O‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi (XIII asrgacha) - Юриспруденция - Рефераты

O‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi (XIII asrgacha)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140.5 KB

O‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi ( XIII asrgacha ) Reja: 1. O‘rta Osiyoda arablar hukmronligini o‘rnatilishi 2. Arablar hukmronligi davrida Movarounnahrning boshqaruv tizimi. 3. Islom dinining yoyilishi va uning Movarounnahr siyosiy ijtimoiy va huquqiy hayotidagi o‘rni. 4. Somoniylar davlati va huquqi. 5. Qoraxoniylar davlati va huquqi. 6. Saljuqiylar davlati va huquqi. 7. G‘aznaviylar davlati va huquqi. 8. Xorazmshohlar davlati va huquqi.

Arablar O‘zbekiston hududini bosib olishda Xurosonni o‘zlarining tayanch nuqtalariga aylantirganlar. O‘sha yerda turib, O‘zbekiston hududini «Movarounnahr» - «daryoning orti», «daryoning narigi tomoni» deb ataganlar. Shu davrdan boshlab «Movarounnahr» degan ibora bizning hududimizga nisbatan ishlatiladigan bo‘lgan. Markaziy Osiyo yerlariga birinchi bor lashkar tortib kelgan hukmdor Ziyod ibn Abu Sufyondir. U 666 yilda (hijriy 46 yilda) Amudaryo bo‘ylarigacha keladi, Marvni egallab katta boylik va o‘ljalar olib yurtiga qaytib ketadi. O‘rta Osiyoning qulay va go‘zal tabiiy iqlimi va sharoiti hamda behisob boyliklari mol-dunyoga o‘ch arab sahroyilarining tinchligini buzgan edi. Har ikki o‘rtada shartnoma-bitim tuzilgan bo‘lsa-da, Ubaydul-loh o‘rniga Xuroson amiri etib tayinlangan Sa’id ibn Usmon 676 yilda Buxoro ustiga qo‘shin tortadi. U juda ko‘p hiyla-nayranglar ishlatib Buxoro va unga yordamga kelgan So‘g‘diyona, Kesh, Nasaf qo‘-shinlarini tor-mor keltiradi. Buxoro podshosi Xotun ibn Usmon-ning talabi bilan uning huzuriga borishga majbur bo‘ladi va juda ko‘p o‘lponlar to‘lab, shahzoda va aslzodalardan 80 kishini garovga beradi. Shundan so‘ng arablar Movarounnahr va Samarqandga yurish qilganlar. Ular bu joylarni egallab juda ko‘p boyliklarni qo‘lga kiritganlar va samarqandliklardan 30 ming kishini asirlikka olganlar. Sa’id ibn Usmon garovga olingan Buxorolik shahzodalarni Marvga qaytishda ozod qilishga so‘z bergan. Lekin u va’dasida turmaydi va shahzodalarni aldab Madinagacha olib borib ularni barcha zarbop kiyimlarini yechib olib qullarga aylantirgan. Erkparvar buxoroliklar bunday haqorat va pastkashlikka chiday olmasdan Sa’id ibn Usmon saroyiga bostirib kiradilar va avval uni, so‘ngra o‘zlarini o‘ldiradilar. Narshaxiyning yozishicha, Buxoro aholisi har safar islom lashkarlari kelganda musulmon bo‘lar, arablar qaytib ketgandan so‘ng, esa yana dindan qaytar edilar. 704 yilda Xuroson taxtiga Qutayba ibn Muslim o‘tiradi va Xurosonni batamom o‘ziga bo‘ysundiradi. Ana shu davrdan e’tiboran arab bosqinchilari tomonidan Movarounnahrni zabt etishning ik-kinchi davri boshlanadi. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Qutayba “katta tayyorgarlikdan so‘ng "sakson sakkizinchi yili (12 dskabr 706- 30 noyabr 707) Jayhun daryosidan

o‘tadi. Poykand aholisi bundan xabardor bo‘lib, shaharni juda mustahkam devor bilan o‘raydilar. Shuning uchun ham uni «jez shahar» deb ham atashgan. Musulmonlar qattiq va shiddatli janglardan so‘ng, bu shaharni egallashgan. Ikki o‘rtada sulh tuziladi. Qutayba Poyqand shahriga amir etib, Varqo ibn Nasr Bohiliyni tayinlab, o‘zi Buxoro tomon yurishni davom ettiradi. Poyqandda hukmron bo‘lib qolgan Varqo shahar xalqiga jabr va zulm o‘tkazadi, axloqiy buzuq ishlar bilan shug‘ullanadi. Bunga javoban shahar fuqarolari qo‘zg‘olon ko‘taradilar. Qutayba bu xabarni eshitib tezda orqasiga qaytib va qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostira-di. Uning buyrug‘i bilan arab sahroyilari shaharni talab, harob qiladilar. Qutayba Poy q andni batamom o‘ziga bo‘ysundirgach, uning atrofi-dagi barcha qishloqlarni ham egallaydi va 707 yilda (89) Kesh, Naxshobni fatx qiladi. 708 (90) yilda Vardan (hozirgi Vardonze) ustiga yurishga tayyorgarlik ko‘rayotganda kutilmagan qarshilikka duch keladi. Turk xonlari Qutaybaga qarshi ittifoq tuzib, Torob, Xunbun va Romiton oralig‘ida uni ko‘p lashkar bilan o‘rab oladilar. Xitoy podshosining jiyani Ko‘rmag‘onun ham bu ittifoqqa qo‘shiladi. Natijada Qutayba og‘ir ahvolga tushib qoladi. Qutaybaning yaqin kishilaridan bo‘lgan Xayyoni Nabatiy ishlab chiqqan reja asosida musulmon arablar og‘ir vaziyatdan eson-omon qutiladilar. Ular Tarxunni aldov bilan safdan chiqarib ittifoqchilar safini bo‘lib yuboradilar. Qutayba bilan So‘g‘d podshosi sulh bitimi tuzadi. Bitimga ko‘ra, Tarxun arablarga har yili ikki million dirhamdan xiroj to‘laydigan bo‘ladi. F oyatda og‘ir vaziyatdan ustamonlik bilan chiqib ketgan Qutayba endi asosiy zarbani kuchli raqib, lekin laqma siyosatdon so‘g‘d hokimi Tarxunga qarshi qaratadi. O‘rtada tuzilgan sulh shartnomasiga qaramasdan, o‘zaro kelishuv asosida Samarqanddagi masjid qurili-shini tezlashtirish bahonasida shaharga g‘isht teruvchilar o‘rniga 4000 qurollangan arab kiritiladi. Shahar talanib, aholi qirg‘in qilinadi. Tarxun ham qatl etiladi. Sosoniylarning eng so‘nggisi Yazdigardning qizi asir olinadi va u Xalifa Validga yuboriladi. Samarqandda qo‘lga olingan oltin butlar va ularning jihozlari 50 ming misqolni tashkil etadi. Samarqandni egallashda

300 ta devor-buzar moslamalar ishlatilib arablar Samarqandni batamom vayron etadilar. Nihoyat Samarqandning yangi hokimi Gurak (709-738) bilan Q utayba o‘rtasida sulh bitimi imzolanib, bu bitimga ko‘ra u arablarga yiliga 2 mln 200 ming dirham tovon to‘lashi kerak bo‘ladi. Yana arablarga 300 ming sog‘lom kishini qul o‘rnida berish sharti ham bor edi. Shartnomaga asosan shahar markazi arablarga bo‘shatib beriladi. Q utayba u yerda (Afrosiyobda) masjid qurdiradi. Shunday qilib , sahroyi arablar dunyoning eng qadimiy va mada - niyat o‘lkalaridan biri bo‘lmish Movarounnahrni o‘z mustamlakalariga aylantiradilar. Movarounnahr hududida yashagan ajdodlarimiz ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda sahroyi arab-larga qaraganda anchagina oldinda edilar. Nima sababdan ularni arab istilochilari nisbatan tez va oson bosib olishga muvaffaq bo‘lganlar? Buning sabablari – birinchidan, o‘lka xalqlari o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy birlikning bo‘lmaganligi va feodal tarqoqlikning mavjudligidadir. Arablar Movarounnahrdagi kichik-kichik feodal davlatchalar tarqoqlikdan ustalik bilan foydalanganlar. Ikkinchidan, arablar ko‘manchi turk qabilalari bilan mahalliy o‘troq xalqlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan qarama- qarshiliklardan ham foydalandilar. Uchinchidan, arablar Movarounnahrga qadar juda ko‘plab boshqa mamlakatlar va aholi hududlarini bosib olgan edilar. To‘rtinchidan, arablar Movarounna h r hududlariga bostirib kelganlarida bu yerda ko‘pdinlik hukm surardi. Bu hol arablarga qarshi o‘lkamiz hududi xalqlarining bir- lashuviga to‘sqinlik qilgan va arab bosqinchilarining g‘alabasini yengillashtirgan. Arablar talonchilik siyosatini yuritib, O‘zbekistonning juda ko‘p madaniy boyliklarini vayron qilganlar, juda katta o‘ljalari-ni qo‘lga kiritganlar va mahalliy aholining katta qismini qullarga aylantirganlar. Manbalarda qutayba ibn Muslim O‘rta Osiyodan 100 mingtaga yaqin asirlarni qul qilib olib ketganligi ko‘rsatiladi. Arablar bosib olgan yerlariga o‘zlarining dini- islomni va u bilan birga xalifalikda h ukmron bo‘lgan feodal huquqi tizimi – musulmon huquqi yoki shariatni kuch bilan joriy qilganlar. Xalifalikning talonchilik va mahalliy xalqni huquq jihatdan ezish siyosati mahalliy madaniyatni yemirish, arab tili, yozuvi va islom dini aqidalarini zo‘rlab

