl etgan. Chunki ular taxtga da`vogar edilar. Xlotar bu bilan cheklanib qolmay, yuqoridagilar-ning o`limi uchun qasos olishi mumkin bo`lgan barcha kishilarni qirib tashlashga buyruq bergan edi. Xlodvigning evarasi Xlotar II otasi va amakisi hamda boshqa shahzodalar o`ldirilgandan keyin 613 yilda franklarning yagona hukmdori bo`lib qolgan. Xlotar II 614 yilda farmon chiqarib, yerdor aristokratiya-ning o`zaro urushlar vaqtida olgan pomestelarini o`sha aristokratiya ixtiyorida qoldirish majburiyatini o`z zimmasiga oldi va graflarni (okrug hokimlarini) faqat mahalliy yer egalari orasidan tayinlashga va`da berdi. Shunday qilib, yerdor aristokratiya Merovinglar xonadoniga mansub bo`lgan qirollarning o`zaro urushlaridan o`z manfaatlari uchun to`la foydalanadi. Xlotar II ning hokimiyati kuchli hokimiyat bo`lmadi. Qirol hokimi-yatining e`tibori Xlotar II ning o`g`li Dagober zamonida (629-639 yillar) birmuncha oshdi. Lekin undan keyingi davr (639-751 yillar) - ”yalqov qirolliklar” davrida Merovinglar faqat nomigagina qirol bo`lib, ular qo`lida haqiqiy hokimiyat yo`q edi. Butun ma`muriy, sud va harbiy hokimiyatni mahalliy magnatlar tortib olgan edi. Qirollar yerlarni taqsimlab borishlari natijasida yirik yer egalarining hokimiyati o`sib, qirol hokimiyati zaifla-shib borgan va vaqt o`tishi bilan hokimiyat qirol qo`lidan chiqib ketgan edi. Xususan, Neystriya, Burgundiya va Avstraziyada juda katta zodagon xonadonlar yetishib chiqib, o`z yurtlarida qirol mayordamlari sifatida butun hokimiyatni o`z qo`llariga olgan edilar. Dastlab uch mayordamdan eng kuchlisi Neystriya mayordami edi. U Burgundiya mayordamini ham o`ziga bo`ysundirdi, lekin Neystriya mayordami tez vaqt ichida kuchliroq bo`lgan boshqa bir mayordamning - Avstraziya mayordamining qarshiligiga uchradi. Sharqiy frank mayorda-mining ahvoli qulayroq edi. Avstraziya mayordamlari ko`p sonli harbiy kuchga tayanish imkoniga ega bo`ldilar, bu harbiy kuchning bir qismi bu yerda ham saqlanib turgan erkin dehqonlardan iborat edi. Shu bilan birga Avstraziyada zodagonlar birmuncha kuchsiz bo`lib, ular o`z gersogining - mayordamining boshchiligiga bo`ysunishga majbur edilar. Neystriyada esa, aksincha, ko`pgina yirik feodal xonadonlari bir-biri bilan raqobat qil-moqda edi. Oxiri, Avstraziyaning Pipinlar xonadonidan chiqqan mayorda-mi gersog Pipin III Geristalskiy 687 yilda o`zaro jangda raqibi Neystriya mayordamini tor-mor qilib, shu vaqtdan boshlab butun qirollikni bir o`zi idora qila boshladi. Ammo, shu bilan birga, u Meroving qirollarining nomigina qolgan hokimiyatini saqlab keldi. Haqiqatda esa Pipin Geristal-skiy yangi sulolani boshlab bergan edi, bu sulola keyincha uning eng mashhur namoyandasi bo`lgan Karl Buyuk nomi bilan Karolinglar sulolasi deb ataldi. VII asrning oxiri - VIII asrning boshlarida Franklar davlati butunlay parchalanib ketdi. Pipin Geristalskiyning g`alaba qozongan bo`lishiga qaramay, Neystriya va Burgundiya magnatlari hali ham o`zlarini markaziy hokimiyatga u qadar qaram emas, deb his qilar edilar. Akvitaniya qirolligi-dan tamoman ajralib chiqqan Avstraziya gersogi Akvitaniyaning hokimi-yatini tan olmagan edi. Reynning narigi tomonidagi qabilalar - allemanlar, frizlar, sakslar va bavarlar ham qirollikdan ajralib chiqadi. Janubi-g`arbda arablar xavf tug`dira boshlaydilar, hatto

VIII asrning 20- va 30-yillarida butun Franklar davlati arablar tomonidan to`g`ridan-to`g`ri bosib olinish xavfi ostida qolgandi. Lekin yangi sulola ana shunday og`ir bir sharoitda qirollikning harbiy kuchlarini qaytadan tashkil etib, tashqi dushmanga zarba berishga muvaffaq bo`ldi. Bu sulola yanada feodallashgan zodagonlarning ta`sirini cheklash hamda o`rta va mayda harbiy xizmatchilarga suyanib, qirollikni bir qadar markazlashtirishga harakat qildi. Bunda ayniqsa Karl Martell tomonidan amalga oshirilgan islohotlar katta ahamiyatga ega bo`ldi. Karl Martell Franklar davlatida qirol hokimiyatini juda kuchaytirdi. Uning taxt vorisi Pipin III Pakana (741-768 yillar) ham dastlab faqat mayordam unvoni bilan yurgan bo`lsa-da, lekin davlatni boshqarishda hal qiluvchi rol o`ynar edi. Uning davrida ham qirollar odatda davlatni idora etishda qatnashmasdilar. Nihoyat, Pipin davlat o`zgarishi yasab, har qanday hoki-miyatdan mahrum bo`lgan eski sulolani taxtdan tushirib, 751 yilda frank-larning qiroli deb e`lon qilindi (Karolinglar sulolasi shu tariqa rasmiylash-gan edi). Oradan ko`p vaqt o`tmay, G`arbiy Germaniyadagi frank missio-nerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Maynts arxiyepiskopi Bonifatsiy papaning buyrug`iga ko`ra Pipinni qirol deb tanish marosimini o`tkazdi. Shunday qilib, yangi sulola cherkovdan o`ziga kerakli sanksiya olishga muyassar bo`ldi. Pipinning o`g`li Buyuk Karl imperator unvonini olib, juda katta hokimiyatni qo`lga kiritishga erishdi. Buyuk Karl amaldorlar orqali, imperatorning maxsus farmonlarini chiqarish, mahalliy hokimiyatni bir qadar muntazam nazorat qilib turish yo`li bilan idora etuvchi markazlashgan davlat tuzishga harakat qildi. Qirol hokimiyati eng kuchaygan va monarxiyaning eng gullab-yashnagan davri aynan Buyuk Karl hukmronligi davriga (VIII asrning ikkinchi yarmi - IX asrning boshiga) to`g`ri keladi. Bu vaqtda katta istilo-chilik yurishlari natijasida Franklar davlati tarkibiga hozirgi G`arbiy Germaniya, Shimoliy Italiya, Shimoliy Ispaniya hududlari, shuningdek, ko`pgina boshqa yerlar qo`shib olindi. Biroq shuni e`tiborda tutish lozimki, Buyuk Karl imperator deb e`lon qilingan va o`z qo`liga juda katta hokimiyatni kiritib olgan bo`lishiga qara-may, u mutlaq monarx emas edi. Davlat boshlig`i rasman bo`lmasa-da, amalda o`z hokimiyatini zodagonlar bilan birgalikda amalga oshirishi, ularning roziligi bilan qarorlar qabul qilishi lozim edi. Qirollar odatda o`zlarining pomestelarida – villalarida yashaganlar. Villalar ko`pincha o`rmon- larning o`rtasida joylashgan. Qirol saroyi - palatsiy mamlakat siyosiy hayotining markazi hisoblangan. Qirol atrofini uning soqchilari - antrustionlar o`rab turgan. Ular qirolning yaqin kishilari bo`lib, ularga alohida muhim topshiriqlar yuklangan. Antrustionni o`ldirganlik uchun uch baravar ko`p miqdorda vergeld (qon bahosi) to`langan. Qirol o`z yaqinlaridan iborat saroy amaldorlari va ruhoniylar bilan maslahatlashib ish yuritardi. Ular bilan kengashlar o`tkazib turardi. Bu qirollik kengashi garchand doimiy organ bo`lmasa-da, ma`lum muddat-larda chaqirilib turmasa-da, yoki o`zining aniq tarkibiga ega bo`lmasa ham, mamlakat siyosiy Markaziy boshqaruvning tashkil etilishi

hayotida juda katta o`rin tutardi. Qirol o`z qonun-larini ana shu kengash bilan birga qabul qilardi. Bu qonunlar har yili mart oyida va qo`shinlar ko`rigi vaqtida maydonda e`lon qilinardi. Bundan tashqari, imperator tomonidan deyarli har yili kuzda feodallarning syezdlari ham chaqirilar edi. Unda eng muhim kapitulya-riylarning hammasi muhokama qilinardi. Zodagonlarning haqiqiy siyosiy ahamiyatga ega bo`lgan ana shu kuzgi syezdlariga qarama-qarshi o`laroq, may dalalari deb atalmish eski harbiy yig`ilishlar - askarlarning yig`ilish-lari (bu yig`ilishlar qadimgi german xalq yig`ilishlarining qoldig`i edi) Karolinglar zamonida oddiy bir harbiy ko`rik bo`lib qolgan edi. Bu ko`rik-da endi imperator tomonidan tasdiqlangan farmonlar ma`lumot uchungina e`lon qilinardi. Qirol huzurida davlatni boshqaruvchi ma`muriy apparat bo`lib, ularda ministrlar ishlagan. Qirol ma`muriyati quyidagi jihatlari bilan tavsiflanadi. Birinchidan, markaziy boshqaruvda davlat organlarining, mansabdor shaxslarning, ministrlarning aniq vazifa va funksiyalari o`rna-tilmagandi. Bir davlat organi ayni vaqtda ham ma`muriy, ham sud, ham harbiy, ham xo`jalik ishlarini bir necha kishi ishtirokida olib boraverardi. Qirolning shaxsiy xizmatchilari bir vaqtda ministrlik lavozimiga ega bo`-lishi mumkin edi. Ministrlar ichida ba`zida erkin bo`lmagan qirollik qullari ham uchrab turardi. Ikkinchidan, qirol xizmatchilari - mansabdor shaxslar doimiy belgilab qo`yiladigan maosh olmay, o`z foydalariga yig`iladigan soliqlar va yerlar bilan mukofotlanishardi. Davlatda qiroldan keyin birinchi mansabdor shaxs yuqorida ko`rib o`tganimizdek, mayordam yoki boshqacha so`z bilan aytganda, saroy meri edi. Dastlab u faqat qirol saroyining boshqaruvchisi hisoblanib, keyinchalik uning hokimiyati kuchaygan va davlatda oliy mansabdor shaxs lavozimiga - birinchi ministr darajasiga erishgan edi. Mazkur mansabdor shaxs avval qirol tomonidan tayinlanardi, keyinchalik yer magnatlari tomonidan saylab qo`yiladigan bo`ldi. Mayordamning qudrati tobora o`sib, asta-sekin markaziy va mahalliy hokimiyat vakillarini tayinlashda mayordam qirolni siqib chiqara boshlaydi. Mayordam saroyga tegishli barcha ishlar bo`yicha farmoyishlar berardi. Saroy amaldorlari ustidan sud hokimiyatini amalga oshirardi. Qirol yo`qligida qirol sudiga raislik qilardi. Armiyaga qo`mondonlik qilish ham uning zimmasida edi. U qirollik domenlarini boshqarib, ulardan soliqlar kelib tushishini kuzatgan. Butun mahalliy hokimiyat unga tegishli edi. Amalda mayordam qirol nomidan graf va gersoglarni tayinlagan, almashtirgan va ularga farmoyishlar bergan. Qirol yosh bo`lsa, mayordam uning tarbiyasi bilan shug`ullanib, haqiqatda davlat boshlig`i mavqeiga ega edi. Yuqori mansabdagi amaldorlarning butun ishi qirol saroyi – palatsiy-da markazlashtirilgan edi. Merovinglar va dastlabki Karolinglarning druji-na va xizmatkorlari - ministrlari bo`lib, ular qirolning topshirig`i bilan eng oddiy ma`muriy-moliyaviy va sud funksiyalarini bajarar edilar. Bular: se-neshal - qirolning shaxsiy ishlarini yurituvchi va ayni vaqtda butun saroy xizmatchilarini boshqaruvchi mansabdor shaxs; marshal - otliq askarlar boshlig`i; kamerariy - qirol xazinasining boshlig`i; saroy grafi – qirolning huquqiy masalalar bo`yicha maslahatchisi (u asosan sud funksiyalarini bajargan, qirollik sudi tomonidan sud