o‘rnatish xalq g‘azabiga duch kelgan. Kuchli qo‘zg‘olonlar ham bo‘lgan. 720-722 va 728 yillarda So‘g‘dda katta xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tarilgan. Keyinchalik Abu Muslim, ayniqsa Muqanna boshchiligidagi qo‘zg‘olonlar shafqatsiz bostirilgan bo‘lsa ham, ammo ular xalifani larzaga keltirilgan. 806 yilda So‘g‘dlarning Samarqandda Rofe ibn Lays boshchiligidagi boshlagan qo‘zg‘oloni tez orada Toshkent, Farg‘ona, Qashqadaryo va Xorazmga yoyilib, xalifalik qo‘shinlari bu qo‘zg‘olonni bostira olmagan. Zodagonlarning xoinligi tufayligina bu qo‘zg‘olon bostirilib, uning rahbarlari qatl etiladi. Shundan so‘ng Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat mahalliy zadogonlar qo‘liga o‘tgan. Xalq ommasining bosqinchilarga qarshi fidokorona olib borgan kurashi tufayli mahalliy sulola boshchiligidagi mustaqil davlat tuzishga sharoit yaratilgan. Arablar O‘rta Osiyoda o‘z hukmronliklarini o‘rnatish bilan bu yerda mustahkam o‘rnashib qolishga harakat qilganlar. Shu maqsadda ular bosib olingan shahar va qishloqlarga butun-butun oilalari bilan kelib joylashganlar, mahalliy aholining uylarini, mol-mulk-larini zo‘rlik bilan tortib olganlar. Masalan, arablar tomonidan Buxoro va Samarqand bosib olingandan keyin Qutayba aholidan uylarining yarmini arablarga berishni talab qilgan. Xonadonlarga kirib olgan arablar o‘zlarini katta tutar, sahoba avlodidanmiz deb pesh qilar edilar. Shuning uchun ham keyinchalik ular xo‘ja nomi bilan tanilib ketadi. Demak, tarixdan xalqni xo‘ja va fuqaro (qora xalq)larga ajratish o‘sha vaqtlardan boshlagan. Mahalliy aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik hisoblan-gan. Bu davrdagi butun dehqonlar ommasini ozod dehqonlarga, yarim qaram (kadivar) dehqonlarga yoki qullarga ajratish mumkin. Chorikorlik ijarasining keng tarqalishi natijasida kadivarlar soni o‘sgan. Badavlat yer egalari o‘zlarining yirik xo‘jaliklariga ega emas edilar. Ular o‘z yerlarini mayda qismlarga ajratib, dehqonlarga turli shartlar aosida bo‘lib berganlar. Bunday chorikorlik ijarasi asosida yer olgan dehqonlar egalariga hosilning yarmini 1/3 yoki 1/4 qismini berishlari lozim edi. Chorikor kadivar, erkinlikka chiqarilgan qul yoki qul bo‘lishi mumkin edi. Ba’zan erkin dehqonlar ham kam yerli bo‘lgani tufayli xonavayron bo‘lib, hosilsizlik yoki boshqa sabablar bilan chorikor bo‘lib qolishar edi.

Xalifa davlat yerlarini shaxslarga “iqto” tariqasida tuxfa qilgan. Davlat yerlari ayrim harbiy yo‘lboshchilar va amaldorlarga umr bo‘yi yoki merosiylik tariqasida berilgan. Biroq yerlarning asosiy egasi xalifa sanalar va u iktodorlardan ushr olish huquqiga ega edi. VIII asr o‘rtalariga kelib Movarounnahr hudududa siyosiy boshqaruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. So‘g‘diyonada buxorxudotlar va boshqa hukmdorlarning qo‘li ostidagi ma’muriy idora usuli o‘z shaklini saqlab qolgan bo‘lishiga qaramay, hokimlarning xalifa noibiga itoat etishlari shart edi. Mahalliy davlat boshliqlarining ko‘pchiligi o‘z huquqlari va imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida islom dinini qabul qilgan edilar. Islomni qabul qilmagan zodagonlar o‘z yerlaridan mahrum etilar yoki tovon to‘lar edilar. Arablar Movarounnahrni istilo qilganlaridan so‘ng, bu hudud-ning yer- mulklari xalifaga qarashli bo‘lib qoldi. Ilgari yerlar Bu-xoroda yirik zodagon – buxorxudotlarning xususiy mulki sanalsa, endilikda ular xalifalik mulklariga aylandi. Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul vuzaro (ulug‘ vazir)ga tayangan. harbiy ishlar, harbiy qo‘shinlar amir ul-umaro qo‘li ostida edi. Xalifa turli masalalarni devon ad-dar, ya’ni kengashda ko‘rib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy devonga bo‘lingan ular devon al-mashriq, devon al-mag‘rib va devon al- xarajdan iborat bo‘lgan. Mova-rounnahrga tegishli masalalar devon al-mashriqda hal etilar edi. Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlash yoki bo‘shata olish huquqiga ega edi. Xalifalikning huquqiy masalalari qur’oni Karim va Payg‘ambar ko‘rsatmalari, nasihatlariga asoslangan holda ko‘rib chiqilgan. Dehqonlarning arab zodagonlari bilan qon-qarindoshlik rish-talarini bog‘lashi, ularga katta imtiyoz berar edi. Birinchidan, ular o‘z hukmronlik mavqelarini saqlab qoldilar, ikkinchidan, ma’lum miqdorda xalifa xazinasiga soliq berish bilan o‘z yerlarini ixtiyor-larida qoldiradilar. Ijaraga berishni kuchaytirishi bilan ular-ning ijtimoiy nufuzi kadivarlarga nisbatan ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarildi. Dehqonlarning qaramog‘idagi kam sonli qullar ham ozod-likka chiqib

ijarachilarga aylandilar. Yirik yer egalari dehqonlar arab xalifaligi davrida ham o‘z yer-larining egalari bo‘lib qoldilar, biroq ular endilikda ijarador-larga aylanib, daromadning ma’lum qismini xalifalik xazinasiga jo‘natish majburiyatini olgan edilar. Islomni qabul qilmaganlar soliq to‘lovchilar sanalar va ular zilmmiylar deb atalar edi. Yirik yer egalari dehqonlar yerlarini mayda bo‘laklarga taqsim-lab ziroatkorlarga ijara tarzida bo‘lib berishgan. Arablar Turkiston yerlarini bosib olgandan keyin oddiy xalq-ning ahvoli yanada og‘irlashib ketdi. Uning yelkasiga yangi soliqlar solindi. Xalifaga juda katta miqdorda o‘lpon jo‘natilar edi. Bu albatta oddiy xalqdan olinadigan turli soliqdan yig‘ilar edi. Arablar Movarounnahr xalqidan mumkin qadar ko‘proq boylik undi-rib olish siyosatini olib borganlar. Ular dastlabki yilda islomni qabul qilganlarga ba’zi imtiyozlar berganlar. 728 yilda islomni qabul qilganlar «xiroj» solig‘i (ekilgan hosilning 1/4 hissasi miqdorida) va «juzya» (jon boshiga solinadigan soliq)dan ozod qilinganlar. Lekin keyinchalik xalifaning daromadlari ancha kamayib ketadi. Biroq tez orada Arab xalifaligi O‘rta Osiyoda o‘z mavqeini tamoman mustahkamlab olgach, musulmon va musulmon bo‘lmagan xalqdan ham bir xilda soliq olinadigan bo‘ldi. Xirojning miqdori hosil-ning yarmiga to‘g‘ri kelgan. Bulardan tashqari aholidan yana bir keng tarqalgan soliq-zakot olinar edi. Bu soliq chorvadan, hunarmandchilik va savdodan keladigan daromadning 1 / 40 qismi miqdori olingan. Soli q yig‘uvchilar «amil» deb atalgan. Bag‘dodning maxsus soliq yig‘uvchisi Buxoroga kelib soliqlarni o‘zi jamlab olib ketgan. Soliqlar pul yoki mahsulot shaklida to‘planib turilgan. Soliqlar uch xil shaklda yig‘ilgan: 1. “qavonin yoki muqati’a” – mayda viloyatlar va tumanlardan xazinaga tushib turgan yig‘in. 2. “Maqosima-hosil”ning ma’lum ulushi miqdorida to‘langan. Uning xajmi sug‘orishga bog‘liq holda belgilangan. 3. “Misoxa”-er hajmiga qarab miqdori belgilanadigan soliq bo‘lib, unda ekin