hukmlarining chiqarilishida ishtirok etgan, sud tortishuvlariga rahbarlik qilgan, hukmlarning bajarilishini nazo-rat qilgan); referendariy (arxikansler) - imperator devonxonasining bosh-lig`i (u qirol hujjatlarini - ediktlar, diplomlar, kapitulyariy va boshqalarni tahrir qilgan, rasmiylashtirgan, ularga muhr qo`yib, arxivda saqlagan, unga kotiblar va devonxona bo`ysungan) va boshqalardan iborat edi. Karolinglar sulolasi davrida mayordam mansabi tugatiladi. Natijada saroy grafining roli oshadi. Bu davrda diniy ishlar bilan shug`ullanuvchi arxikapellana degan mansab vujudga keladi. Bu odatda dindor shaxs bo`-lib, unga keyinchalik devonxona ham bo`ysundirilgan. Endi u farmonlar tayyorlash, ularni saqlash ishlari bilan shug`ullangan, uning eng birinchi yordamchisi kansler edi. Buyuk Karl zamonida markaziy va mahalliy idora qilish apparati ancha byurokratlashgan edi. Karl imperiyasida Merovinglar va dastlabki Karolinglar davridagi birmuncha ibtidoiy idora apparati o`rniga amaldor-larning doimiy chinovniklik apparati tarkib topadi. Buyuk Karl byurokra-tiyasining tashkil topishiga Rim an`anasi shubhasiz ta`sir qiladi. Qirollik - imperatorlik devonxonalarida davlat tili - lotin tili, ya`ni rimliklar tili edi. Karolinglar davlat muassasalari va lavozimlarining nomlari (imperator, palatsiy, komitlar - graflar, notariylar - kotiblar va hokazolar)dan Rim terminologiyasi shundaygina sezilib turadi. Buyuk Karlning eng yaqin maslahatchilari va oliy mansabdorlari Rim tarixini yaxshi bilgan hamda imperatorga jamiyatdagi mutlaq oliy hokimiyat deb qaraydigan, rimcha an`anani o`zlashtirib olgan kishilar edi. Shunga qaramay, Buyuk Karl imperiyasi qat`iy markazlashgan davlat emas edi. Buyuk Karl davridagi boshqaruv ham, umuman olganda, ibtidoiy bo`lgan. Imperiyada rasmiylashtirilgan va ixtisoslashtirilgan sud va moliya idoralari - palatalari, boshqaruvning doimiy soliq tizimi kabi muhim zveno (jumladan, doimiy olib turiladigan yer solig`i) yo`q edi. Karl davlatida markaz bilan joylar o`rtasida muttasil aloqalar o`rnatilmagandi, qirol missiyalari, ya`ni taftishchilari joylarni nomigagina nazorat qilardi, amalda esa, ayniqsa, chekka hududlarning graflari o`zlarini markazdan mustaqil deb his qilishardi. Ikkinchi tomondan, Buyuk Karl davlati o`zining tarkibi jihatidan ham xilma- xil urug`larning beqaror siyosiy birlashmasidan iborat edi. Franklar imperiyasi omadi yurishgan bir istilochi tomonidan shoshib-pi-shib, ko`p qabila va xalqlardan iborat tuzilgan alohida bir tarzdagi monar-xiya bo`lib, unda na umumiy iqtisodiy baza, na umumiy milliy til, na umumiy madaniyat mavjud edi. Chunonchi, Buyuk Karl imperiyasiga kirgan qabilalarning har biri o`zining odatdagi qonun- qoidalariga amal qilib kelganini ko`rsatib o`tish kifoya. “Varvarlar haqiqatlari” - Sali, Ri-puar, Burgundiya, Bavariya, Saksoniya haqiqatlari Buyuk Karl zamonida ham ayrim qabilalar uchun sud qonunlari bo`lib qolaverdi; ular qunt bilan ko`chirilib, o`zgartishlar kiritildi, shunday qilib, ular imperiyaning ayrim viloyatlari uchun amaldagi qonun bo`lib qolaverdi. Franklar davlati okrug (pag)larga, ya`ni graf- liklarga bo`linib, har bir pagning tepasida graf (comite) turgan. Graf odatda yirik yer egalari ichi-dan qirol tomonidan tayinlangan. U o`z hududida sud, ma`muriy, moliyaviy, harbiy vakolatlarni amalga oshirgan.Mahalliy boshqaruvning tashkil etilishi

Paglar, ya`ni grafliklar yuzliklarga bo`lingan. Yuzliklar tepasida yuzboshilar turgan. Grafliklarda moliyaviy organlar sifatida graflar bilan birga satsebaronlar ham harakat qilganlar. Ular keyinroq graf mansabi-ning rivojlanishi bilan tugatilgan. Yuqoridagilar bilan bir qatorda, joylarda tunginlar ham mavjud bo`lib, ular asosan sud funksiyasini bajarganlar. Bular ilgari urug`-qabila-lar boshliqlarining avlodlari hisoblanib, keyinchalik ularning ham vazifasi graflarga o`tgan. Graflar o`zlariga o`rinbosarlar va yordamchilar tayinlaganlar. Ular vikariylar yoki vitse-graflar deb yuritilib, Karolinglar davrida vikariylarga o`zlarining hududiy okruglari ajratib berilgan edi. Shu tariqa ular yuzbo-shilardan kam farq qilib, keyinchalik bularning mavqei bilan tenglashtiril-gan. Ba`zi joylarga (odatda chegara tumanlarga) qirol gersoglar tayinlardi. Gersogning vakolati bir necha (2-12) graflikkacha yoyilgan. Uning asosiy vazifasi mudofaani tashkil etish va mamlakatni himoya qilish edi. Karolinglar sulolasi davrida mahalliy idora organlarining ishini tekshirish uchun har yili ikki kishidan iborat elchilar tayinlanardi. Ular-ning biri dunyoviy, ikkinchisi diniy kishilardan iborat edi. Bu qirol taftish-chilari (missi dominici) deb atalmish tekshiruvchilar odatda ikki kishi - ikki kishi bo`lib yurib, grafliklardagi ahvolni tekshirar, aholining graf, yepiskop va boshqa amaldorlar ustidan beradigan shikoyatlarini qabul qilishardi. Franklar davlatida oliy sud hokimiyati monarxga - qirolga - imperatorga tegishli edi. U bu hokimiyatni zodagonlar vakillari bilan birga amalga oshirardi. Qirollik kengashi eng xavfli huquqbuzarliklarni ko`rib hal qilardi. Mamlakatda eng ko`p huquqbuzarlik haqidagi ishlarni ko`rib hal qiladigan sud muassasasi - yuzliklar sudi edi. Merovinglar davrida bu sud organi - yuzliklar sudi -”malberg” - yuzlikning erkin aholisi yig`ini deb atalib, unda sud ishlari yirik feodallardan saylangan yettita raxinburg ishtirokida (raxinburglar sudida) ko`rilgan. Ularning ichidan bosh sudya saylab qo`yilardi. U tungin deb atalgan. Bu sud majlisiga yuzlikning ham-ma katta yoshli va to`la huquqli ozod aholisi (erkaklar) ishtirok etishi lozim edi. Bunda qirolning vakillari faqat sud ishlari yuritilishining to`g`ri-ligini kuzatib turishgan. Buyuk Karl muhim sud islohoti o`tkazib, ozod aholining barcha sud majlislarida ishtirok etish majburiyatini bekor qilib, saylab qo`yiladigan raxinburglar o`rniga skabinlar tayinlanadigan bo`ldi. Skabinlarni qirol el-chilari (taftishchilari) mahalliy yer egalari ichidan tayinlanardi. Ular qirol xizmatida turib, graf raisligida sud qilishardi. Bu jamiyatning feodal-lashuvi oqibati bo`lib, eski urug`-qabilachilik qoldiqlariga zarba berdi. Buyuk Karl zamonida cherkov sudlari ham paydo bo`ldi. Bundan tashqari, aralash tarkibdagi sudlar ham vujudga keldi. Franklarda qadimdan mavjud bo`lgan xalq lashkar-larini dehqonlarning xonavayron bo`lishi tufayli chaqirish tobora qiyinlashib bordi. Bundan tashqari, u endilikda o`zining ilgarigi jangovarlik ahamiyatini yo`qotgan edi. Qo`shinning hal qiluvchi qismi otliq askarlar bo`lib qolgandi. Karl Martell islohoti natijasida benifitsiya olganlar harbiy xizmat Sud hokimiyati Armiya

o`tashlari, qo`shinni otliq askarlar bilan ta`minlab turishlari lozim edi. Franklarning Karl Martell tomonidan takomillashti-rilgan yangi qo`shini (yaxshi qurollangan, qisman malakali otliq askarlar tashkil qilingan, piyoda askarlar ham o`z ahamiyatini qisman saqlab qol-gandi) arablar bilan bo`lgan to`qnashuvda juda yaxshi ish ko`rsatgan. Puate yonidagi jangning eng birinchi siyosiy oqibati shu bo`ldiki, Karl Martell harbiy islohot o`tkazdi. Harbiy ishda otliq qo`shin uzil-kesil ra-vishda asosiy o`rin tutadigan bo`lib qoldi (ilgari esa, qadimgi germanlar-ning hammasida bo`lgani kabi, franklarda ham asosiy kuch piyoda askarlar edi). Yaxshi qurollangan va ot ustida uzoq yurishlar qilishga qobil otliq askarlar franklar qo`shinining asosiy kuchiga aylandi. Tabiiyki, endi bunday qo`shinning xonavayron bo`lgan va ilgarigi mustaqilligidan mahrum qilingan dehqonlardan tuzilishi mumkin emas edi. Shunday qilib, Karl Martellning islohoti natijasida dehqonlarning ko`p-chiligi harbiy xizmatdan chetlashtirildi. Bu yangi malakali otliq qo`shin yoki keyinchalik atala boshlaganidek, ritsarlar qo`shini katta yer egalari va hali erkinlikdan mahrum qilinmagan dehqonlarning eng badavlat qismidan tuziladigan bo`ldi. Buyuk Karl davlatning hamma fuqarolaridan jon boshiga harbiy xizmat talab etishni bekor qilib, faqat yer egalarinigina harbiy xizmatga jalb etdi. Mayda yer egalari 3-4 dehqon uchastkalaridan bittadan qurolli ki-shi taqdim qilishlari lozim edi. Shu tariqa xalq lashkarlari butunlay malakali jangchilar bilan almashtirildi. Buyuk Karl zamonida harbiy benifitsiyalar tizimining avj olishi, erkin dehqonlarning zaiflashuvi va tushkunlikka uchrashi oqibatida deh-qonlar harbiy xizmatni o`tashga tobora kamroq chaqiriladigan bo`ldi. Lekin benifitsiyalarning ham faqat bir qismi imperatorga, ko`pchiligi esa katta yer egalariga - magnatlarga qaram edi, bu magnatlar harbiy yurish-larga odatda ”o`z sodiq kishilari”dan butun- butun otryadlar olib kelardilar. Shunday qilib, Buyuk Karl qo`shini haqiqatda uning o`ziniki bo`lmay, balki tobora aniqroq tashkil topgan katta feodallar qo`shini edi, bu feodal-larning esa juda ko`p pomestelari bo`lib, ular joylarda keng siyosiy huquqlarga ega edi, ularning qaramog`ida ko`plab mayda ritsarlar (suvoriylar) bor edi. 4. Franklar davlatida huquqning asosiy belgilari Frank qabilalarida davlatchilikning shakllanishi huquqning yaratilishi bilan birga kechdi. Bu qadimgi german urf- odatlarini yozish yo`li bilan amalga oshiril-di. Shu tariqa Franklar davlatida huquqning muhim manbalari sifatida «varvarlar haqiqatlari» paydo bo`lgan. Bular varvar qabilalarining odat huquqi yozuvlaridir. Yozma «haqiqatlar» Rim imperiyasi hududida joy-lashgan ko`pgina qabilalarda V-VI asrlarda vujudga kelgan. V asr oxirida vestgotlar yozma huquqi (qirol Evrik Sudebnigi) vujudga kelgan. VI-VII asrlarda ”Vestgot haqiqati”ning birinchi to`liq nashri paydo bo`lgan. Buning asosiga Rim imperatorlaridan mustaqillikni olgan va o`z egaligini kengaytirib borgan vestgotlar qiroli Evrikning (466-489 yillar) qonunlar to`plami qo`yilgan. Vestgotlardan so`ng burgundlar o`zlarining xususiy Huquq manbalari