ekilishi yoki ekilmasligiga e’tibor berilmagan. O‘zbekiston hududi arablar tomonidan bosib olinganidan so‘ng Arab xalifaligi tarkibiga kirgan. Arab xalifaligi feodal teokratik davlat bo‘lib, uning tepasida xalifa turgan. Xalifaga davlatda-gi barcha dunyoviy hamda diniy hokimiyat tegishli bo‘lgan. Arab xali-faligi tomonidan bosib olingan viloyatlar tepasida xalifa tomoni-dan tayinlanadigan amirlar turgan. O‘zbekiston hududini xalifa-ning Xuroson va Movarounnahr bo‘yicha noibi idora etgan. Noib alohida shaharlar va aholi punktlarining hokimlarini, shayxlarini tayinlagan. Ular mahalliy aholidan o‘lponlar yig‘ish hamda jamoat tartibni saqlab turish kabi vazifalarni bajarib turgan. Ba’zi shaharlarning hokimlari ma’muriy- moliyaviy huquq-lardan tashqari hatto harbiy kuchlarni ham boshqarganlar. Ko‘p joy-larga arablar o‘z harbiy qismlarini joylashtirgan edilar. Ular mahalliy aholini tutqunlikda ushlab turganlar. Arablarning ma’-muriy apparati va mirshablari bo‘lgan, hokimlarning esa shaxsiy qo‘riqchilari mavjud edi. Arablar Movarounnahrni istilo etish jarayonida islom dinini va shu bilan bir qatorda musulmon qonunchilik tizimini xam joriy qildilar. Islom huquqshunosligining asosini shariat tashkil qiladi. Shariat asosan quyidagi manbalarga asoslanadi. 1. Qur’oni Karim – musulmonlarning muqaddas kitobi. 2. Hadisi Sharif – Muhammad Payg‘ambar nasihatlari, ko‘rsatmalari va faoliyati bilan bog‘liq axloqiy, huquqiy me’yorlar. 3. Xulafoyi Rashidinning odil qarorlari va farmoyishlari. 4. Ijmo’–nufuzli, obro‘ e’tiborli musulmon huquqshunoslarining turli savollarga javoblari va qarorlari. Islom dinida fatvo atamasi keng qo‘llanilib, u islom qonun-shunosi oliy martabali va nufuzli shaxslarning, dunyoviy hukmdor-larning qarorlari va farmonlarini yozma ravishda tasdiqlanishini anglatadi. Islom qonunchiligini amalga oshiruvchi huquqshunoslar ma’lum nomga ega bo‘lib, ular o‘z ilmiy darajalariga muvofiq muayyan pog‘onada turishgan. Qozi sud ishlarini amalga oshiruvchi, sharxlovchi shaxs bo‘lib, islom qonunchiligida quyi

pog‘onada turgan. qozilar ijtixod, ya’ni oliy qonun ilmini bilishlari shart bo‘lmagan. Islom qonunchiligini amalga oshiruvchilar: Mufatix- vaqf ishlarini amalga oshiruvchi shaxs. Mujtaxid – oliy darajaga erishgan ilm sohibi, ya’ni ijtixod-ni to‘liq egallagan shaxs. Shayx ul-islom – eng yuqori pog‘onada turuvchi huquqshunos shaxs. Muftiy – ayrim mamlakatlardagi fatvo beruvchi, qaror chiqa-ruvchi, sud ishlarini amalga oshiruvchi oliy martabali shaxs. Islomni qabul qilganlar musulmon yoki musulmonlar deyilgan. Islom jamiyatida xamma Olloh oldida teng, bab-barobar hisoblangan. Har qanday inson, u tug‘ilishi va qaysi ijtimoiy toifaga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, shariatda bir xil va teng huquqqa ega sanaladi. Islom qonunshunosligi mohiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1. Huquq olloh - insonlarning olloh oldidagi majburiyatlari. 2. Huquq an-nos- insonlar o‘rtasidagi huquq va majburiyatlar. IX asrga kelib arab xalifaligining siyosiy inqirozi yuz beradi. O‘rta Osiyo aholisining arablar zulmiga qarshi qo‘zg‘olonlari bu inqirozni yanada chuqurlashtirib yuboradi. Ayniqsa 806 yilda so‘g‘dlarning Samarqandda boshlangan Rafe ibn Lays rahbarligidagi qo‘zg‘oloni tez orada Toshkent, Farg‘ona, Qashqadaryo va Xorazm vohalariga ham keng yoyiladi. Xalifalik qo‘shinlari bu qo‘zg‘olonni har qancha urinib bo‘lsa ham bostira olmaganlar. Shundan so‘ng xalifa Xorun ar-Rashidning o‘g‘li Xuroson noibi Ma’mun mahalliy feodal-lardan yordam so‘rashga majbur bo‘ladi. Xalifa ularga mamlakatni idora etish huquqini berishni va’da qiladi. Rafe ibn Lays feodallarning so‘ziga quloq solib, qo‘zg‘olonni to‘xtatdi va arablarga taslim bo‘ladi. 806 yildan 810 yilgacha davom etgan bu qo‘zg‘olon bostirilgandan so‘ng uning rahbarlari qatl etiladi. Xuroson va

Movarounnahrda hokimiyat mahalliy zodagonlar qo‘liga o‘tadi. Shu tariqa Arab xalifaligining O‘rta Osiyodagi hokimiyati barham topadi. Somoniylar davlati va huquqi (874-999) IX asrda O‘rta Osiyo hududida hali ham arablar hukmronligi davom etardi. Ammo erk va hurlik singari olijanob tarixiy an’analarga sodiq bo‘lgan avlod- ajdodlarimiz arab bosqinchilariga qarshi kurashni bir daqiqa bo‘lsa-da to‘xtatmadilar va mustaqil markazlashgan davlat barpo qilishga intildilar. Bu harakat arab istilochilarini har doim tahlika va qo‘rquv ostida saqlab turdi. Ular joylardagi hatto o‘zlaridan chiqqan hukmdorlarga ham shubha bilan qarar va ishonmas edilar. Xolid ibn Barmoq – Barmoqiylar misolida buni ko‘rib ishonch hosil qilamiz. Barmoqiylar Xuroson va Movarunnahrni idora qilish bilangina cheklanib qolmadilar. Ularning ta’siri markaziy arab xalifaligida ham kuchli bo‘lgan. Abbosiylar hukmronlik qil-gan davrda qariyib ellik yil mobaynida davlatni idora qilishning ma’sul lavozimlari Balxdan chiqqan barmoqiylarning qo‘lida bo‘l-gan. Abbosiylar bunday ma’suliyatli lavozimlarni barmoqiylar qo‘-liga berishga majbur bo‘lsalarda, biroq ularning faollashib bora-yotganligidan qo‘rqar edilar. 786-809 yillarda xalifalik qilgan Xo-run Ar-Rashidning barmoqiylar xonadoniga qaqshatqich zarba bergan. hokimiyat tepasiga barmoqiylar o‘rniga Tohiriylar keladi. Tohiriylar Xurosonning yirik oqsuyak yer egalaridan bo‘lib, bu sulolaning asoschisi Tohir husayn edi. Bu sulola asli hirot viloyatining Bushgang shahridan edi. Tohir 809- 813 yillarda Xorun-ar-Rashidning o‘g‘illari Ma’mun bilan Amin o‘rtasidagi bo‘lgan kurashda Ma’mun tomonida bo‘ldi, unga Bag‘dodni va xalifalik taxtini egallashda yordam berdi. Ma’mun 813 yilda xalifalik taxtiga o‘tirgach, Tohir ibn husayn katta hurmat va e’tiborga loyiq nufuzli kishi bo‘lib qoldi. 821 yilda u Xurosnning noibi etib tayinlanadi. Movarounnahr ham Xuroson noibligi tarkibiga kirardi. Uning