sudebnigini yaratishga kirishganlar. Burgundlar sudebnik yaratishar ekan, bunda amaliy maqsadlar bilan birga siyosiy-ramziy maqsad - Rim hokimi-yatidan ozod etilgan hududda o`z hukmronliklarini mustahkamlash maq-sadini ko`zlagandilar. Gotlar singari burgundlar ham uzoq vaqt rimliklar orasida yashaganliklari uchun ularning sudebniklarida ma`lum darajada kechki rim imperiyasi tartiblarining ta`siri o`z aksini topganligini ko`rish mumkin. ”Varvarlar haqiqatlari” orasida eng qadimgilaridan biri - ”Sali haqi-qati” V asrning oxiri - VI asrning boshlarida Xlodvig hukmronligi davrida tuzilgan. Boshqa frank qabilalarining sudebnigi - ”Ripuar haqiqati”ning asosiy qismi VI asrda vujudga keldi, lekin uning to`liq nashri VIII asrga taalluqlidir. Alleman va Bavar haqiqatlari VIII asrda paydo bo`lgan. Sak-son va Tyuring haqiqatlari esa VIII asrning oxiri - IX asrning boshlarida vujudga kelgan. ”Varvarlar haqiqatlari”, “Alleman haqiqati”da yozib qo`-yilganidek, qirollar tomonidan ”eng aslzodalar” (yepiskoplar, gersoglar, graflar) va ”yig`ilgan xalq” bilan birga yoki, ”Bavar haqiqati”da ko`rsatil-ganidek, ”knyazlar va butun xristian xalqi bilan birga” yaratilgan. “Sali haqiqati”dan uch va undan ko`proq asr keyin yozilgan barcha sudebniklar o`zlarida ancha eskirgan, qadimiy huquq me`yorlarini saqlab qolish bilan birga, feodal munosabatlar rivojlanishining yangi bosqichini ham aks ettirgan. Agar ”Sali haqiqati”da franklar jamiyatining o`sha davr-dagi rivojlanishi, urug`-qabila aloqalarining yemirilishi jarayoni hali bata-mom nihoyasiga yetmaganligi, yerga nisbatan feodal xususiy mulkchilik hali to`liq o`rnatilmaganligi o`z aksini topgan bo`lsa, ancha keyingi ”haqi-qatlar”da avlodning boshqa birovga o`tkazilishi mumkin bo`lgan yer mulki sifatida paydo bo`lishi mustahkamlangan hamda ijtimoiy darajalanish, erkin kishilar orasidagi qaramlik munosabatlari va boshqalar ancha aniq ifodalangan. Shuningdek, ularning hammasi rim va cherkov huquqining muhim ta`siri ostida yozilgan edi. ”Varvarlar haqiqatlari” mazmunan ingliz-sakslar odat huquqlari yozuvlariga, xususan, Etelbert haqiqatiga (VI asrdagi), Ine haqiqatiga (690 yilgi), shuningdek, XII-XIV asrlarda tuzilgan skandinav provinsiyalarining sudebniklariga yaqin edi. Sudebniklar orasida V asrda ostgotlarning qiroli Teodorix tomonidan yozilgan qonun (edikt)lar to`plami alohida o`rin tutadi. Mazkur qonunlarni o`rganar ekanmiz, uning qator moddalari mazmunan ko`p jihatdan o`z davridan bir qadar olg`a ketganligini kuzatishimiz mumkin. Masalan, edikt ”varvarlar haqiqatlari”dan farq qilib, qirollik hududida yashovchi barcha shaxslarga teng darajada tarqatilgan. Ya`ni unga ostgotlar ham, rimliklar ham bir xil darajada amal qilishgan. Ediktning diqqat markazida asosan xususiy shaxslarning yer mulkini rasmiylashtirish va himoya qilish turgan (10-12, 27, 75 va boshqa moddalar). Teodorix o`z qonunlari to`plamini tuzishda ”idrok talablari”ni huqu-qiy asos qilib olganligini ko`rsatadi. Bunday asoslash istilo qilingan rim-liklardan o`zlashtirib olingan edi. To`plamning 155-moddasida ”eski huquq”qa, ya`ni rim huquqi me`yorlariga havola qilish uchraydi. Bunda rim huquqi me`yorlarining hurmat qilinishi va bu haqida ostgotlarning qiroli doimo g`amxo`rlik qilib turishi lozimligi ko`rsatiladi.

Qirol Rimga nisbatan o`z sodiqligini, butun aholi to`g`risida g`am-xo`rlik qilishini ta`kidlab, ediktning sudda ”taniqli va boy kishilar”, shu-ningdek, “biror harbiy va fuqarolik mansabini egallab turgan” qudratli ki-shilar tomonidan rahbariy asos qilib olinishi haqida buyruq bergan. Ehti-mol, ediktni tuzishda faqat ostgot zodagonlari vakillarigina emas, rim zodagonlari ham ishtirok etgan bo`lsalar kerak. Edikt bir vaqtlar XII jadval qonunlariga o`xshab, bronzadan yasalgan doskalarga yozilgan va hamma ko`rishi uchun maydonlarga osib qo`yilgan edi. German xalqlarida odat huquqi me`yorlari yozilishining bunchalik uzoqqa cho`zilishi g`arbiy Yevropaning janubida ham, shimolida ham feodal munosabatlarning asta-sekin tarqalishi bilan bog`liq. ”Varvarlar ha-qiqatlari” turli davrlardagi tajribani, o`zlari paydo bo`lgan muayyan ichki va tashqi sharoitlarni aks ettirgan. Shu bilan birga o`sha vaqtdagi ijtimoiy muhitning bir tipdaliligi, xrestian mafkurasi va cherkovining o`sib borayotgan ta`siri, alohida qabila guruhlarining joylashish chegaralari aniq emasligi, nihoyasiz urushlar davomida aralashib ketgan elitalarning qo`shilib ketishi ”varvarlar haqi-qatlari”ning va boshqa g`arbiy Yevropa mamlakatlari huquq manbalari-ning mazmunan bir-biriga o`xshashligini, yaqinligini belgilaydi. Masalan, ingliz-sakslar qiroli Etelbert o`z qonunlarini chiqarishda ko`p jihatdan ”Sali haqiqati”ga taqlid qilgan edi. Jumladan, Etelbert qonunlarining 90 ta moddasidan 19 tasi to`g`ridan-to`g`ri ”Sali haqiqati” va boshqa haqiqat-lardagi moddalar bilan bir xil mazmunga ega edi. “Varvarlar haqiqatlari” sudyalar uchun qo`llanma vazifasini bajaruv-chi sudebniklardir. Shu bilan birga ular ilk sinfiy jamiyatning barcha tomonlariga taalluqli huquqiy me`yorlalarni batartib bayon qiluvchi to`plam-lar hisoblanmaydi. Ularning to`liq emasligi, alohida parchalardan iboratligi (uzuq-yuluqligi), tizimga solinmaganligi - bularning hammasi ularning o`sha davrga xos odat huquqi asosida vujudga kelganligi natijasidir. Albatta, ”varvarlar haqiqatlari” jamiyatdagi barcha xilma-xil urf-odatlarni o`zida to`liq aks ettira olmagan edi. ”Varvarlar haqiqatlari” uchun, shuningdek, turli tartibotlar va maro- simlarning batafsil bayon qilinishi ham xarakterlidir. Bu ularning ilk feodal huquqida katta ahamiyatga ega bo`lganligidan dalolat beradi. ”Varvarlar haqiqatlari” eski urug`doshlik tuzumi qoldiqlarini o`zida saqlab qolgan edi. Ushbu huquq yodgorliklarida shaxs jamoadan ajratilma-gan, insonning huquqiy layoqati urug`ga, jamoaga, katta oilaga taalluqliligi bilan belgilangan edi. Bu jamoalardan tashqarida inson hech qanday huquqlarga ega bo`lmasdi. Jamoadan, urug`dan, oiladan haydab yuborish “Sali haqiqati”da nazarda tutilgan eng og`ir jazolardan biri edi. Bir shaxs tomonidan sodir etilgan u yoki bu huquqbuzarlik uchun faqat o`sha shaxsning o`zigina emas, u taalluqli bo`lgan ijtimoiy guruh - jamoa, urug`, oila ham javobgar hisoblanardi. ”Varvarlar haqiqatlari” ilk feodal huquqining yagona manbai emas edi. Qirol hokimiyatining mustahkamlanishi bilan qirollik buyruqlari, far-moyishlari paydo bo`ldi. Ular dastlab ”haqiqatlar”ni to`ldirib, so`ngra alohida rasmiylashtiriladigan bo`ldi. Bunday manbalarga avvalo frank qirollarining kapitulyariylari kiradi. Birinchi kapitulyariy qirol Xlodvig davrida yozilgan. Kapitulyariylar, ayniqsa, Karolinglar davrida tez-tez chi-qarilardi. Karolinglar qonunchiligi, shuningdek,

katolik cherkovning ta`siri VIII-IX asrlarda germanlarning ilk feodal huquqi yangi hududiy tamo-yilining o`rnatilishiga olib kelgan. Ilk feodal huquqi manbalariga, shuningdek, qirollar tomonidan yirik feodallarga berilgan immunitet - yorliqlari va boshqa qoidalar – yorliq-larini ham kiritish mumkin. Qoidalar - yorliqlarida hujjatlar namunalari o`rnatilib, ularning yordamida hadya, oldi-sotdi singari bitimlar rasmiy-lashtirilardi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda ilk feodal huquqining asosiy manbalaridan biri odat huquqi hisoblanadi. Odat huquqi xalq (jamoa)ning huquq ijodkorligi mahsuli bo`lib, shon-sharaf, qasam, qasos olish, muro-saga kelish (va uning bahosi), jamoaviy javobgarlik va boshqalarga asoslangan. Cherkov huquqi germanlarda huquqning muhim manbalaridan hisoblanadi. Germanlar huquqining rivojlanishida qadimdan boshlab cherkov mu-him o`rin tutgan. Dastlabki asrlardan boshlab ko`p sonli cherkov qonunlari (kanonlari), cherkov saborlari va sinodlarning qarorlari, alohida yepis-koplarning dekretlari va qarorlari yig`ilib borgan. Cherkov, shuningdek, ko`p sonli ”jazolar haqidagi tuzuklar” ham chiqarib, ularda gunohlar ro`yxati va bular uchun belgilangan jazolar batafsil bayon qilinardi. Xristianlik taqiqlari dunyoviy sudnomalarda ham mustahkamlangan. Cherkovga qarshi jinoyatlar uchun beriladigan jazo-larni asoslashda ko`pincha muqaddas diniy kitobga murojaat qilinardi. Masalan, Bavar haqiqatida monax ayolni o`g`irlaganlik uchun ”o`zingiz-dan yovuzlikni yo`qoting” degan tamoyil bo`yicha jamoadan haydab yuborish jazosi nazarda tutilgan edi. Agar dastlab jazolar haqidagi tuzuk faqat ruhoniylarga tadbiq etilgan bo`lsa, u tez orada u yoki bu mintaqadagi barcha dindorlarga ham qo`l-lanilardi. Zero, cherkov va dunyoviy yurisdiksiya chambarchas chatishib ketgandi. Gunohlar va jinoyatlarning tabiatida ham aniq farqlar yo`q edi. Har qanday jinoyat gunoh hisoblanardi. Odam o`ldirish, qasamni buzish, o`g`irilik eng og`ir gunohlar sifatida ko`rilgan. Bunday xatti-harakatlar uchun VI-X asrlarda deyarli butun g`arbiy Yevropada nisbatan bir xil me`yorlar o`rnatilgandi. O`sha vaqtda jinoyatlarga nisbatan munosabat bundan boshqacha bo`lishi mumkin emasdi. Chunki ruhoniylar dunyoviy sud ishlarini yuri-tishda asosiy rol o`ynardilar, qirollar esa ham dunyoviy, ham diniy hokimiyatga ega edi. ”Xalq huquqi” va cherkov huquqining o`zaro munosabati va bir-biriga ta`siri unisini ham, bunisini ham muhim o`zgarishlarni boshidan kechirishiga sabab bo`ldi. Bibliya yordamida cherkov germanlarning odat huquqiga xristianlarning ”o`nta qat`iy qoidalari”ni va boshqa diniy pand-nasihat nufuziga ega bo`lgan tamoyillarini tadbiq etgan. Masalan, cherkov jazolar haqidagi qonunnomada qamchi, kaltak bilan savalash singari jazolar bilan bir qatorda, gunohlar uchun omma oldida qilmishiga pushaymon qildirishni ham nazarda tutgan. XI asrda, faqat cherkovning dunyoviy hokimiyatdan nisbatan mustaqilligi o`rnatilgandan so`nggina cherkov gunohlarni afv etishni qonunlashtirdi. Cherkov, germanlar ishona-digan sehrgarlikni inkor etib, sehrgarlikni, folbinlikni cherkovning muqad- dasligiga shak keltirish sifatida gunoh deb hisoblagan. Cherkov odatlar-ning diniy xarakterini ham, urug`, tabiat, suv va olovning oliy muqaddas-ligini ham shubha

ostiga olib, qonli qasos olishga, ordaliyalarga to`g`ri-dan-to`g`ri qarshi chiqmagan, lekin ular kishilarni qutqarib qololmaydi, deb o`rgatgan. Xristianlik qasam ichishni sudda isbotlashning eng muhim vositala-ridan biri sifatida tan olgan. Qasam ichish cherkovda ham qo`llana bosh-langan. 1215 yilga qadar cherkov nizolarni hal qilishda yakka-yakka olishuvga ham ruxsat etardi. Faqat shu yili din xizmatchilarining yakka-yakka olishuvlarda ishtirok etishi taqiqlangan edi. Biroq, diniy me`yorlarning eski odatlarga kirib kelishi juda qiyin-chilik bilan kechgan. VIII asrda Suasonda chaqirilgan cherkov soborlarida butlarga sig`inishni taqiqlash haqidagi masala qayta-qayta qo`yilgan edi. Soborlarning me`yoriy hujjatlari esa shundan darak beradiki, soborlarda varvarlarning urf-odatlarini yangi diniy e`tiqod va qoidalarga moslash-tirishga qattiq turib harakat qilinardi. Eski odatlarni bartaraf etishning qiyinligi haqida, masalan, Alleman haqiqatining ”yalmog`izlarni yoqish va yeyish”ni taqiqlovchi me`yorlari ham guvohlik beradi. Cherkov germanlarning huquqiga rim huquqi me`yorlarini ham kiritgan. Germanlar cherkovni rim huquqini ko`tarib turuvchi deb hisob-laganlar. Ripuar haqiqatida cherkov rim huquqi asosida yashaydi, degan qoida bejiz mustahkamlanmagan edi. German qirollari ”varvarlar haqiqatlari”ni maxsus qo`llash tamoyilini rim huquqiga ham tarqatganlar. Masalan, 506 yilda vestgotlar qiroli Alarik II o`z fuqarolari uchun ”Rim vestgotlari qonuni” (Lex Romana Visigotho-rum) nomi bilan mashhur bo`lgan sudnoma chiqargan. Xuddi shuningdek, burgundlar qiroli Gundobad ham 437 yilda qisqartirilgan va soddalashti-rilgan Feodosiya kodeksini amalga kiritgan edi. Bu ”Burgundlarning rim sudnomasi” degan nom bilan yuritilgan. Xlodvig o`z podsholigining oxiri-da uni butun Galliya hududida amalga kiritmoqchi bo`ladi, lekin ulgur-maydi. Cherkov va qirollik qonunchiligi yordamida rim huquqining soxta- lashtirilgan me`yorlari ”varvarlar haqiqatlari” ga kiritilgan. Bunga ularning lotin tilida yozilganligi ham yordam bergan. ”Varvarlar haqiqatlari”ga asosan yangi tarixiy sharoitlarga zid bo`lmagan rim fuqarolik huquqi me`yorlari kiritilgan. Bunda nafaqat huquqiy me`yorlarning shakllanish usullari va metodlari, balki rim huquqi fuqarolik va protsessual huquq ins-titutlarining aniq tizimi, rivojlangan yuridik texnikasi va boshqa fazilatlari yo`qolib ketgan. ”Varvarlar haqiqatlari” paydo bo`lish vaq-tiga qarab, yerga nisbatan feodal mulkchilik institutining, shu bilan birga shartnoma va meros huquqining asta- sekin shakllanish jarayonini aks ettirgan. ”Sali haqiqati”da sinfiy jamiyat, davlat va huquq tashkil topishining ancha qadimgi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlari o`z aksini topib, hali mulk tushunchasi haqida yagona qoida o`rnatilmagan edi. Alohida shaxslar yoki oilalar egaligi ostidagi harakatdagi ashyolarga nisbatan ”o`ziniki” (suus), ”birovniki” (alienus) degan iboralar qo`llangan. Frank-larda harakatdagi ashyo hech qanday qarshiliksiz begonalashtirilishi, me-ros bo`yicha o`tkazilishi mumkin edi. ”Sali haqiqati”ning ko`pgina me`yorlari turli harakatdagi ashyolarga nisbatan mulk huquqining qo`riq-lanishiga bag`ishlangan. Unda yirik Mulkiy munosabatlarning tartibga solinishi