qarorgohi Nishopurda edi. Tohir o‘z qo‘l ostidagi keng viloyatlarni mustaqil davlatga ay-lantirish uchun ochiqdan-ochiq harakat qildi. U noiblikka tayinlan-gan kundan bir yil o‘tar-o‘tmas, jome’ masjidida juma namozida o‘qiladigan xutbadan xalifa nomini chiqarib tashlashga buyruq berdi. Bu o‘sha davr uchun xalifaga qarshi ko‘tarilgan isyon bilan teng edi. Bu voqeadan ko‘p vaqt o‘tmay Tohir ibn husayn to‘satdan vafot etdi. Shundan keyin Tohirning har bir qadamini kuzatib yurgan xalifa uni zaharlab o‘ldirgan degan gap tarqaldi. Xalifa bunday mayda- chuyda gaplarga asos qoldirmaslik maqsadida Xuroson noibli-gi taxtiga Tohir ibn Husaynning o‘g‘illari Talxa va Abulabbos Abdullohni navbat bilan qo‘ygan. Abulabbos Abdulloh noibligi davrida (830-844) xalifaga rasman qaram-vassal bo‘lsa-da, amalda mustaqil davlatga aylanib, poytaxtni Marvdan Nishopurga ko‘chirgan. Buning eng asosiy sababchisi xalifalik hukmronligini xavf ostida qoldirgan va tez-tez ko‘tarilib turgan xalq qo‘zg‘alonlari edi. Ana shunday qo‘zg‘olonlardan biri 806 yilda bo‘lgandi. Xalifalikni zirqiratgan bu qo‘zg‘alon Nasaf, Buxoro, Ustrushona, Shosh, Xorazm va boshqa hududlarni qamrab oldi. qo‘zg‘olonga isyonkor arab lashkarboshisi Rafe ibn Lays boshchilik qilgan. Qo‘zg‘alon Muqanna an’anala-rini davom ettirgan. Bu harakat ayniqsa Shosh viloyati hududlarida kuchli tus oldi. VIII asrning 80-yillarida Muqanna muxlislari ko‘proq yashi-ringan edilar. qo‘zg‘olonni har galgidek turklar yana qo‘llab-quvvat-ladilar. qo‘zg‘olonchilar Samarqandni egallashgan. Xalifa Ma’mun bu harakatning xalifat uchun o‘ta xavfli ekanligidan tashvishda edi va uni bostirish uchun turli vositalarni ishga solgan. Nihoyat qo‘zg‘olon 810 yilda bostirilgan. Uni bostirishda Somon ibn Asad qatnashdi. Bu ishda Somonning o‘g‘illari Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyoslar katta hissa qo‘shdilar. Ular aslida Balx viloyatining Somon qishlog‘i oqsoqoli Somon hudotning avlodlari bo‘lganlar. Somon ibn Asad va farzandlari xizmatlari evaziga xalifa Ma’mun Nuh ibn Asadni Samarqandga, Ahmad ibn Asadni Farg‘onaga, Yahyoni Shosh va Ustrushona, Ilyosni hirotga noib etib tayinlaydi. Shu tariqa Movarounnahrda somoniylar sulolasi qaror topdi. Albatta, bu yerda Tohirning Somon ibn Asad o‘g‘illarini yaxshi bilganligi va

ularga xayrixohligi ham katta rol o‘ynagan. Somon hali Mavrda noib bo‘lib turgan paytda Tohir ibn husayn va xalifa Ma’munning diqqitini o‘ziga tortgan edi. Somon Ma’munning ta’sirida otashparastlik dinidan chiqib islom dinini qabul qilgan. Aniq bo‘lmagan ma’lumotlarga qaraganda aka-uka Somoniylar-ning, xususan Ahmad ibn Asadning ahvoli og‘irlashib qoladi. Farg‘ona va Ustrushonda xalifalikka qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilib, Ahmad o‘z noibligini tashlab ketadi. qo‘zg‘alonni Tohirning o‘g‘li Talxa bostirgach, Ahmad Farg‘onaga qaytadi va bu yerda uzoq vaqt hokimlik qiladi. Nuh Samarqandda 819-820 yildan 841-842 yilgacha, Ahmad Farg‘onada 819-820 yildan 864-865 yilgacha, Yahyo Shosh va Ustrushonda 819-820 yildan 855-856 yilgacha noiblik qiladilar. Noiblik alohida xizmatlari uchun in’om – mukofot tariqasida berilgan. Mansab bilan bir qatorda foydalanish uchun yer mulklar ham hadya qilingan. Somoniylar ikkinchi darajali noiblar bo‘lganliklaridan ularga mis tangalar (filuslar), tohiriylarga esa ayni zamonda kumush tangalar (dirham) zarb qilishga ham ruxsat berilgan. Somoniylar in’om qilingan yerlarning naqadar boy bo‘lganligini IX asrdagi mashhur arab geografi Ibn Ho‘rdodbehning viloyatlarning soliq miqdori to‘g‘risidagi ma’lumotlaridan bilsak ham bo‘ladi. Uning yozishicha butun So‘g‘d hududi xalifalik xazinasiga tohiriylar orqali 326 ming muhammadiy dirhamdan to‘lab turgan. Farg‘ona Ahmad ibn Asad orqali 280 ming, Yahyo ibn Asad orqali Shosh – 607 ming, Ustrushon – 50 ming dirhamdan to‘lagan. Bunday katta soliq-larni faqat juda boy o‘lkalargina to‘lashi mumkin edi. Iqtisodiy yuksalish harbiy qudratni ham belgilagan. Movaraunnahrda 600 ming suvoriy va piyoda qo‘shin bo‘lgan. Hozirgi O‘zbekistonning shimoliy chegaralariga yaqin viloyatlarida asosan ko‘chmanchi turk qabilalari yashagan. Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlarida ularning shaharlari ko‘p bo‘lgan. Ko‘chmanchi turkiy qabilalar Movarounnahr voha-larida so‘g‘diylar, farg‘onaliklar, xorazmliklar va boshqalar bilan birga umumiy hayot kechirishgan. IX asrning birinchi yarmidan e’tiboran turkiy – o‘g‘uzlar Movarounnahrning o‘troq va madaniy hayot kechirayotgan vohasi xalqlariga hujumlar uyushtirib, ularni tez-tez bezovta qila boshlagan-lar. Shu boisdan ham Abdulla ibn Tohir IX

asrning 30-yillarida turk-o‘g‘uzlardan himoyalanish uchun Farobod (qizil Arvotga yaqin) va Dohiston (Mashhadi Misriyon)da mustahkam ravotlar qurdirgan, hatto o‘z o‘g‘li Tohirni qo‘shinga bosh qilib turk-o‘g‘izlarga qarshi jang qilish uchun urushga yuborgan. Bunday istehkom devorlari Buxoroda (Kampir devor nomi bilan hozirgacha mashhur), Samarqandda (qiyomat devor deb ataladi) va boshqa joylarda ham qurilgan. Ko‘chmanchi turk qabilalari XIX asrning birinchi yarmida Yahyo ibn Asad hokimlik qiluvchi Shosh (Chosh)ga tez-tez hujumlar uyushtirganlar. Yahyoning iltimosiga binoan va uning ishtirokida akasi Nuh ibn Asad 840 yilda Isfijobning turk hokimiga qarshi yurishda mustahkam mudofaa devori qurdirgan. Nuh ibn Asad 841 yilda vafot etadi. Manbalarning guvohlik berishicha, Samarqand viloyatini bir vaqtlar aka-uka Ahmad va Yahyo birgalikda idora qilganlar. 855 yilda Ahmadning o‘g‘li Nasr ibn Axmad Samarqand noibligiga tayinlana-di. Bu hol Movarounnahrda Ahmad ibn Asad nufuzining oshuviga olib keladi. 856 yilda Yahyo ham vafot etgan. Ahmad endi Shosh va Ustrushon noibligini ham o‘z qo‘liga oladi va bu viloyatlarni o‘g‘li Yoqub ibn Ahmadga bergan. Ana shu tariqa IX asrning o‘rtalariga kelganda Buxoro, Qashqa-daryo viloyatlari va Chag‘onrud (hozirgi Surxondaryo) vodiylaridan boshqa Movarounnahrning barcha hududi Ahmad va uning o‘g‘illari ta’siri doirasiga kirib qolgan. Bu ishga Tohir ibn Abdulla (844-862) qarshilik qilmagan. Chunki endi somoniylar ustidan ilgarigidek ota-bobosi singari hukmronlik qila olmasligini yaxshi bilardi. Sababi, tohiriylar sulolasi borgan sayin inqiroz sari yuz tutmoqda edi. I X asrning 60-yillaridan e’tiboran tohiriy hukmdorlarga qarshi xalq harakatlari kuchaydi. Bu harakatga Foziylar boshchilik qildilar. (Foziylar asosan ko‘chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag‘al hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo‘shin). Foziylar harakati aholidan ko‘proq o‘lponlar to‘plashga shoshildi. To‘plangan o‘lponlar past qiymatli dirhamlardan iborat bo‘lganligi uchun ularni kumush tangalarga almashtirishni buyurdi. Bu esa aholining g‘azabini qo‘zg‘atdi, xalq qo‘zg‘olon