shoxli chorvani, shuningdek, qo`y, echki, it, kaptar, asalari, cho`chqa va boshqalarni o`g`irlash holatlari yuzasidan kelib chiqadigan javobgarliklar atroflicha va batafsil ko`rsatib berilgan. Chorvachilik germanlarning xo`jaligida hukmron mavqeni egallardi. Chorva germanlarda boylik timsoli hisoblanib, oilani boqishni ta`minlagan. Franklar boshqa joylarga ko`chib o`tganlarida, qochib ketganlarida chorva-larini ham birga olib ketishardi. Ayirboshlash vositasi sifatida chorvadan foydalanilgan. Franklarda ”sog`lom, ko`radigan va shoxli” sigir 2,3 solid turardi. “Sali haqiqati” oila egallab turgan yerga nisbatan egalik huquqini boshqacha tarzda mustahkamlaydi. Bunda tomorqa uchastkasi, haydala-digan yer va yaylov, o`rmon bir-biridan farq qilingan. Qonunnomada atrofi o`ralgan uchastka haqida ko`p marta eslatib o`tiladi. Unga ko`ra, atrofi o`ralgan uchastkaga o`t qo`yish va buzish uchun katta jarima nazarda tutilgan (XV bob, 5-modda). “Sali haqiqati”da turar joy, hovli hududi, tomorqa uchastkasiga oila mulki sifatida alohida ahamiyat berilgan. Kreditor qarzdordan qarzni to`lashni talab qilish, javobgarni sudga chaqi- rish uchun aynan shu yerga kelardi. Nafaqat uy yoki hovliga kirib o`g`irlik sodir etganlik uchun (45-63 solid), balki quyosh botgandan so`ng villa hududiga oddiy kirganlik uchun ham yuqori jarima jazosi nazarda tutilgan. Agar kimdir birovning villasiga eshikni buzib kirib, qo`riqchi itni o`ldirsa va odamlarga jarohat yetkazsa hamda u yerdan nimanidir aravada olib ketsa, bu bosqinchilik yo`li bilan o`g`rilik sodir etish hisoblanib, buning uchun 200 solid jarima jazosi nazarda tutilgan. Bu esa ozod kishini o`ldir-ganlik uchun to`lanadigan vergeld bilan teng edi. “Sali haqiqati” haydaladigan yer uchastkasining (allodning) xususiy egalikka o`tkazilishi haqida ham turlicha ma`lumotlar beradi. Shuningdek, unda yaylovlar, o`tloqlar, o`rmonlar hali umumiy foydalanishda qolganligi qayd etiladi. “Sali haqiqati” haydaladigan maydon chegarasini xo`jayin-ning ruxsatisiz buzganlik faktining o`ziniyoq jazolaydi. Masalan, unda xo`jayinning roziligisiz birovning maydoniga kirganlik uchun 3 solid (XXVII bob, 7-modda), birovning maydonini haydaganlik uchun 15 solid (XXVII bob, 24-modda), unga ekin ekkanlik uchun 45 solid (XXVII bob, 25-modda) jarima belgilangan. Agar begona odam jamoat dalasidan birov-ga ajratilgan uchastkaga kirsa, bu jinoyat hisoblanmagan. Agar u bunday uchastkadan xashak o`rsa, unda faqat o`rgan xashagi yaylov egasi foyda-siga tortib olingan. “Sali haqiqati”da yerni olish-sotish haqida hech narsa deyilmaydi. Yerni meros qilib qoldirish instituti endigina tug`ila boshlagan edi. Yer o`lgan kishining erkak avlodlariga meros tariqasida o`tkazilardi (IX bob, 5-modda). ”Allodlar haqida”gi titulda 1 0 , hatto o`lgan kishining o`g`li bo`l-masa, haydaladigan yer uchastkasi kimga o`tkazilishi masalasi qo`yilma-gan ham edi. Aftidan, bunday yerlar egasiz qolgan mulk hisoblangan yoki urug`ga o`tgan. VI asrda bu masala boshqacha hal qilingan. Qirol Xilperik (561-584 yillar) ediktiga asosan yer meros tariqasida faqat o`g`illargagina emas, balki o`lgan kishining qizlariga, aka- ukalariga, opa-singillari singa-rilarga ham o`tishi mumkin edi. Bu vaqtda, shuningdek, alohida o`tzor va o`rmon uchastkalari ayrim shaxslarning avlod egaligiga ham o`tkazilardi. “Alleman haqiqati” bo`yicha xotin ham, agar uning 1 0 Titul – kitobning nomi, muallifi, nashr etilgan yili va shu kabilar yozilgan varag`i yoki beti.

bolalari bo`lsa va kalonga emas, ozod kishiga erga tegsa, o`lgan erining yerini meros tari-qasida olishi mumkin edi. “Sali haqiqati”ning bir qator titullari, jumladan, ”Ko`chib kelganlar haqida”gi tituli franklarda yerga nisbatan jamoa egaligi saqlanib qolgan-ligidan darak beradi. Jamoa hududiga ”begona” kishining ko`chib keli-shiga faqat butun jamoa a`zolari roziligi bilan ruxsat etilgan. Agar jamoa a`zolaridan, hatto bittasi bunga qarshilik ko`rsatsa, ko`chib kelgan ”bego-na” kishi darhol jamoani tark etishi lozim edi. Shu narsa xarakterliki, jamoa sudining ”begona” shaxsni ko`chirish haqidagi qarorini ijro etuvchi graf ko`chib kelgan kishining uyiga emas, u ishlaydigan jamoa yer uchastkasiga kelishi lozim edi. Biroq “Sali haqiqati” bunday umumiy qoida o`rnatish bilan birga unga istisno qilinadigan holatni ham belgilaydi. Agar ”begona” kishi jamoa hududiga ko`chib kelib, bu yerda hech qanday qarshiliksiz bir yilu bir kun yashab ulgurgan bo`lsa, unday holda uning yerga egalik huquqi qonun bilan himoya qilina boshlagan. “Sali haqiqati” asosan jamoa yerlarini qirolning yaqinlari tomonidan egallab olinishini tasdiqlaydi. Unga ko`ra, maxsus qirol yorliqlari asosida ko`chib kelgan kishilarga qarshi jamoa a`zolarining e`tiroz bildirishi taqiqlangan. Qirol farmoyishlariga nisbatan e`tiroz bildirganlik uchun “Sali haqiqati” 200 solid jarimani nazarda tutadi. “Sali haqiqati” paydo bo`lganidan so`ng bir necha asr o`tgach, xusu-siy yer egaligi keng rivojlana boshlaydi. Alleman va Bavar haqiqatlarining birinchi va ikkinchi titullari mazmunan bir-biriga aynan o`xshash bo`lib, ular cherkov va cherkov yer egaligiga bag`ishlanadi. Bu titullar shundan guvohlik beradiki, cherkov haydaladigan katta yer uchastkalariga, o`rmon-larga, qullarga egalik qilardi. Ikkala haqiqatning birinchi moddalarida aytilganidek, “na qirol, na gersog, na boshqa kishi insonning o`z jonini saqlab qolish niyatida cherkovga xudo yo`lida uylar, yerlar, qullar yoki pullar in`om qilishini taqiqlab qo`ya olmaydi” (I titul, 1- modda). Cherkov-ga in`om qilingan yer uning ixtiyorida doimiy ravishda mustahkam saqla-nib qoladi. “Bavar haqiqati”da qat`iy ta`kidlanishicha, kimningdir cher-kovga hadya qilgan o`z mulklarini qaytarib olish huquqi mavjud emas. “Alleman haqiqati”da ham, “Bavar haqiqati”da ham cherkovga hadya qiluvchi kishining merosxo`rlari tomonidan hadyaga qarshilik ko`r-satishga qaratilgan har qanday urinishlarining oldi olinadi (II titul, 2-modda). Bundan tashqari, kishilarning mulkni qaytarib olishga qaratilgan urinishi, bir tomondan, ”Xudo sudi va muqaddas cherkovdan chetlashtirili-shi”ga olib kelgan, ikkinchi tomondan, bunday kishilarga jarima solingan va mulk cherkovga qaytarilgan (I titul, 2-modda). Hadya qilingan yer faqat umrbod egalik qilish sharti bilan va hadya qiluvchi foydasiga ”tantanali va`da” qilingan hamma narsalarni undirish orqali qaytarilishi mumkin edi. Xususiy yer egaligini faqat maydonlar emas, balki yaylovlar, o`rmonlar ham qamrab ola boshlaydi. “Bavar haqiqati”da, masalan, bo`li-shib olingan o`rmon - silva alterus degan tushuncha paydo bo`ldi. Bunda o`rmonlarning alohida oilalarga ajratib berila boshlanganligi e`tirof etilgandi. O`rmonlarning feodal xususiy mulkchilikka o`tkazilishi haqida birovning o`rmonidan daraxtlarni kesish

taqiqlanganligi va buning uchun jarima o`rnatilganligi ham dalolat beradi (XII titul, 11-modda). “Bavar haqiqati”da “Sali haqiqati”dan farqli o`laroq, yaylov uchastka, xuddi yer maydoni singari, bundan buyon erkin ravishda begonalashtirilishi mumkin edi. Bunda faqat yaylovni sotishning qonuniy ekanligi ”hujjat yoki guvohlar” yordamida tasdiqlanishi talab qilinardi (XVI titul, 2- modda). Germanlarda birovning yer egaligi chegaralarini buzish qat`iy taqiq-lab qo`yilgan edi. Bu barcha ”varvarlar haqiqatlari”ga xos xususiyat bo`-lib, germanlarning egallab olingan hududlarda kuch bilan mustahkamlanib olishga qattiq urinishlarini aks ettirgan. Germanlarning yerga oid nizolarni, agar boshqa dalillar yetarli bo`lmasa, ko`p vaqtlar davomida yakka-yakka olishuv yo`li bilan hal qilib kelganligi ham yuqoridagi fikrni yaqqol tasdiq-laydi. “Bavar haqiqati”ning butun bir tituli (XII tituli) birovning yer egali-gi chegarasini buzganlik uchun jazolarga bag`ishlangan. Chegarani, may-don yoki yaylovning farqiga bormay, oddiy buzganlik uchun erkin kishiga 6 solid jarima solingan, qulga esa 50 qamchi urilgan. Hatto yer uchastkasi-ga ”tasodifan”, bilmay, ”boshqa tomonlarning va qarab turuvchining rozi-ligisiz” yangi chegaralar o`rnatish uchun jarima nazarda tutilgan. Bunday harakat, agar erkin kishi tomonidan sodir etilsa, - jarima, agar qul tomoni-dan sodir etilsa, - 200 qamchi urish jazosi belgilangan (XII titul, 6-7-moddalar). Majburiyat munosabatlari franklarda uncha batafsil tartibga solinmagan edi. Bu franklarda o`sha vaqtda hali tovar-pul munosabatlari, xususiy mulk-chilik rivojlanmaganligidan, shuningdek, mayda dehqon natural xo`jaligi hukmronligidan darak berardi. “Sali haqiqati” majburiyatlarning kelib chiqish asoslari bo`yicha ik-kala turini ham nazarda tutadi. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majbu-riyatlar ko`pincha jinoyat sodir etish natijasida vujudga kelgan. Masalan, o`g`rilik eshikni, binoni buzib yoki boshqa zararlar yetkazib sodir etilsa, jarima jazosi bilan birga yetkazilgan zararni undirish ham nazarda tutilgan. “Sali haqiqati”da shartnomalarning ba`zi turlari haqida eslab o`tiladi. Lekin unda shartnomalarning haqiqiyligi to`g`risidagi umumiy shartlar ko`rsatilmaydi. Shunday bo`lsa ham, oldi-sotdi, ayirboshlash, yuk tashish, garov, qarz, ssuda, hadya kabi shartnomalarni tuzishda tomonlarning erkin xohish bildirishlari nazarda tutilgan. Xohish bildirish boshqa shaxsga qarata ”yerga shoxcha” tashlash yo`li bilan amalga oshirilgan yoki, boshqa manbalardan ma`lum bo`lishicha, uyni sotishda xohish bildirish eshik qulfini o`tkazish orqali bildirilgan va hokazo. Harakatdagi ashyoning haqiqiy egasi uni sotib olganligini yoki ayirboshlaganligini isbotlashi lo-zim edi. Aks holda, u o`g`ri deb e`lon qilinishi mumkin edi. Shartnomani buzganligi uchun javobgar nafaqat mulkiy, balki shaxsiy javobgarlikka ham tortilardi. Majburiyatni bajarmagan qarzdor, qoida bo`yicha, kreditorning quli bo`lib qolardi. Ba`zi ”haqiqatlar” bo`-yicha, masalan “Bovar haqiqati”ga ko`ra, qarzdor bilan bir qatorda uning xotini va bolalari ham qulga aylantirilar edi. Majburiyat huquqi

“Sali haqiqati”da qarz shartnomasi batafsil ko`rib chiqilgan. Kreditor sud majlisini chetlab o`tib, bevosita o`zi qarzni undirish huquqiga ega edi. Kreditor guvohlar bilan qarzdorning uyiga borib, qarzni to`lashni talab qilgan. Agar qarzdor ”majburiyat bo`yicha qarzni to`lashni xohlamasa, kreditor uni sudga chaqirgan. Agar qarzdor sudga ham kelmasa, kreditor bir haftadan so`ng ikkinchi marta chaqirgan, shunda ham kelmasa, yana bir hafta o`tgach, uchinchi marta chaqirgan. Qarzdordan har bir chaqirilganda sudga kelmaganligi uchun jarima undirilgan. Qarz graf va raxinburglar yordamida qarzdor mulkining tegishlicha qismini musodara qilish yo`li bilan ham undirilishi mumkin edi. Bunday holda undirilgan qarzning uchdan bir qismi grafga kelib tushgan. “Bavar haqiqati”da shartnomalar haqida ko`proq qo`shimcha boblar-da gapiriladi. “Bavar haqiqati”ga 722 yilgi dekret bilan qo`shimcha boblar kiritilgan edi. Ularda shartnoma huquqining ba`zi umumiy tamoyillari: shartnomalarning qonuniyligi shartlari, ularning bekor qilinmasligi haqida, ”xohishning kamligi” to`g`risida ma`lumotlar uchraydi. Shartnoma yoki bitim, “Bavar haqiqati”da aytilishicha, uch yoki undan ortiq guvoh ishtirokida yozma tuzilgan bo`lsa, zinhor o`zgartirilishi mumkin emas, chunki ularning amal qilish kuni va yili aniq ko`rsatib qo`-yilgan (XVI titul, 16- modda). Agar ashyoni sotish o`ldirish yoki turmaga qamash bilan qo`rqitib yoki boshqacha zo`rlik ishlatib amalga oshirilgan bo`lsa, haqiqiy emas deb hisoblangan. “Bavar haqiqati”da, shuningdek, sud qaroriga muvofiq garov, saq-lash, ssuda shartnomasi haqida ham me`yorlar mavjud. Agar ashyo saq-lashga topshirilib, bunda saqlovchining ”foyda olishi” nazarda tutilmagan bo`lsa va ashyo ”baxtsiz hodisa tufayli nobud bo`lsa”, ashyoni saqlovchi javobgar bo`lmaydi. Saqlashga topshirilgan ashyoning o`g`rilanishidan kelib chiqqan zarar teng taqsimlanardi (XV titul, 5-modda). Oldi-sotdi shartnomasi narxning pasayganligi oqibatida bekor qilinishi mumkin emas edi. Agar sotilgan ashyoning nuqsoni yashirilgan bo`lsa, u holda bunday shartnomani bekor qilishga yo`l qo`yilardi (XV titul, 9-modda). Oldi-sotdi shartnomasini ta`minlash uchun zakalat berilgan va kelishuv buzilgan taqdirda, ya`ni biror ashyoni sotib olaman deb, buning uchun zakalat berib, keyin uni sotib olmasa, zakalat qaytarib berilmasdi. Germanlarda oila patriarxal xarakterga ega bo`l-gan. Ota boshchilik qiladigan oila tarkibiga tug`ish-gan qarindosh- urug`lar: bolalar, nevaralar, evaralar, ota-ona va boshqalar bilan bir qatorda yon shajara (bir tug`ishmagan) qarindoshlar: tug`ishgan va o`gay aka-ukalar, ularning xotinlari ham kirgan. Oilalar qullar bilan, ba`zi hollarda esa, qurollangan mulozimlar bilan bir uyda yashaganlar. Biroq, “Sali haqiqati” bo`yicha ota hokimiyati uncha katta emas edi. Ota hokimiyati ko`proq xotin, qiz yoki o`g`il ustidan qat`iy umrbod homiylikni eslatadi. O`g`il 12 yoshga to`lgunga qadar ota homiyligida bo`lardi. “Sali haqiqati” nikohga ham xuddi oilaga o`xshab juda kam modda-lar ajratgan. Nikoh kelinning kuyov tomonidan sotib olinishi shaklida tuzilardi. Qizlarni nikohlab olish maqsadida o`g`irlash jarima bilan jazo-lanardi. Nikoh tuzishga: qonuniy nikohning mavjudligi, shaxsning qonun-dan tashqari deb e`lon Nikoh va oila

qilinishi, yaqin qarindoshlik aloqasining mavjudligi, kishining erkin emaslik holati kabi holatlar to`sqinlik qilardi. Nikoh amalda kuyov va kelinning ota-onalari o`rtasidagi o`zaro keli-shuv asosida tuziladigan bitim edi. Nikoh tuzishda ota-ona roziligi talab qilinardi. “Sali haqiqati”ga muvofiq birovning kelinini olib qochganlik uchun aybdor shaxs kuyovga 15 solid jarima to`lashi belgilangan. Agar kimdir birovning xotinini o`g`irlasa, unga 200 solid jarima solingan (XV titul, 1-modda). Agar uch kishi erkin qizni o`g`irlasa, ularning har biri 30 soliddan jarima to`lagan (XIII titul, 1- modda). Agar o`g`irlangan qiz qirol homiyligi ostida bo`lsa, unda qiz o`g`rilarining har biri 62,5 soliddan jarima to`lashi lozim edi (XIII titul, 2-modda). Qirollik quli yoki liti erkin ayolni o`g`irlasa, o`limga mahkum etilgan (XIII titul, 7-modda). Teodorix edikti bo`yicha, umuman birovning xotinini o`g`irlagan kishi o`limga mahkum etilgan (11-modda). “Alleman haqiqati”da patriarxal oila elementlari yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Unda ota roziligisiz nikoh tuzish uchun jarima belgilangandi. Mazkur to`plamga binoan amalda er xotinini sotishi mumkin edi. Germanlarning odat huquqi alohida ijtimoiy tabaqalarning vakillari o`rtasidagi, ayniqsa, qullar va erkin kishilar o`rtasidagi nikohni taqiqlaydi. Qullar bilan nikohga kirish erkinlikning yo`qolishiga olib kelgan. “Sali haqiqati” bo`yicha, agar erkin kishi qul ayol bilan nikohga kirsa, u ham qul bo`lib qolgan (XXV titul, 5-modda). Agar erkin ayol qul bilan nikohga kirsa, u ham qulga aylangan (XXV titul, 6-modda). “Sali haqiqati”ga qo`-shimcha qilingan birinchi Kapitulyariy bo`yicha, qul bilan erkin ayolning nikohga kirishi qonundan tashqari deb hisoblangan va erkin ayolning mol-mulki davlat xazinasi foydasiga musodara qilingan, qarindoshlari esa uni sudsiz o`ldirishlari mumkin edi. Erkin ayolga uylangan qul charxpalakka tortib o`ldirilgan. “Bavar haqiqati” bunday nikohlarga uncha shafqatsiz munosabatda bo`lmagan. Erkin ayol erga tekkan odam qul ekanligini ”bilmaganligi”ni ko`rsatib, undan osongina ketavergan (XXII titul, 17-modda). Franklarda qator qarindoshlar va quda tomondan qarindoshlar bilan nikohga kirish taqiqlangan edi. “Sali haqiqati” bo`yicha, bunday nikohlar haqiqiy emas deb, bunday nikohlardan tug`ilgan bolalar esa qonunsiz tug`ilganlar deb hisoblanardi (XIII titul, 9-modda). Franklarda erga chiqmagan ayol ba`zi mustaqillikdan foydalanardi. Manbalarda, masalan, beva xotinga nisbatan erining urug`idagilar tomoni-dan homiylik qilinishi haqida hech narsa deyilmaydi. Shunday bo`lsa ham, “Sali haqiqati”da beva xotinning huquqlari ma`lum darajada poymol qili-nadi. Masalan, beva xotin sudning ruxsatisiz va o`lgan erining qarindosh-lariga ma`lum summa (reipus) to`lamay turib ikkinchi marta erga tega olmasdi. Aks holda uning eridan 62,5 solid jarima undirilardi (XXIV titul). Franklar odat huquqining muhim xususiyatlaridan biri shunda ediki, ayol o`z mulkiga, sep-sidirg`asiga ega bo`lgan. Bunday mol-mulklarni unga otasi emas, balki eri ”nikoh sovg`asi” sifatida taqdim qilardi. «Sali haqida»gi qo`shimcha qilingan birinchi Kapitulyariy sep-sidirg`aning maxsus huquqiy rejimini mustahkamlaydi. Ayol o`zining sep-sidirg`asini hadya qilishi, sotishi mumkin emas edi. U o`lgandan so`ng sep-sidirg`a uning bolalariga o`tgan. Agar ayol ikkinchi marta nikohga kirgan bo`lsa, sep-sidirg`aning bir qismi erining yaqin

qarindoshlariga o`tkazilgan, ular bo`lmasa xazinaga kelib tushgan. “Bavar haqiqati” ham bevalarning nikohga kirishini unchalik qo`llab-quvvatlamaydi. Unga ko`ra, agar beva ayol erga tegsa, birinchi eridan olgan mulklardan foydalanish huquqidan mahrum etilgan (XV titul, 8-modda). “Sali haqiqati”da nikohni bekor qilish haqida hech narsa deyilmaydi. Lekin franklarning odat huquqi ajralish erkinligini o`rnatgan edi. Bunda qarindoshlarning roziligi ham, boshqa rasmiy asoslar ham talab qilinmasdi. Bu sohada Teodorix edikti ancha talabchan edi. Unda ”sababsiz ajralish” taqiqlab qo`yilgandi (49- modda), lekin fohishabozlikka ijozat berilardi (52-modda). Xristian cherkovining ta`siri ostida VII-IX asrlarda frank-larning nikoh-oila huquqida muhim o`zgarishlar yuz berdi. Buyuk Karl tomonidan (789 yilda) tasdiqlangan 744 yilgi Kapitulyariyda xristianlik qonun-qoidalari bilan muqaddas deb e`lon qilingan nikohning bekor qilinmasligi qoidasi o`rnatildi. VII-IX asrlar mobaynida nikohning cherkovda rasmiylashtirilishi majburiyligini o`rnatuvchi, beva ayollarning qayta nikohga kirishini taqiqlovchi va boshqa shu kabi dastlabki qonun hujjatlari chiqarilgan edi. Merosning qonun bo`yicha va vasiyat bo`yicha turlari ma`lum. Qonun bo`yicha meros ko`chadigan va ko`chmas mulklarga nisbatan turlicha amalga oshirilgan. Ko`chadi-gan mulklar: birinchi navbatda bolalar, so`ngra ona, aka-ukalar va opa-sin- gillar, onaning opa-singillari, otaning opa-singillari, yaqin qarindoshlariga tartibida meros qilib qoldirilardi. Merosni taqsimlashda ona urug`iga nis-batan bunday imtiyozlarning o`rnatilganligi matriarxat qoldiqlarining saq-lanib qolganligidan guvohlik beradi. Shunisi xarakterliki, ayollar ko`chmas mulkka nisbatan meros huquqiga ega bo`lmaganlar. Yer faqat ota shajarasi bo`yicha meros bo`lib o`tgan. Franklar huquqi vasiyat bo`yicha meros haqida aniq me`yorlar o`rnatmagan edi. Franklarda o`lgan kishining mol-mulki oilaga, urug`ga, yashab turgan qarindoshlariga tegishli deb hisoblanardi. Vasiyat bo`yicha meros hadya (affotamiya) yo`li bilan qoldirilishi mumkin edi. Affotamiya oshkora suratda yuzlik majlisida, tungin raisligida, qat`iy o`rnatilgan shaklda amalga oshirilardi. Bunda mulk vaqtincha uchinchi shaxsga o`tka-zilgan, u esa hadya qiluvchi o`lgandan so`ng bir yil o`tgach va bundan kechiktirmay mulkni ko`rsatilgan shaxsga o`tkazishi lozim edi. Umumiy qoidaga xilof ravishda, rim huquqi ta`siri ostida vasiyat bo`yicha meros instituti Teodorix ediktida mustahkamlandi. Bunda ham, hadyaga o`xshash, qat`iy rasmiyatchiliklarga amal qilish talab qilingan. Ya`ni vasiyatni qonuniy deb tan olish uchun bu haqda guvohlar ishtirokida rasmiy hujjat tuzilishi va u chinovnik tomonidan ro`yxatdan o`tkazilgan bo`lishi shart edi (53-modda). Vasiyat xohlagan joyda, lekin ”o`layotgan kishining irodasini so`zsiz hurmat qilish” ostida tuzilishi belgilangan edi (30-modda). Xristianlik joriy qilinishi bilan o`lgan kishining mol-mulki cherkovga hadya tariqasida o`tkazila boshlangan. Bu o`lgandan keyingi hadya frank-larda va ingliz- saklarda keng tarqalgan bo`lib, to`la ma`nodagi vasiyat emas edi. ”Varvarlar haqiqatlari”ning asosiy qismi jinoyat va jazo masalalariga bag`ishlangan. Albatta, jinoyat va jazoMeros huquq i Jinoyat va jazo