ko‘tarib, Husayn saroyini egallab oldi va uni taladi. Shahar jamoasining yuqori tabaqalari Samarqandga - Nasr ibn Ahmadga o‘z vakillarini yubordilar va somoniylar xonadonidan biror kishini hokim qilib jo‘natishini iltimos qildilar. Bu taklif albatta Nasrni hursand qildi va u o‘z ukasi Ismoil ibn Ahmadni Buxoroga hokim qilib jo‘natdi. Ismoil Somoniy 849 yilda Farg‘onada tavallud topgan. 14 yoshida otasi vafot etib akasi Nasr qo‘lida qolgan. Ismoil Somoniy o‘z hokimligining (874-907) dastlabki davrlarida katta qiyinchiliklarga duch keladi. Chunki xalq ommasi somoniy noiblardan shu paytgacha biror-bir yaxshilik ko‘rgan emasdi. Ismoildan ham albatta yaxshilik kutish uchun hech qanday asos yo‘q edi. 875 yilda Ismoil o‘zining ikkinchi marta Buxoroga kelishida yo‘lda xalqning notinch ekanligini o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. Tarixchi Narshahiyning yozishicha, Barket bilan Romiton o‘rtasida 4 ming dehqon qo‘zg‘olon ko‘tarib chiqadi. hokim sifatida Ismoilning dastlabki ko‘rgan tadbiri dehqon oqsuyaklari va lashkarboshilariga suyanib xalq qo‘zg‘olonini bostirishdan iborat bo‘ldi. O‘zini butun boshli Movarounnahr hokimi deb hisoblagan Nasr ibn Ahmad kumush tangalar zarb qila boshladi. 886-887 yili Nasr tomonidan Samarqandda zarb qildirilgan somoniylarning eng birinchi kumush dirhamlarining namunasi O‘zbekiston tarixi muzeyida saqlanmoqda. Nasr ibn Ahmad o‘z ukasi Ismoilni o‘ziga tobe noib deb hisoblar va istagan paytda uni almashtirish mumkin deb o‘ylardi. Ammo Ismoil akasiga bo‘ysunishni ochiqdan-ochiq hoxlamagan va Buxoroni mustaqil bo‘lishiga harakat qilgan. Bu harakat Ismoilning turli bahonalar bilan Samarqandga soliq va o‘lponlar to‘lashdan bosh tortganligida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ikki aka-uka o‘rtasida 888 yilda kuchayib ketgan dushmanlik urush boshlanishiga sabab bo‘ldi. Bu urushda Nasr batamom mag‘lubiyatga uchradi va Ismoil butun Movarounnahrni boshqarishni o‘z qo‘liga oldi. Nasr somoniylar xonadonining boshlig‘i sifatida hurmatga loyiq bo‘lsada, unda hech qanday hokimiyat yo‘q edi. U to‘rt yil Samarqandda yashab 893 yilda vafot etdi. Manbalar tili bilan aytganda, Ismoil Somoniy “aqlli, adolatli, shafqatli, fikr va tadbir egasi” edi. U 892 yilda butun Movarounnahr hukmini o‘z qo‘liga olishga erishib, «haqiqatdan ham podsholikka loyiq va haqli ekanligini»

isbotladi. Ismoil Somoniy 893 yilda ko‘chmanchi turk qabilalari ustiga yurish qildi. Bu yurishda u katta tarixiy g‘alabani qo‘lga kiritdi. Taroz (hozirgi Jambul)ni egalladi va turklarning xonini 10 ming askari bilan birga asir oldi. Bu jang davomida shu darajada katta boylik ulashib berildi. Ismoil Taroz shahridagi xristian qasrini musulmon masjidiga aylantirdi. Bu yurish Ismoilning dasht ko‘chmanchilariga qarshi uyushtirgan oxirgi va so‘nggi yurishi bo‘ldi. Chunki Ismoil ta’sir doirasining kengayib borayotganligi Xuroson hukm-farmoni Amr ibn Laysga ham, arab xalifasi Mu’tazidga ham xush kelmaganligi albatta tushunarlidir. Shu bois xalifa 900 yilda Ismoil bilan Xuroson hokimi safforiy Amr ibn Laysni Xuroson bilan Movarounnahr ustidan ham hukmronligini ta’minlovchi farmon chiqargan. U Amr bilan Ismoilni to‘qnashtirib o‘rtada o‘zi yutib chiqishni mo‘ljallagan edi. Lekin voqealarning rivojlanib borishi xalifa umidlarini chippakka chiqardi. Bu urushda Ismoil katta g‘alaba qozongan va uning davlati, kuch va qudrati yanada yuksaldi. Safforiylar qoldirgan meroslarni o‘ziniki qilib olgan Ismoil butun Xurosonni ham somoniylar davlatiga qo‘shib oldi. Ismoil Somoniy shu darajada kuchli va qudratli davlat barpo qildiki, ko‘chmanchi qabilalarga qarshi kurashmoq uchun mudofaa istehkomlari bo‘lgan devorlarga, umuman hech qanday ehtiyoj qolmadi. Narshahiyning ma’lumotlariga qaraganda mamlakat mudofaasini ta’minlashda devorlarga qaraganda qo‘shinlarning roliga katta baho berib, Ismoil Somoniy «Men –Buxoroning devoriman» degan edi. Kuchli markaziy hokimiyat va qudratli qo‘shinning barpo etilishi Ismoil Somoniy va uning izdoshlariga Movarounnahr va Eronning ichki muammolariga asosiy diqqat-e’tiborini qaratish imkoniyatini berdi. Ismoil Somoniy o‘z davrining yirik va aqlli davlat arbobla-ridan bo‘lgan. U yirik va markazlashgan davlat barpo qilishdan manfaatdor bo‘lgan barcha oqsuyak amaldorlarni o‘z atrofiga to‘pla gan . Ularning yordami bilan Ismoil shunday bir qudratli markazlashgan davlat barpo qiladiki, bu davlat o‘sha vaqtda Sharqda shuhrat topadi. Ismoil Somoniy davrida Movoraunnahr Arab xalifaligi istibdo- didan abadul-abad ozod bo‘ldi. Ammo bir qarashda qudratli bo‘lib ko‘ringan bu

davlatni ichdan yemirayotgan bir qator ijtimoiy zid-diyatlar bor ediki, buni hatto Ismoil Somoniy ham bartaraf eta olmadi. Bu markaziy hokimiyat bilan mahalliy hokimiyat o‘rtasidagi qarama-qarshilik edi. Somoniylar har qancha urinsalar-da, Sejiston, Fo‘zg‘on, Fazna, Gurjiston, Isfijob, Xorazm, hozirgi Tojikis-tonning tog‘li viloyatlari: Chag‘oniyon va Rashtoni o‘zlariga batamom bo‘ysundira olmadilar. Bu viloyatlarning hokimlari markaziy hoki-miyatni rasman tan olsalarda, amalda mustaqil siyosat yurgazardilar. Somoniylar davrida qo‘shinda yetakchi mavqeni turk sarkardalari va g‘ulomlari egallagan edilar. Ularga hamma vaqt ham ishonib bo‘lmasdi. Ismoildan so‘ng uning vorislari davrida somoniylar sulolasi inqiroz sari yuzlandi. Somoniylar davlatining bundan keyingi taraqqiyot bosqichi ham hokimiyat, davlat va mol-dunyo talashib, kurash bilan o‘tdi va oxir-oqibatda yuz tuban inqiroz sari ketdi. Somoniylar davrida davlatning markazlashuvi ikki daryo oralig‘ining ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi ma’lum darajada taraqqiy qilishiga olib keldi. Feodal ishlab chiqarishiga asoslangan usul rivojlanib, hunarmandchilik madaniyati, arab va fors tillaridagi ilm fan hamda adabiyot yuksaldi. Dehqonchilik asosan sun’iy va yomg‘ir suvlari bilan sug‘orishga (lalmikor) asoslangan edi. Hukmron sinf vakillari katta-katta yer mulklarining ham egalari edi. Bularga somoniy hukmdorlari va ularning avlodlari, turk askarboshi va amaldorlari, ruhoniylar kirib, ular yuqori tabaqa hisoblanar edilar. Arab xalifaligiga qarshilik ko‘rsatgan yirik, boy dehqonlar ularning qarshiligi bostirilishi vaqtida, katta zarar ko‘rgan bo‘lsalar-da, hali kuchli edilar. Nizomulmulkning yozishicha, ayniqsa turk askarboshilari, jumladan Alp Tegin juda ham boy bo‘lib, Movarounnahr va Xurosondagi 500 qishloq uning xususiy mulki bo‘lgan. har bir shaharda unga qarashli karvonsaroy-lar, hammomlar, uylar kabi qo‘zg‘almas mulklari bor edi. Turk askar-boshilaridan Abu Alp Simjuriy va Foiq ham undan qolishmasdi. Butun ichki va tashqi savdoni, do‘konlar, karvonsaroylar hamda turar joylarni o‘z qo‘llariga kiritib olgan savdogarlar tabaqasi hukmron sinflar qatorida

edilar. Somoniylar davrida Buxoro musulmon dini va diniy oqim-larning markaziga aylana bordi. Diniy muassasalar, masjit va madrasalarga yer, suv mulklarini vaqf qilib berish kengaydi. IX asr oxiri va X asrlardagi yer mulklari barcha islom mamla-katlaridagi kabi, avvalo kimga tegishliligi, so‘ngra soliq to‘lash tartibiga ko‘ra guruhlashtirilishi mumkin. Jumladan, mulklar kimning egaligiga qarab uch turga bo‘lingan : 1. «Mulki Mamloki Sultoniy» - ya’ni Sulton (hukmdor) davlat boshliqlariga qarashli yerlar. Bu yerlar odatda, davlat yerlaridan farqlanganligi uchun ulardan keladigan daromadlar davlat muassasa-lari bo‘lgan devonlar tomonidan olib borilganligi uchun ham davlat yerlari (mulki) deb hisoblangan. 2. Vaqf yerlari – ya’ni, diniy tashkilotlarga vaqtincha yoki doimiy foydalanishga o‘tkazilgan yerlar, bizgacha Somoniylar davri-dan qolgan vaqf yorliqlarining yetib kelganligi bu mulkning ham taraqqiy qila boshlaganligini ko‘rsatadi. Soliq to‘lash shakliga qarab esa asosan: a) xiroj yerlari – ya’ni davlat yerlarida yashab, uni ishlab, undan foydalanganligi uchun dehqonlardan davlat solig‘i – xiroj undiri-ladigan yerlar. b) soliq to‘lashdan qisman yoki tamoman ozod etilgan, kelib chiqishi bo‘yicha Muhammad payg‘ambar xonadoniga borib taqaluvchi saidlarning yerlari kirgan. Somoniylar davrida noiblar, askarboshilar va amaldorlarga mukofot tariqasida butun-butun viloyatlar in’om qilinib, bu «O‘qta», uni olgan kishi «iqtidor» deb atalgan. Bunday yer mulk egaligi ham rivojlangan, ular ana shu yerdan keladigan daromadni qisman ushlab qolishga haqli bo‘lgan. Feodallarga tegishli yer mulklari bu davrda ko‘prok ijarachi dexkonlar tomonidan turli shakllarda ijaraga olinardi. Ot ulovi va uruglari bo‘lganlari hosilning 1/4, 1/3 qismini olsalar, hech narsasi bo‘lmagan ijrachilarning hissasi hatto, 1/10 , 1/12 ga tushib qolgan.

Ijarachilarga berilgan yerlardan hosilning qancha qismi kimga tekkanligiga qarab davlat solig‘i – xiroj olingan. Bulardan tashqari, somoniylar davlatida ham qullar ko‘p bo‘lib, ularning mehnatidan keng foydalanilgan. Davlat tuzumi bo‘yicha , Somoniylar davlati markazlashgan tipik o‘rta asr davlati bo‘lib, boshqarish shakli monarxiya edi. Dav-lat boshliqlari o‘zlarini «Amir-ul-muslimun» deb atagan arab xalifalaridan farqli holda doimo amir, ya’ni hukmdor deb atagan-lar. Davlatni boshqarish ikkiga, shaxsan amirning o‘zi boshqarib turadigan saroy (dargoh) va farmonlarni o‘zlariga bo‘ysungan tar- moqlar bo‘yicha mahkamalar orqali ijro etadigan devonga bo‘lingan. Arab xalifaligida devon tizimining shakllanishi Abbosiy xalifalar, Movarounnahrda somoniylar davriga to‘g‘ri keladi. Devonlar tizimi Movarounnahrga arab xalifaligidan kirib kelgan. «Amir … o‘z saroyi darvozasi oldida amaldorlar uchun saroy qurishga buyurdi, - deb yozadi Narshahiy, - uni ham qurdilar, shundayki, har bir amaldorning podshoh saroyi darvozasi oldida qurilgan o‘z saroyida alohida devoni bor edi». 1 Bu mahkamalar o‘ntadan iborat bo‘lgan. Vazirlik yoki bosh hojib devini (hojibul hujob) ular ichida eng kattasi sanalib, barcha devonlar unga bo‘ysungan, uning farmoyishlarini bajargan. Uning boshlig‘i vazirlik mansabi nasldan-naslga sulola asosida o‘tgan. Undan keyingi o‘rinda davlat daromadlari va xarajatlari, kirim-chiqim ishlari bilan shug‘ullanuvchi devon, ya’ni moliya (mustavfiy) devoni turgan. Davlat yozishmalari ham devon (umidulmulk yoki devoni insho) tomonidan olib borilib, unga ko‘proq arab va for s tillarini bil-gan, ma’lum darajada bilimli bo‘lgan kishilar, «ahli qalam» orasi-dan tanlab olingan. Yuqorida aytganimizdek, somoniylar qo‘shinlari turk g‘ulom-laridan tuzilgan. Ularga Vazir, ya’ni Bosh hojib rahbarlik qilgan. Ammo ularning maoshi ta’minoti bilan shug‘ullanuvchi maxsus mansabdor shaxs – Ariz bo‘lib, uning mahkamasi – soqchilar yoki devoni ariz deb atalgan. Yerlarning chegaralari 1 Наршахий. Бухоро тарихи. Т., Мерос. 1992 й. 106-бет

xalifaliknikidan katta bo‘lgan. Bu davlatda aloqa xizmati alohida o‘rin tutgan. Shuning uchun ham uning joylardagi xodimlari mahalliy boshliqlarga bo‘y- sunmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri markazga xat-xabarlar mutasaddisi devoni (barid)ga bo‘ysungan. Muhtasib devoni ham bo‘lib, uning vazifasi avvalo savdogar-larning tosh- tarozisini, hunarmandlar mahsulotining sifatini teshirib turishga qaratilgan. Keyinchalik u shahar aholisini din va ahloq qoidalariga rioya qilishini tekshirib turuvchi mansabga aylangan. Bulardan tashqari, davlat xazinasidagi daromad va xarajatlar-ni nazorat qilish devoni (mushrif), davlat mulklarini boshqarish devoni, shuningdek, qozilar devonlari ham bo‘lgan. Bu devonga qozi rahbarlik qilib, u asosan sud ishlarini olib borgan. Shuni aytish lozimki, bu tizim keyinchalik g‘aznaviylar davrida yana ham rivoj-lanib, mustahkamlanadi. Mahalliy boshqaruvga kelganimizda, viloyatlarda ularning markazlari «qasaba»lar bo‘lib, mahalliy boshqaruv hokimlari, ba’-zan, «Kadxudo» (yaxshi o‘jayin) qo‘lida to‘plangan. Shaharlarda hoki-miyat rais, diniy boshqaruv esa Shayhulislom qo‘lida edi. H uquqiy munosabatlar. Somoniylar davlatida sud ishlari shariat qonun- qoidalariga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayoni qozikalon, qozilar, mufti, raislar tarafidan amalga oshirilgan. Viloyat qozilari qozi-kalonga bo‘ysungan. Og‘ir jinoyat sodir etganlar o‘limga yoki uzoq muddat qamoq jazosiga mahkum etilgan. Viloyatlarda og‘ir jinoyat sodir etganlar qozikalon va amir hukmiga xavola etilgan. O‘lim jazosini ibrat bo‘lishi uchun Buxoro Registonida, ko‘pchilik oldida ijro etilgan. O‘g‘irlik qilganlar muxtasib va uning mirg‘azabi tomonidan ushlanib, aholi to‘plangan yoki bozor joylarda qo‘li chopib tashlangan. Yengilroq gunoh qilganlarga tan jazosi berilgan yoki jarima solingan. Somoniylar davlatida islomdagi huquqiy munosabatlarni mahalliy xalq urf- odatlariga moslashtirishga yordam beruvchi asarlar yaratilgan. Ulardan qozilik mahkamalari yordamchi qo‘llanma tarzida foydalanganlar. Jumladan, faqih

Abulays ibn Ahmad Samarqandiyning «Xazinatul fikh» (Musulmonchilik qonun qoidalari xazinasi) asaridir. Viloyatlarda ham mahalliy idora organlarining bo‘limlari bo‘lgan. Somoniylar davlatida mahkamalarda ishlash uchun ma’lum daraja bilimga ega bo‘lgan arab va fors tillarini bilgan kishilar talab qilingan. Albatta, bu davlat amaldorlari to‘g‘ri, adolatli ishlagan degan gap emas, barcha davr xizmatchilarining poraxo‘rlik, ta’magarlik kabi xislatlari ularga ham xos edi. Shuningdek, Narshahiyning kitobida 828-yilda Buxoro sha h rining qoziligiga tayinlangan Sa’id ibn Xalaf al Balhiy haqida ham yaxshi fikrlar yozib qoldirgan: «Toki kuchli kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasligi uchun to‘g‘onlar qurdirib, Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni u kishi asoslagan». Bu davrda huquq manbai musulmon dinining g‘oyaviyligiga asoslangan shariat huquqi tizimiga tayandi. Ko‘plab hadis ilmining bilimdonlari muhaddislar va fikh olimlari yetishib chiqdi hamda islom dunyosiga tanildi. Faznaviylar davlati va huquqi Faznaviylar davlatining paydo bo‘lishi sabablaridan biri somoniylar davlatining zaiflanishi hamda turk lashkarboshilarining mavqei kuchayishidir. Fazna shahrida hokimiyatni qo‘lga olishga birinchi bo‘lib uringan kishi somoniylar lashkarboshisi «Alp Tegindir». Bu davlat uning o‘g‘li Mahmud Faznaviy (998- 1030) davrida o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Davlatning tashkil topishi va mustahkamlanishi ikki daryo oralig‘ida hokimiyatni o‘z qo‘liga olayotgan qoraxoniylar davlatining Amudaryodan o‘tishini to‘xtatish bilan birga bordi. XI asrda ulkan davlatga aylanib, Shimoliy hindiston chegarasidan tortib Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha, hozirgi Afg‘oniston, Shimoliy-sharqiy Eron viloyatlarini o‘z ichiga olgan g‘aznaviylar davlati ikki daryo oralig‘idagi xalqlar taqdirida muhim rol o‘ynay boshladi. Bu davlat ham o‘rta asr Sharq despotiyasi shaklida bo‘lib, uning tarkibiga Fazna, Balh Tohariston, Xuroson, Farbiy Eron, Kaspiy dengizining janubidagi yerlar, Amudaryo havzasi, Shimoliy hindis-ton