tushunchalari hozirgi ma`noda ifodalanmasdi. ”Varvarlar haqiqatlari”da delikt - jinoyat deganda, avvalo, ozor yetkazish, birovning shaxsiga yoki mulkiga zarar yetkazish, ”qirollik tinchligini” buzish tushunilardi. Shunga monand, jazo, deganda ushbu ozor yoki zarar yetkazganlik uchun badal to`lash, o`rnini to`ldirish tushunilgan. Shu tariqa, ”varvarlar haqiqatlari” kechki jinoyat huquqi me`yorlarini qabul qilmagan edi. Ularda rim jinoyat huquqida bo`lgani kabi o`lim jazosi keng qo`llanilmagandi. Franklarda jazoning maqsadi va vazifalari rim-liklarga qaraganda boshqacha bo`lgan. Franklarda jarima jazosining asosiy maqsadi ko`p bo`lib turadigan harbiy harakatlar, qonli qasos olish, o`zaro urushlar, xonadonlar, urug`lar, jamoa va boshqalar o`rtasidagi dushmanliklarning oldini olishga qaratilgan edi. “Sali haqiqati”da jinoyat tushunchasini anglatadigan qator huquqbu-zarliklar alohida ajratib ko`rsatilgan. Umuman, “Sali haqiqati”ga ma`lum bo`lgan barcha jinoyatlar to`rt turga: 1) shaxsga qarshi jinoyatlar (odam o`ldirish, tan jarohati yetkazish, tuhmat, haqorat, nomusga tegish va bosh-qalar); 2) mulkka qarshi jinoyatlar (o`g`rilik, o`t qo`yish, bosqinchilik); 3) sud qilish tartibiga qarshi jinoyatlar (sudga kelmaslik, yolg`on guvohlik berish); 4) qirol farmoyishlarini bajarmaslikka (bunga ”Ko`chib kelgan kishilar haqida”gi XLV titul misol bo`la oladi) bo`linadi. Biroq “Sali haqiqati”ning mazmunidan yuqoridagilar bilan birga mansabdorlik jinoyat-lari, harbiy jinoyatlar to`g`risida ham tasavvur qilish mumkin. Unga ko`ra, agar graf qarz undirishda ”qonundan tashqari ortiqcha biror narsa olsa” yoki ”haqiqat va odil sud”ni tiklashni rad etsa, o`z aybini sotib olishi lozim edi. Aks holda o`limga mahkum etilardi (L-LI titullar). Shuningdek, birovni jang maydonida o`z qalqonini tashlagan ”qochoq” deb haqorat qilganlik uchun (XXX titul, 6-modda) jarima (3 solid) to`lash jazosi nazarda tutilgandi. Demak, jang maydonini tashlab ”qochish” harbiy jinoyat turkumiga kirgan deb hisoblash mumkin. “Alleman haqiqati”da xuddi shunday tarzda jang maydonini tashlab ”qochish” jinoyat ekanligi to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatib qo`yilgan. ”Varvarlar haqiqatlari”da ”cherkovni tahqirlash” turkumiga kiruvchi jinoyatlar ham ajratib ko`rsatiladi. Xristian cherkovi jinoyat va jazo tushunchalarining o`zgarishiga katta ta`sir o`tkazgan. ”Cherkovni tahqir-lash yoki unga nisbatan hurmatsizlik qilish” kabi tushunchalar “varvarlar haqiqatlari”ga bevosita xristianlik cherkovi ta`siri ostida kirganligi shubhasiz, albatta. Masalan, Alleman va Bavar haqiqatlarida bir qator jinoyatlarning, jumladan, odam o`ldirish jinoyatining cherkovda yoki cher-kov hovlisida sodir etilganligiga qarab kvalifikatsiya qilinishi fikrimizning dalilidir. Bunday jinoyatlar yuqorida aytib o`tilgan ”cherkovni tahqirlash” jinoyatlari turkumiga kirib, bular uchun jabrlanuvchi va uning qarindosh-lari foydasiga emas, balki, avvalo, cherkovning foydasiga katta jarima olinar edi. “Bavar haqiqati” aynan cherkovning ta`siri ostida ”davomiy kompensatsiya” jazosini joriy qilgan edi. Bunga ko`ra, masalan, biror kishi homilador ayolni urib, homilasini tushurib qo`ysa, ya`ni hali tug`ilmagan bolaning o`limiga sababchi bo`lsa, u dastlab 12 solid, so`ngra boyagi ayolning yettinchi tug`ishiga qadar har safar 1 soliddan jarima to`lashi lozim edi. (VIII titul, 21-modda).

“Sali haqiqati”da jazolar haqida so`z ketar ekan, shu narsa ko`zga yaqqol tashlanadiki, franklarda eski urug`doshlik tuzumi davridagi barcha jazolarni to`liq ravishda jarimalarga almashtirishga moyillik kuchli bo`l-gan. Jarima sudsiz jazolarning, uzoqqa cho`ziladigan qiynoqlarning oldini olishi kerak edi. “Sali haqiqati”ning ba`zi moddalari sudsiz jazolashni to`g`ridan-to`g`ri yo`qqa chiqargan. Masalan, ekin maydonini payhon qil-ganligi uchun birovning chorvasini o`z holicha olib ketish taqiqlangan (IX titul, 5-modda), shuningdek, ”o`g`rining izidan tushib” o`z chorvasini un-dan sudsiz tortib olish ham mumkin emas edi (XXVII titul, 1-modda) va hokazo. “Sali haqiqati” jinoyatchini jamoadan haydash yoki qonundan tashqari deb e`lon qilish deb nomlanadigan jazo turini ham o`z ichiga ol-gan (V titul, 2-modda). Bunday odamga ovqat va boshpana berish taqiq-langan edi, hatto unga xotini va bolalari yordam bersalar, ularga jarima solinardi. Shuni ta`kidlash joizki, franklarda sudsiz jazolash birdaniga yo`qolib ketmagan. ”Varvarlar haqiqatlari”da sudsiz jazolashga ham uzoq vaqt rux-sat etib kelingan. Masalan, “Bavar haqiqati”da ”kechasi jinoyat ustida ush-lab olingan” o`g`rini o`ldirishga ruxsat etilgandi (IX titul, 4-modda). Bu, aftidan, XII javdal qonunlaridan so`zma-so`z ko`chirib olingan bo`lsa ke-rak. “Sali haqiqati”da belgilangan o`lim jazosining osib o`ldirish, charxpa-lakka tortib o`ldirish kabi turlari asosan qullarga nisbatan qo`llanilgan. O`lim jazosi erkin kishilarga nisbatan juda kam hollarda to`g`ridan-to`g`ri berilgan. “Sali haqiqati”da ko`rsatilishicha, erkin kishilar o`t qo`yishda ayblanib, sudga uzrli sababsiz kelmasalar, o`limga mahkum etilishlari mumkin (XVI titul, 1-modda). ”Varvarlar haqiqatlari”da eski urug`doshlik tuzumining qoldig`i sifa-tida jamoa javobgarligi tamoyili saqlanib qolgan. Buni avvalo I Kapitulya-riyda nazarda tutilgan ”Qadimiy odatga” havola qilish hollaridan ko`rish mumkin. Shuningdek, “Sakson haqiqati”ning XVIII titulida odam o`ldir-gan litning o`z yetti qarindoshi bilan birgalikda javobgarlikka tortilishi ham franklarda saqlanib qolgan jamoa javobgarligidan darak beradi. Franklarda sodir etilgan barcha mulkiy jinoyatlar uchun jarima jazosi bilan birga o`g`rilangan mulkning va boshqa yetkazilgan zararning qiyma-tini undirish talab qilingan. “Sali haqiqati”da o`rnatilganidek, ”Agar kim-dir birovning yaylovidan o`tlarini o`rib olsa, mehnati zoe ketgan”. ”Va, agar ushbu xashakni o`z uyiga olib borib qo`ysa, o`g`rilangan xashakning narxidan qat`i nazar, undan 45 solid jarima hamda yetkazilgan zarar undi-rilgan” (XXVII titul, 10-11-moddalar). Xuddi shuningdek, ”Agar qul bilan erkin kishi til biriktirib o`g`rilik sodir etishsa, ulardan yetkazilgan zarar-ning qiymatini undirish bilan birga, quldan o`g`rilangan mulk qiymatining ikki baravar, erkin kishidan to`rt baravar narxi miqdorida jarima olingan (XL titul, 1-qo`shimcha). Franklarda jarima ozor yetkazilganlik uchun to`lov tariqasidagi aso-siy jazo sifatida uzoq vaqt qo`llanib kelgan. Lekin bu jazo oqibatda asta-sekin yetkazilgan zararni oddiygina undirishga aylanib bordi, shuningdek, ko`proq o`lim jazosi, kaltaklash, mol-mulkni musodara qilish, surgun qilish kabi jazolar bilan almashtirila boshlandi. Masalan, agar turli xildagi o`g`irliklar uchun “Sali haqiqati”da asosan jarima va yetkazilgan zararni undirish jazolari nazarda tutilgan

(II, III, IX, XI, XII, XIII, XIV va boshqa titullar) bo`lsa, “Sakson haqiqati”da ko`proq o`lim jazosi belgilangan edi (XXIX, XXX, XXXII-XXXV titullar va hokazo). ”Varvarlar haqiqatlari” ancha murakkab va chalkash tuzilganligi sababli ularning barcha jinoiy xatti-harakatlarga taalluqli umumiy qoida-larini aniq ajratib olish qiyin. Lekin alohida jinoyatlar tarkiblarini tahlil qi-lish shundan darak beradiki, ”Varvarlar haqiqatlari”da ayb shakllari: qasd va ehtiyotsizlik, jinoyatga suiqasd qilish, ishtirokchilik, jinoyatni yengil-lashtiruvchi yoki og`irlashtiruvchi holatlar tushunchalari nazarda tutilgan. Masalan, “Sali haqiqati” bo`yicha, erkin kishi birovning chorvasiga “ehti-yotsizlik” orqasida zarar yetkazsa, undan faqat keltirilgan zarar undirilgan (IX titul, 3-modda). Agar kimdir o`z dalasida birovning chorvasini ko`rib qolsa, uni urib mayib qilishi mumkin emas edi. Agar u shunday qilib, aybiga iqror bo`lsa, mayib qilgan chorvani o`zi olib, qiymatini chorva ega- siga to`lashi lozim, agar aybiga iqror bo`lmay, u fosh qilinsa, keltirilgan zararni undan undirish bilan birga 15 solid jarima ham olingan (IX titul, 1-modda). Bu yerda yetkazilgan zararni tan olish - qilmishiga iqror bo`lish ayb-ni yengillashtiruvchi holat hisoblangan. Yomon niyat uchun, ”dush-manlik yoki makr-hiyla yo`li bilan” zarar yetkazganlik uchun bir muncha yuqori jarima ko`zda tutilgan. “Sali haqiqati”ning ”g`alamislik haqida”gi XXVIII titulida jinoyat qilishga undash, jinoyatda ishtirokchilik to`g`risida ancha aniq me`yorlar o`rnatilgan. Bunda ”kimdir birovni o`g`rilik sodir etish uchun sotib olsa va fosh qilinsa, 62,5 solid jarima to`lashi (1-modda) ham-da o`g`rilikka undovchi, unda ishtirok etuvchi va uni bajaruvchi shaxslar alohida-alohida ravishda 60 soliddan jarima to`lashga tortilishlari (3-modda) belgilangan. Yuqoridagilar bilan bir qatorda franklar huquqi, jumladan, “Sali ha-qiqati” aybsiz javobgarlikni ham biladi. Agar bir to`da kishilar erkin ayol-ga hujum qilib, zo`rlik bilan nomusiga tegsa, ularning har biri 200 soliddan jarima to`lagan. Biroq shu to`dada bo`lib, zo`rlik ishlatilganligini bilmay, unda ishtirok etgan kishilar ham 45 soliddan jarima to`lashlari lozim edi (XIII titul, 10-modda, 5-qo`shimcha). Jinoyat qilishga suiqasd qilgan ishti-rokchi qoida bo`yicha jinoyatni bajaruvchisiga qaraganda yengilroq jazo-langan. Shu bilan birga o`g`rilik yoki odam o`ldirishga pul berib odam yollagan shaxs jinoyatni bajaruvchi shaxsga nisbatan og`irroq jazolangan (XXVIII titul, 1-3-moddalar). Umumiy tan olingan bir qator qadriyatlarni buzish, jumladan, uxlab yotgan odamga, ayol kishiga, yosh bolaga hujum qilish, o`likni haqoratlash kabilar aybni og`irlashtiradigan holatlar sanaladi. Masalan, agar qabrni ochib, undan biror narsa o`g`irlaganlik uchun 200 solid jarima o`rnatilgan bo`lsa, ayni vaqtda erkin frankni talash maqsadida unga hujum qilishlik uchun - 62,5 solid jarima belgilangan edi. ”Varvarlar haqiqatlari”ning hammasi jazo tayinlashda jinoyatchi va jabrlanuvchining ijtimoiy ahvolini hisobga olgan. Jinoyatchi va jabrlanuv-chining erkin kishimi yoki qulmi, taniqli odammi yoki uncha taniqli odam emasmi, boymi yoki kambag`almi - ana shularga qarab jazolar yengilroq yoki og`irroq berilgan. “Sali haqiqati”ga binoan, agar rimlik frankning mulkini o`g`irlasa, 62,5 solid, va aksincha, agar frank rimlikning mulkini o`g`irlasa, 35 solid jarima to`lashi lozim edi (XIV titul, 1-3-moddalar). Xuddi shuningdek, Teodorix ediktining 59-

moddasida o`rnatilganidek, taniqli urug`ga mansub bo`lgan badavlat kishi erkin qizni ”yo`ldan ursa”, uni xotinlikka olishi lozim edi. Agar qizni ”yo`ldan urgan” odam badavlat ham, taniqli ham bo`lmasa, u ”erkin qizning sha`nini poymol qilgan odam sifatida o`limga mahkum etilgan”. Franklar jamiyatida davlatga qarshi jinoyatlar haqida hali uncha aniq tasavvurlar bo`lmasa ham, ”Varvarlar haqiqatlari”da shunday mazmunga ega bo`lgan xatti-harakatlar jinoyat sifatida e`tirof etilganligi ko`zga tashlanadi. To`g`ri, “Sali haqiqati”da bunday jinoyatlar haqida hech narsa deyilmaydi. Biroq, uning ba`zi moddalarida qirolga, uning mol-mulkiga, irodasiga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar alohida e`tiborga olinadi. Teodorix edikti esa bu sohada rim huquqidan o`zlashtirib olgan me`yorlari bilan ajralib turadi. Masalan, unda ”janobi oliylarini haqorat qilganlik” uchun (49-moddada), shuningdek, ”xalqni va qo`shinlarni isyonga undash-lik” uchun (107-modda) o`lim jazosi nazarda tutilgan. Umumiy qoidaga qaramay, bunday jinoyatlar bo`yicha qul, kolon yoki xizmatchilarning o`z xo`jayiniga xabar berishiga yo`l qo`yilgan. Alleman va Bavar haqiqatlarida nafaqat qirol, gersog, ularning elchi-lari va boshqalar, balki xalq, davlat ham jinoiy xatti-harakat sub`yekti sifa-tida ko`rila boshlagan. ”Bavar haqiqati”da talonchilik uchun o`zga xalqni taklif qilish yoki ”davlatning dushman tomonidan bosib olinishiga ko`-maklashish” og`ir jinoyat hisoblanib, buning uchun mol-mulkni musodara qilish va o`lim jazosi nazarda tutilgan (II titul, 1-modda). Bundan tashqari, “Bavar haqiqati”da gersogga qarshi fitna uyushtirish, qo`shinda isyon ko`-tarish (II titul, 3-modda), ”provinsiyaga dushmanni chaqirish” va boshqa jinoyatlar to`g`risida ham so`z yuritiladi. “Alleman haqiqati” bo`yicha esa, hatto faqat ”shovqin-suronli to`da”da ishtirok etishning o`ziyoq davlat xazinasi foydasiga 60 solid jarima jazosi berilishiga asos bo`lgan. ”Varvarlar haqiqatlari”da jinoyatlarning ma`lum qismi shaxsga tajo-vuz qilishga taalluqlidir. Bunda avvalo odam o`ldirish jinoyati ”haqiqat-lar”ning diqqat markazida turadi. Odam o`ldirganlik uchun undiriladigan vergeldning miqdori faqat o`lgan shaxsning ijtimoiy ahvoliga emas, balki uning yoshi, jinsiga ham qarab belgilangan. “Sali haqiqati” bo`yicha, erkin frankni o`ldirganlik uchun ancha yuqori vergeld - 200 solid (XLI titul, 1-modda), rimlikni o`ldirganlik uchun esa 62,5 solid vergeld (XLI titul, 7-modda) ko`zda tutilgan. Qirollik xizmatida turgan frankni o`ldirganlik uchun uch baravar ko`p vergeld undirilgan. Masalan, grafni, qirollik man-sabdorini o`ldirganlik uchun 600 solid miqdorida vergeld o`rnatilgan edi. Agar o`ldirilgan graf yarim erkin lit yoki qirolning quli bo`lsa, u holda vergeldning miqdori 300 solidni tashkil qilgan (XLI titul, 5-modda). Har-biy yurishlar vaqtida qirollik drujinachisini o`ldirganlik uchun, shuning-dek, ruhoniylar vakillarining hayoti uchun ancha yuqori vergeld nazarda tutilgan. Ruhoniyni o`ldirganlik uchun - 600 solid, yepiskop uchun - 900 solid vergeld to`langan. Ma`lumki, V-VI asrlarda franklarda xristian cherkovining ta`siri va nufuzi nihoyatda kuchayishi va buni ”varvarlar haqiqatlari”da o`z aksini topishi ko`zga yaqqol tashlanadi. Bu vaqtda qirollar o`z hokimiyatlarini mustahkamlash va yanada kuchaytirish maqsadida cherkovning, rim papa-sining asosiy himoyachilari

sifatida maydonga chiqardilar. Buyuk Karl doimo ”mening vazifam - cherkovni himoya qilish, cherkovning vazifasi esa - men uchun ibodat qilish” deb ta`kidlar edi. Ana shundan kelib chiqib cherkovga qarshi qaratilgan jinoyatlar uchun ancha og`ir jazolar o`rnatilgan edi. Ruhoniyga, cherkov mulkiga nisbatan tajovuzlar va boshqa shu kabi xatti-harakatlar uchun beriladigan jazolar kuchaytirilgandi. Masalan, “Bavar haqiqati”ga ko`ra, yepiskopni o`ldirganlik uchun ”o`lgan yepiskop bo`yiga moslab qo`rg`oshindan tayyorlanadigan kiyimning og`irligi” miqdorida oltin to`lashdan iborat bo`lgan ramziy xarakterdagi jazo belgilangan edi. Agar bunday qilishning iloji bo`lmasa, u holda jinoyatchiga uning yerlarini, qullarini, uylarini cherkov foydasiga musodara qilib, o`zini, xotini va bolalarini qulga aylantirish jazosi qo`llangan (I titul, 10-modda). “Alleman haqiqati”da mavhumiy shaklda shunday qoida yozib qo`yilgan edi: ”cherkovga qarshi har qanday g`ayriqonuniy xatti-harakat uchun uch baravar to`lash lozim” (XXI titul). Unga binoan faqat xristian cherkovining yuqori mansabdorlariga qarshi qaratilgan jinoyatlar uchun-gina emas, balki oddiy dyakonlar, monaxlar, ularning qarindoshlariga va hatto cherkov qullariga qarshi jinoyatlar uchun ham jazolar qattiq belgilangan edi (“Alleman haqiqati”, XI-XV titullar). Jinoyat va jazo masalalarida “Sali haqiqati” bo`yicha qul yoki litning huquqiy holatida jiddiy farqlar bo`lmagan. Agar qul yoki lit erkin kishini o`ldirsa, o`lgan kishining qarindoshlariga vergeldning yarmini bergan, vergeldning ikkinchi yarmini uning xo`jayini to`lagan (“Sali haqiqati”, XXXV titul, 5-modda). “Varvarlar haqiqatlari”ning barchasida erkin ayolning hayoti, sog`li-g`i va qadr-qimmati alohida himoya qilinishi ko`rsatilgan. “Sali haqiqati”-ga ko`ra, bola tug`ishi mumkin bo`lgan ayolni o`ldirganlik uch baravar ko`p miqdorda, ya`ni 600 solid vergeld nazarda tutilgan (XXIV titul, 6-modda). Agar o`ldirilgan erkin ayol o`limidan ilgari bola tug`ish qobiliya-tiga ega bo`lmagan bo`lsa, u holda uni o`ldirgan kishidan 200 solid jarima undirilgan (XXIV titul, 7-modda). Agar kimdir homilador erkin ayolni urib o`ldirsa, bunda vergeldning miqdori 700 solidni tashkil etgan (XXIV titul, 3-modda). “Alleman haqiqati”da ayol kishini o`ldirish umuman aybni og`irlashtiruvchi holat hisoblangan. Unda ko`rsatilishicha, ayol kishini o`ldirganlik uchun ”erkin kishini o`ldirganga nisbatan ikki baravar ko`p vergeld” to`langan (XLIX titul, 2-modda). “Bavar haqiqati”da hali ”ayol qo`lida qurol bilan o`zini himoya qila olmasligi” ko`rsatilib (IV titul, 29-modda), unga nisbatan sodir etilgan jinoyatlar uchun og`irroq jazolar o`rnatilgan edi. “Sali haqiqati”ga binoan, qirol xizmatida turgan shaxsni uning uyiga bir to`da bo`lib bostirib kirib o`ldirganlik uchun aybdor shaxsga nisbatan to`qqiz baravar ko`p miqdorda vergeld - 1800 solid jarima solingan (XLII titul, 1-modda). Agar bunday holda o`ldirilgan odam qirollik xizmatida turmagan shaxs bo`lsa, vergeldning miqdori 600 solidni tashkil etardi (XLII titul, 2-modda). “Sali haqiqati”da to`da va uning odam o`ldirishdagi javobgarligi tushunchasiga ham izoh berib o`tilgan. Unga ko`ra, 5-7 kishi to`planib turgan vaqtda ularning ichidan bittasi o`ldirilgan bo`lsa, qolganlari aybdorni ushlab topshirishlari lozim bo`lgan, aks holda, bu jinoyat uchun ularning hammasi javob bergan (XLIII titul, 1-modda). Agar bunda to`planib turgan kishilar 7 tadan ortiq bo`lsa, u holda odam o`ldirish

jinoyati uchun ularning hammasi emas, balki faqat aybi isbotlangan shaxslar javob bergan va vergeld to`lagan (XLIII titul, 2-modda). ”Varvarlar haqiqatlari”da nafaqat shaxsning hayotiga qarshi qaratil-gan jinoyatlar uchun, balki uning sog`lig`i, qadr-qimmati va sha`niga qar-shi qaratilgan jinoyatlar uchun ham qattiq javobgarliklar o`rnatilgan. Jum-ladan, “Sali haqiqati”da tan jarohatlari yetkazish, urish-do`pposlash, so`z yoki harakat bilan haqorat qilish kabi jinoyatlarning turli ko`rinishlari batafsil sanab o`tilgan. Tan jarohatlari yetkazganlik uchun jarimalarning miqdori 9 soliddan 200 solidgacha belgilangan. ”Agar kimdir erkin kishini axtalasa, 200 solid jarima to`lagan” (XXIX titul, 9-modda). ”Agar kimdir birovning qo`li yoki oyog`ini mayib qilsa, ko`zi yoki burnidan mahrum etsa, undan 100 solid jarima undirilgan” (XXIX titul, 1-modda). ”Agar mayib qilingan qul joyida osilib turgan bo`lsa, aybdordan olinadigan jari- maning miqdori 62,5 solidni tashkil etgan” (XXIX titul, 2-modda). Qo`l yoki oyoqning katta barmog`ini uzib olganlik uchun -50 solid, ”ikkinchi piyoz yuladigan barmoqni” uzib olganlik uchun - 35 solid, tishini urib sin-dirganlik uchun - 15 solid jarima belgilangan (XXIX titul, 3-5-moddalar). ”Agar kimdir birovning tiliga zarar yetkazganligi natijasida, u gapira olmaydigan bo`lib qolsa, aybdorga nisbatan 100 solid jarima solingan. Birovning to`rtinchi barmog`ini uzib olgan shaxs 9 solid jarima to`lashi lozim edi. “Alleman haqiqati”da yuqoridagi jinoyatlar yanada ko`proq aniqlash- tirilgan. Ularning ro`yxatiga haqoratomuz ravishda ”soch yoki soqolini olib tashlash” jinoyati (buning uchun 12 solid jarima nazarda tutilgan) va boshqalar ham kiritilgan edi. “Bavar haqiqati” ham jinoyatlar ro`yxatini berishda o`ziga xosligi bilan ajralib turmaydi. ”Varvarlar haqiqatlari”da so`z yoki harakat bilan haqorat qilganlik uchun jarima tayinlashda tomonlarning ijtimoiy ahvoliga, haqoratning og`irligiga e`tibor berilgan. “Sali haqiqati” bo`yicha erkin frankni oddiy haqorat qilish - ”badbashara, quyon, bo`ri, yolg`onchi” kabi xafa qiladigan iboralar bilan kamsitish uchun 3 solid, harakat bilan haqorat qilish uchun esa - 15 solid jarima belgilangan. Unda, ayniqsa, ayol kishini haqorat qi-lish, asossiz ravishda ”fohisha” deb atash qattiq jazolangan. Bunday holda jarimaning miqdori 45 solidni tashkil etgan (XXX titul, 1-6-moddalar). Xuddi shuningdek, erkak va ayollarni ”jodugarning sherigi” deb haqorat qilganlik uchun alohida jazoga tortilgan. Franklarda mulk huquqi juda keskin choralar bilan himoya qilingan. Shu sababli ”varvarlar haqiqatlari”da ham, avvalo, mulkka qarshi qaratil-gan jinoyatlar to`g`risida ko`pgina me`yorlar o`rnatilgan edi. “Sali haqi-qati” ning dastlabki titullariyoq aynan shunday jinoyatlar uchun javobgar-liklar belgilaydi. Uning II tituli ”cho`chqalarni o`g`irlash haqida”gi, III tituli ”shoxli hayvonlarni o`g`irlash haqida”gi, X tituli ”qullarni o`g`irlash haqida”gi va boshqa qator titullari turli o`g`riliklar va talonchiliklar haqi-dagi jinoyatlarga bag`ishlanganligi ham bejiz emas. O`g`rilik jinoyati uchun jazo tayinlashda, avvalo, uni sodir etgan shaxsning ijtimoiy ahvoli, so`ngra o`g`rilikning qanday usulda qilinganligi, qancha miqdorda bo`l-ganligi kabilar hisobga olingan. Albatta, o`g`rilangan mulk kimga tegishli ekanligi jazo tayinlashda muhim edi. “Sali haqiqati”ning o`g`rilik jinoyat-lari