kirgan, Xorazm 1017 yilda Mahmud Faznaviy tomonidan bosib olinib, Xorazmshoh Oltintosh uning vassali hisoblangan. qazvin, Isfahon va hamadon hokimlari va Kakuidlar sulolasiga mansub vassallar hisoblanib, ular yiliga Mahmud Faznaviy davlatiga 200 ming hirot dinori va 10 ming kiyim-kechak yetkazib berib turgan. Shuningdek, buidiylar sulolasidan bo‘lgan Tohariston va Gurg‘on hokimlari ham g‘aznaviylarning vassallari bo‘lgan. Davlat boshlig‘i arab xalifasi tomonidan Sulton deb tan olinib, unga yorliq berilgan. Garchi uning hokimiyati bo‘linmas hisoblansada, ba’zi hollarda o‘z yaqinlarining fikri bilan hisoblashishga majbur bo‘lgan. Keyinchalik Bag‘dod xalifasi al-Qodir (991-1031) tomonidan unga yamin-ud-davlat – ya’ni, davlatning o‘ng qo‘li faxriy unvoni berilgan. 2 Sultonning eng yaqin yordamchisi barcha fuqarolik va ma’muriy amaldorlarning boshlig‘i – vazir hisoblangan. Mashhur tarixchi Bayhaqiyning «Mas’ud tarixi» asarida g‘aznaviylar davlatida sulton va vazir o‘rtasidagi boshqa davlatlarda ko‘zga tashlanmaydigan o‘ziga xos bir munosabatlar borligi ko‘rsatiladi. Agarda sulton biror kishiga vazirlik mansabini bersa, vazir bilan sulton o‘rta-sida davlat boshqaruvini chegaralash uchun bitim tuzilgan. Shundan keyin vazir sultondan o‘z vakolatini qay darajada, qay hajmda amalga oshirishni so‘rab qog‘ozga yozgan. Unga sulton o‘z qo‘li bilan javob bergan. Ikkalasi ham javoblar so‘ngida qasam ichib imzo chekishgan. Vazir guvohlar oldida baland ovozlar bilan o‘z vazifa-sini namunali olib borishga qasamyod qilgan. Bu qasam yorlig‘i davlat arxivida saqlangan. Bitimni esa vazir o‘ziga olgan. Vazirning vazifalaridan biri g‘aznaviylar davlatining markaziy apparatiga rahbarlik qilish bo‘lgan. Bunga quyidagilar kirgan: davlat mirzaxonasi, devon ar- rasoil, vazirlik devoni - devoni nazorat, moliya hisob devoni – devoni istefo’: qo‘shinlar devoni- devoni arz: saroy devoni – devoni vakolat: pochta- aloqa devoni- devoni barid: ularning boshida turgan amaldorlar sohiblar deb atalib, vazirning barcha buyruq va farmoyishlarini bajargan. Omil-solig‘ yig‘uvchi mansabdor, fuqarolik va harbiy amaldor-lar «qilich va 2 Му қ имов З. «Ўзбекистон давлати ва ҳ у қ у қ и тарихи». I -қ исм. Самар қ анд., Зарафшон. 1998.

qalam sohiblari» deb atalib, ular o‘rtasida daromadli mansablarni egallab olish uchun qattiq kurash borgan. Shuni ko‘rsatib o‘tish lozimki, X - XII asrlarda Markaziy Osiyo va Xurosonda ikki xalq va ularning davlat xizmatida ishtirok etishida ham keyingi ming yillar davom etgan tarixiy an’analari deyarli yaqqol ajraldi. Bu xalqlar turkiy tilda so‘zlashuvchi tojiklar edi. Ammo ularning etnik mazmunga ega nomlari hali boshqacha edi, o‘zbeklar-ning avlodlari turklar, tojiklarning avlodlari esa «tojikon» (Nizomi mulk - «Siyosatnoma», Bayhaqiy «Mas’ud tarixi») deb atalgan. F aznaviylar va boshqa turk davlatlarida ham harbiy tabaqaning asosiy qismini turklar, fuqaro byurokratiyasining asosiy qismini esa tojiklar tashkil qilgan. Armiya qo‘mondonlari asosan turklardan tashkil topgan bo‘lib, kelib chiqishi bo‘yicha g‘ulomlardan bo‘lgan. Sulton taxtining tayanchi qo‘shin bo‘lib, asosan otliq, qisman piyoda askarlardan tashkil top-gan. F aznaviylar armiyasining o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, unda alohida tutqunlikda bo‘lgan g‘ulomlardan iborat qismi mavjud edi. Bu qism ko‘pincha, Movarounnahr, Xo‘jand, qoshg‘ar, Taroz tomonlardan sotib olingan qullar, harbiy asirlardan iborat bo‘lib, ular harbiy ishga o‘rgatilgan. F ulomlar Saroy g‘ulomlariga (2 ming kishilar chamasi) sultonning xos qo‘riqchisi va bayroqdorlariga (300 g‘ulom) bo‘linib, ular xizmat evaziga xazinadan yillik maosh va oziq-ovqat mahsulotlarini olgan. F ulomlar yaxshi xizmat uchun ozodlik olishlari, yer, mahsulot olishlari, katta mansablarga erishlari mumkin bo‘lgan, ammo sultonning quli bo‘lib qolavergan. Shuning uchun ularni shaxsan ozod bo‘lmagan imtiyozli tabaqa deb atash mum- kin. Fulomlar doimiy ravishda sulton mirzaxonasining amaldori dabirning yashirin nazorati ostida bo‘lgan. Faznaviylar armiyasi uchta yirik qo‘shilmadan iborat bo‘lib, uchta qo‘mondon sipohsolar – H indiston, Iroq, Xurosonda joylashgan. Butun armiyaning qo‘mon-doni xos-hojib bo‘lib, u alohida bayroq va dovulga ega bo‘lgan. Bu davlat boshqa bir yangi turk qabilalari- saljuqiylar hujumlari ostida inqirozga yuz tutgan. Saljuqiylar davlati va huquqi. (1040-1160)

X asrning oxiri va X I asrning o‘rtalarida Orol bo‘yi va Kaspiy bo‘yida O‘g‘uzlar ittifo q i shakllanadi. X asrda Sirdaryo etaklarida O‘g‘uzlar davlati tashkil topadi. Tashkil topgan davlatning poytaxti Yangikent deb ataladi.. Sirdaryoning quyi oqimida barpo bo‘lgan o‘g‘uz davlatining yobg‘usi Saljuqbek (Mahmud qoshg‘ariyning asarida Seljuqbek) sal-juqiylar xonadoning asoschisi edi. Saljuqbekning nabiralaridan To‘g‘rulbek, Chag‘irbek va Shakarbeklar saljuqiylar davlatini saltanat darajasiga ko‘tarishda katta xizmatlar qildilar. O‘g‘uzlar nafaqat o‘zbeklar va turkmanlarning, balki hozirgi Turkiya turklari, Iroq turkmanlari, Eron turkmanlari, Gagauzlar Ozarbayjon xalqining ham tashkil topishiga yetakchi etnik guruh bo‘lganlar. Demak, X asrlarda, Sirdaryoning o‘rta va quyi qismida o‘zlarini saljuqiylar deb atovchi, juda ko‘p sonli turkiy tilli xalqlar yashar edilar. Ularning bu umumiy nomi nufuzli boshliqlardan bo‘lgan Saljuq ibn Tug‘loq nomidan kelib chiqqan. Ana shu turkiy o‘g‘uz qabilalari X asrlarning o‘rtalarida dastlab Movarounnahrga, keyinchalik Sirdaryoning quyi oqimiga ko‘chib joylashadilar. Ammo o‘g‘uzlar xoni, Jand qal’asi yabg‘usi Shohmalik davrida ular Sirdaryo havzalaridan yana siqib chiqariladi, ularning asosiy qismi Zarafshon vohasi va Nurota tog‘lari yon bag‘irlariga qayta joylashadilar. XI asrda qoraxoniylarning Buxoro va Samarqandni bosib olishlari bilan ularning ahvoli og‘irlasha boshlaydi. Shu davrlarda Saljuqiylar urug‘ birlashmasida bo‘linish yuz berib, Saljuqning ikki o‘g‘li Isroil va Mikoil avlodlari Muso Boyg‘u, Dovud, Chag‘ribek hamda Muhammad Tug‘urlbek boshchilik qilgan mustaqil guruhlar tashkil topadi. Isroil qorahoniy Ali-Tegin bilan ittifoqchi bo‘lgani uchun 1025 yilda sulton Mahmud Faznaviy tomonidan asir olinib, uzoq Hindistonga qamoqqa yuborilgan. Uning guruhidagilarni Mahmud Faznaviy Amudaryoni o‘tkazib yubo- rib, Saraxs, Obivard, Fervida joylashtiradi. Ular sultonga xiroj to‘lashga va harbiy xizmatni o‘tashga majbur qilinadi. Ammo ularning 1027 yilda sultonga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘oloni shafqatsiz bostirilgan. XI asrda Saljuqiylarning birlashmasi yemirilib, 3 ta mustaqil guruh: Bolxon tog‘lari, Kaspiy bo‘ylari va Shimoliy

Xuroson guruhi, Gurgon, Ray, Isfaxon, shimoliy-g‘arbiy Eron guruhi va Muso boyg‘u, Chag‘irbek Tug‘rulbek boshchiligidagi Movarounnahr guruhlari vujudga keladi. Bu davlat o‘zining eng rivojlangan davrida hozirgi Markaziy Osiyoni va Eron, Afg‘onistonning bir qismini, Zakavkaze, Old va Kichik Osiyoni o‘z tarkibida birlashtirdi. Ularning rahbari Sulton Muhammad To‘g‘rulbek (1038- 1062) 1055 yilda Eronni bosib olgach, Bag‘dodga kiradi. Sultonlik taxti uchun kurashlarning boshlanib ketishi va qoraxoniylar tomonidan berilgan zarba ulkan imeriya bo‘lgan Saljuqiylar davlatini inqirozga olib keldi. Uning g‘arbiy mulklari Zakavkaze, Eron, Iroq Suriya va Kichik Osiyo mustaqil davlatlariga bo‘linib, ilgarigi bitta davlat o‘rnida XI asr oxiri XII asrning boshlarida Xuroson, Iroq, Rum, Shimoliy Xuroson sultonliklari vujudga keladi. Markaziy Osiyoning janubiy-g‘arbiy yerlarida sharqiy Saljuqiylar sultonligi tashkil topib, XII asr boshlarida Sanjar ibn Malikshoh (1118-1157) hokimiyatiga o‘tadi. Movarounnahr saljuqiy-larning vassali bo‘lib qoladi. Xorazmda esa ularning vassali bo‘lgan Anushteginlar sulolasi (1097-1221) kuchaya boshlaydi. Ijtimoiy tuzum. Saljuqiylar davlati o‘rta asr feodal davlati bo‘lib, uning doirasida qadimdan yashab kelgan xalq dehqon-chilik, savdo, hunarmandchilik va davlatning ma’muriy apparatida xizmat qilish bilan shug‘ullangan. Turkiy xalq esa qisman sug‘orish bilan bog‘liq dehqonchilik, asosan chorvachilik, hunarmandchilik, qo‘shinda xizmat qilish bilan shug‘ullangan. Feodal yer egalari – dehqonlar yer mulklariga ega bo‘lib, boy dehqonlar o‘rta, kambag‘allashgan dehqonlarga, jamoachi dehqonlarga, sultonning mulkida ishlovchi dehqonlar –barzigorlarga, shuningdek, ijarachi dehqonlarga bo‘lingan. Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik Saljuqiylar davla-tida, shuningdek, keyinchalik uning vassaliga aylangan Movaroun-nahrda muhim ahamiyat kasb etganligi uchun suvga egalik huquqi mavjud bo‘lgan. X asrlarda Marv shahrida «Kastafzud» degan sug‘orish uchun suvdan foydalanadigan ko‘chalarni hisobga oladigan maxsus davlat organi – devon bo‘lganligi to‘g‘risidagi ma’lumotni keltiradi. Uning tarkibiga suv devoni ham

kirib, unda sug‘orish va suvga egalik qilish huquqi haqidagi hujjatlar saqlangan. Xuddi shunday devonlar Eron va qumda bo‘lib, suvning qiymati ham belgilab qo‘yilgan. Saljuqiylar davrida suv devoni tugatilgan bo‘lsa-da, ammo suvga egalik qilish huquqi bu davrda ham saqlab qolingan. Suv huquqi amalda vorislarga qoldirilishigina mumkin bo‘lib, lekin savdo bitimlari orqali birovga berilmagan. Saljuqiylar davlatida yerning rasmiy egasi sultondir. Yer mulkining davlat yer egaligi nasliy uzatiladigan yer egaligi, umrbod (bir avlodga) egaligi va shartli (muqto, iqto) egaliklari mavjud bo‘lgan. Davlat yerlari, ya’ni sulton saroyiga tegishli yerlarni boshqarish uchun maxsus davlat boshqaruv organi – amloki xos tuzilgan bo‘lib, Malikshoh davrida bunday yerlar saroyga 21 ming qizil oltin daromad keltirgan. Yerga xususiy egalik mulk shaklida bo‘lib, ular merosiy, sotib olingan va boshqa yer mulklariga bo‘lingan. XI-XII asrlarda Saljuqiy sultonlar o‘z farmonlari – tauke bilan yirik harbiy boshliq va amaldorlarga katta-katta viloyatlar-ni, ya’ni davlat yerlarini tekinga bo‘lib bergan. Mashhur vazir Nizomulmulk davrida esa xazinaning kambag‘allashganligi uchun ko‘p yerlar shartli yer egaligi “iqto” tarzida harbiy boshliqlar va amal-dorlarga, ularga to‘lanadigan maosh evaziga bo‘lib berila boshlangan. Bu voqea Nizomulmulkning “er islohoti” deb atalgan. Shu islohotdan keyin saljuqiylar armiyasi ta’minotga qarab xazinadan maosh oladigan va iqtodorlar ro‘yxatiga tirkalgan qismlarga bo‘lingan. Bu mulk saljuqiylar davlatida asta-sekinlik bilan umrbodlik mulkka aylanib borgan. Saljuqiy sultonlar islom dinining himoyachilari bo‘lganligi uchun ham ular davrida vaqf mulklari rivojlanib tegirmonlar, uylar, madrasa va boshqa diniy muassasaga vaqf mulki tarzida o‘tkazilgan. Vaqf mulklarini vasiyat qiluvchi yoki bosh qozi – qozi-ul quzzot tomonidan tayinlanadigan mutavalli boshqargan. Davlat tuzilishiga kelsak Saljuqiylar davlati mutloqiy monarxiyaga asoslangan o‘rta asr markazlashgan (imperiya) davlati bo‘lib, uning boshlig‘i sulton bo‘lib, u rasman bu lavozimni arab xalifaligining yorlig‘i bilan egallagan. Bag‘dod xalifasi o‘zini «amir-al mo‘min» - musulmonlar amiri hamda sultoni deb

atagan bo‘lsa-da, saljuqiylar davrida xalifalarning hokimiyati nisbiy – qo‘g‘irchoq hisoblangan. Sulton juda keng, amalda cheklanmagan monarx huquqlariga ega bo‘lib, mansabdorlar ustidan tushgan shikoyatlarni hal qilgan, yer bo‘laklarini bo‘lib bergan, hadya qilgan, mansabdorlar va qo‘shin boshliqlarini tayinlagan, muhim davlat ishlarini hal etishda kengash chaqirib, sarkarda va qo‘mondonlarning fikrlarini olishga harakat qilgan. Tug‘rulbek har xafta 2 kun Xuroson podsholarining qoidalariga mos holda aholini o‘zi qabul qilib, nizo va janjallarni shaxsan o‘zi hal etgan. Saljuqiylar davlatining eng yuksalgan davrida Bag‘dod xalifasi sulton Muhammad To‘g‘rulbekkka «Malik la-Mashriq va-l mag‘rib», ya’ni Sharq va F arbning podshosi hamda «Rukn-ad-Din» - Din suyanchig‘i unvonlarini bergan. Bular uning hokimiyati naqadar yuksak bo‘lganligini ko‘rsatadi. Sultonning vaziri bo‘lib, u butun ma’muriy apparatga rahbarlik qilgan, sulton vazirga hamda musul- mon ruhoniylarga tayanib, mamlakatni boshqargan. Saljuqiylarning tarixida mashhur vazir Abu Ali Xasan ibn Ali at Tusiy (1017-192) bo‘lib, U Nizom al Mulk - ya’ni «davlatni quruvchi» degan faxriy unvonga ega edi. Nizomulmulk Alp Arslon va Malikshoh davrida 20 yil vazirlik qilib, ishni saljuqiylarda oddiy amaldorlikdan boshlagan va shu darajaga erishgan. Saljuqiylarda Otabek mansabi ham bo‘lib, u bosib olgan mamlakatlardagi vazirlik mansabiga deyarli to‘g‘ri kelgan. 3 Alp Arslon ustidan otabeklikka tayinlangan Nizomulmulkni maxsus taukega ko‘ra, «Iliq» va «Ota xo‘ja» deb ulug‘lashlari buyurilgan. Iliq atamasi esa, - o‘g‘uzlardagi faxriy unvonlari, «bayg‘u» «sag‘un»ga teng bo‘lgan. Shuning uchun, ya’ni otabeklik vazirlikka tengligi uchun saljuqiylar davlati parchalanib, uning bo‘laklari otabeklik deb atalgan. Vazirning asosiy vazifasi davlat apparatiga rahbarlik qilish bo‘lib, uning huzurida markaziy hokimiyatning oliy organi devoni – a’lo bo‘lgan. U bo‘lim va devonlardan iborat edi. Davlat mirzaxonasi devoni insho va tug‘ro, devoni istefo – 3 Агаджанов С.Г.Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI - XII вв. М., Наука. 1991 г.

moliya devoni, kontrol-nazorat bo‘limi – devoni ashraf, armiya muassasasi – devoni arz al-djayni va boshqalari bo‘lgan. Vazir barcha devonlar ustidan bevosita rahbarlikni olib borgan, xazina ustidan nazorat qilgan, o‘ziga bo‘ysungan mahkamalarga mansablarni tayinlash, bo‘shatish, maosh berish, tashqi siyosatni olib borish ishlari