haqida quyida belgilangan qator me`yorlari fikrimizga dalil bo`lishi mumkin. Birovning cho`chqasini o`g`irlaganlik uchun - 3 solid (II titul, 1- 4-moddalar), emadigan buzoqchani o`g`irlaganlik uchun ham - 3 solid, bir yoki ikki yoshli qoramolni o`g`irlaganga - 15 solid (III titul, 1-2-modda-lar), qulini o`g`irlasa - 30 solid jarima nazarda tutilgan. (X titul, 1-modda). ”Agar kimdir erkin kishiga to`satdan hujum qilib, uning mol-mulkini talonchilik yo`li bilan tortib olsa va bu fosh qilinsa, unga 62,5 solid jarima solingan” (XIV titul, 1-modda). Birovning uyiga, omboriga, qo`rasiga o`t qo`yganlik uchun ham 62,5 solid jarima ko`zda tutilgan. Umuman o`g`irlangan mulkning qiymatiga va o`g`rilikning oddiy yoki malakali sodir etilishiga qarab, uni uch turga: 1) summasi 2 dinardan 1 1 40 dinargacha bo`lgan o`g`rilik; 2) summasi 40 dinardan yuqori bo`lgan o`g`rilik; 3) binoni buzib yoki kalit yasash yo`li bilan qilingan o`g`rilikka ajratish mumkin. Erkin kishilar tomonidan sodir etilgan barcha hollardagi o`g`rilik uchun tegishli 15, 35 va 45 solid jarima o`rnatilgan edi. Agar shunday o`g`rilikni qul sodir etsa, birinchi holda yetkazilgan zarar undirilgan, ya`ni o`g`irlangan narsa egasiga qaytarilgan va qulga 120 qamchi urilgan, ikkinchi holda axtalash yoki jarima jazosi qo`llangan, uchinchi holda esa - o`g`ri qul o`limga mahkum etilgan. “Bavar haqiqati”da umuman barcha turdagi o`g`riliklar uchun o`g`irlangan mulk qiymatining 9 baravari miqdorida jarima o`rnatilgan edi (IX titul, 1-modda). “Sali haqiqati”da erkin kishilarni o`g`irlash (XX titul, 10-modda) kabi jinoyatlar bilan birovning otini yoki o`rgatilgan hayvonini o`g`irlash, uyiga, omboriga, bostirmasiga o`t qo`yish, uyini buzish, panja-rasini sindirish, begona ashyodan o`zboshimchalik bilan foydalanish kabi jinoyatlar uchun ham javobgarliklar o`rnatiladi. ”Varvarlar haqiqatlari”da nazarda tutilgan jinoyatlarning alohida guruhini axloqqa qarshi qaratilgan jinoyatlar tashkil etgan. Xususan, “Sali haqiqati” bo`yicha bunday jinoyatlar turkumiga ”erkin qizni zo`rlash”, tomonlarning o`zaro roziligi asosida g`ayriqonuniy jinsiy aloqa qilishi kabi jinoyatlar kiritilgan. ”Agar kimdir erkin qizni zo`rlab nomusiga tegsa, un-ga 62,5 solid jarima solingan” (XXV titul, 1-modda). ”Agar kimdir erkin qiz bilan uning roziligi va o`zaro kelishuv asosida jinsiy aloqa qilsa, unga 45 solid jarima jazosi” berilgan (XXV titul, 2- modda). ”Agar qandaydir erkin kishi birovning cho`risi bilan jinsiy aloqada bo`lsa va bu fosh etilsa, u holda cho`rining xo`jayiniga 15 solid jarima” to`langan (XXV titul, 3-modda). ”Agar erkin kishi begona cho`ri bilan ochiqdan-ochiq nikohga kirsa, u ham cho`ri bilan birga qul bo`lib qolgan” (XXV titul, 5-modda). Xuddi shuningdek, erkin ayol qul bilan nikohga kirsa, cho`riga aylangan (XXV titul, 6- modda). Shunisi xarakterliki, “Alleman haqiqati” bo`yicha, erkin kishining begona qiz bilan jinsiy aloqa qilganligi uchun 40 solid jarima belgilangan bo`lsa, uning erga tekkan ayol bilan jinsiy aloqa qilganligi uchun ikki baravar ko`p - 80 solid jarima nazarda tutilgan edi. Franklarda sud jarayoni ayblov-tortishuv xarakte-riga ega bo`lgan. Jinoyat va fuqarolik sud ishlarini yuri-tish bir xil shakllarda amalga oshirilgan. Ish faqat da`vo-garning 1 1 Dinar – solidning 1/40 qismi.Sud jarayoni

tashabbusi bilan qo`zg`atilgan. Tomonlar sud jarayonida teng hu-quqlarga ega edi. Sud jarayoni og`zaki, oshkora bo`lgan va o`ta rasmiyligi bilan ajralib turgan. O`g`irlangan mulkni qidirib topish, sudga javobgarni, guvohlarni chaqirish jabrlanuvchining majburiyati hisoblangan. Sud jara-yonida nafaqat tomonlar, balki ish bo`yicha guvohlar ham muhim o`rin tutgan. “Sali haqiqati” javobgar va guvohning sudga uzrli sabablarsiz kel-maganligi uchun 15 solid jarima belgilaydi (I titul, 1-modda). Javobgar yoki guvohning qirol xizmatida bo`lishi, kasal bo`lib qolishi, qarindoshlaridan birining o`limi, uyiga o`t ketishi tufayli sudga kelmasligi uzrli sabab sanalgan. “Sali haqiqati”da ko`rsatilishicha, ”Agar kimdir birovni sudga chaqirmoqchi bo`lsa, guvohlar bilan birgalikda uning uyiga kelishi va bu haqda uni xabardor qilishi lozim bo`lgan. Agar sudga chaqiriluvchi javobgar yoki guvoh uyda bo`lmasa, u holda jabrlanuvchi uning xotini yoki uyidagilardan birini chaqirib, uni sudga chaqirilayot-ganligini aytib qo`yishlarini tayinlagan” (I titul, 3- modda). “Sali haqiqati” sud jarayonida qo`llaniladigan dalillarning uch turini ko`rsatadi. Bular: guvohlarning ko`rsatmalari, qasamxo`rlar ko`rsatmalari va ordaliya bo`lib, ularning ichida guvohlarning ko`rsatmalari katta ahamiyatga ega edi. Sudda guvohlarning yolg`on ko`rsatma berishi, ish bo`yicha bilgan-larini aytishdan bosh tortishi qattiq jazolangan. Bunday guvohlar qonun-dan tashqari deb e`lon qilingan va ularga jarima solingan. Guvohga qator talablar qo`yilgan. Chunonchi, qul erkin kishiga qarshi guvohlik bera ol-magan. Shuningdek, ilgari yolg`on ko`rsatma berganligi uchun fosh qilin-gan shaxslar ham guvohlikka o`ta olmagan (“Alleman haqiqati”, XLII ti-tul, 2-modda). “Bavar haqiqati” bo`yicha guvoh kimga qarshi guvohlik be-rayotgan bo`lsa, u bilan teng mavqeda bo`lishi lozim edi. Agar yerga oid nizo ketayotgan bo`lsa, guvohning o`sha jamoadan bo`lishi va hech bo`l-maganda ma`lum boylikka (6 solidga) ega bo`lishi talab qilingan (XVII titul, 2-modda). Sud ishlarining amalga oshirilishida guvohlarning muhim o`rin tutishi sud jarayonida ularga nisbatan talabchanlikning bir muncha yuqori qilib belgilanishiga sabab bo`lgan. Chunonchi, “Sali haqiqati”ning maxsus XLIX tituli ”guvohlar to`g`risida” alohida me`yorlar belgilaydi. ”Agar guvoh, biror qonuniy to`siq uni ushlab qolmagan bo`lsa-yu, sudga chaqiril-ganda kelmasa, 15 solid jarima to`lashi lozim bo`lgan” (XLIX titul, 2-modda). Xuddi shuningdek, yolg`on guvohlik berish uchun ham 15 solid jarima nazarda tutilgan edi (XLVIII titul, 1-modda). Guvohlar o`z ko`rsat - malarining to`g`riligini qasam ichish yo`li bilan tasdiqlardilar. Bu haqda “Bavar haqiqati”ning XVII tituli 6-moddasida ham alohida ko`rsatib o`tilgan. Bundan tashqari, ushbu moddada ko`rsatilishicha, agar biror ish yuzasidan guvohlar ko`p bo`lsa, bunday holda ularning orasidan sud majlisida ishtirok etib, ko`rsatmalar berishi lozim bo`lgan guvohlar qur`a tashlash yo`li bilan tanlab olinardi. Javobgarning guvoh ko`rsatmalaridan noroziligi ular o`rtasidagi yakkama-yakka olishuv (duel)ga sabab bo`lishi mumkin edi. Tomonlar yakkama- yakka olishuvda o`z o`rnilariga qullarini qo`yishga haqli edilar. (“Bavar haqiqati”, XVIII titul, 1-2-moddalar). Agar ish bo`yicha guvohlar, ”ishonchli dalillar” yo`q

bo`lsa va jinoyatni ”lozim darajada isbotlash” mumkin bo`lmasa, sudga qasamxo`rlar jalb qilingan (“Sali haqiqati”, XVII titul, 5-modda). Qasamxo`rlik institutining ildizlari franklarning uzoq urug`doshlik o`tmishiga borib taqaladi. Qasamxo`rlar - qarindoshlar, qo`shnilar, do`stlar bo`lib, ular sudda tomonlardan birining haqligiga guvohlik berish yo`li bilan uni himoya qilishlari, qo`llab-quvvatlashlari lozim edi. Bunda qasamxo`rlar ish holatlarini bilganliklari uchun emas, balki go`yoki javobgar, ayblanuvchi va boshqalarning ”halol-pokligi, xushfe`lligi hamda mo`min-qobil ekanligi uchun himoya qilib chiqqanlar. Qasamxo`rlar, o`g`rilik jinoyati rad etilgan hollarda, o`g`irlangan narsaning qiymatini ham belgilaganlar. “Bavar haqi-qati” bo`yicha, qasamxo`rlar ”maxsus qurbonlik qilinadigan joyda, Injilni ochib qo`ygan holda, cherkovning noibi ishtirokida qasam” ichganlar. “Sali haqiqati” jinoyat qilishda ayblanuvchi shaxslarni ”xudo sudi”da sinash hisoblangan ordaliyani ham belgilaydi. Bunga ko`ra, ayblanuvchi shaxsning qo`li qozonda qaynab turgan suvga tiqilgan va kuyib yaralangan qo`l bog`lab qo`yilgan, ma`lum muddat o`tgach, yara yechib ko`rilganda yaxshi bitmagan bo`lsa, uning aybdor ekanligi tasdiqlangan. Qaynoq suvda sinashdan uni sotib olish yo`li bilan qutulish mumkin edi. Bunday holda to`lovning qiymati aybdordan undirilishi lozim bo`lgan jarimaning qiymatiga bog`liq bo`lgan, lekin jarimaning o`zidan ancha kam edi. Masalan, sodir etil-gan jinoyat uchun 15 solid jarima nazarda tutilgan bo`lsa, shunday jinoyatni sodir etgan yoki etmaganligini aniqlash maqsadidagi sinov (ordaliya)dan qu-tulish evaziga 3 solid, 35 solidli jarima uchun esa - 6 solid to`lov haqi belgi-langan edi (“Sali haqiqati”, LIII titul, 1-3-moddalar). Albatta, sinovdan qutu - lib qolish imkoniyatiga faqat mulkdor va badavlat kishilargina ega bo`lishgan. Franklarda sinab ko`rish usulining boshqacha turlari ham qo`llanilgan. Masalan, kapitulyariylar bo`yicha ”qur`a tashlash” yo`li bilan ham aybni isbot - lash mumkinligi o`rnatilgan edi. Qullarga nisbatan ko`pincha qiynash usullari qo`llanilgan. Qul aybiga iqror bo`lgunicha qiynoqqa solingan. ”Adolatli qiy-noqqa solish” uchun o`z qulini taqdim etish xo`jayinning majburiyati hisoblan-gan. Agar xo`jayin uch marta ”pand-nasihat” yo`li bilan so`ralgandan keyin ham o`z qulini ”adolatli qiynoqqa solish”ga bermasa, undan jarima undirilgan. Shuni aytib o`tish kerakki, hamma franklarda ”sinash”, ”qiynash” usullari teng darajada qo`llanilmagan. Masalan, gotlarda suv, olov bilan sinash, shuningdek, yakkama- yakka olishuv taqiqlangan edi. Biroq, Teodorix ediktiga asosan ”qa-sam” yo`li bilan sinash saqlanib qolgandi (74-modda). Tomonlar sud qarorini ixtiyoriy ravishda bajarishdan bosh tortgan hollarda, uni grafning o`zi ijro etgan. Agar kimdir grafning sud qarorini bajarishiga to`sqinlik qilsa, qattiq ja - zolangan. Sudning vergeld undirish to`g`risidagi qarori kafillar yordamida ke - chiktirilishi mumkin edi. Kafillik alohida ishonchli bo`lishi uchun sud majlisida qatorasiga to`rt marta tasdiqlanardi (“Sali haqiqati”, VIII titul, 1-modda).

Похожие

O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi

O`rta asrlarda Rossiya davlati va huquqi tarixi

O`rta asrlarda sharq mamlakatlari davlati

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi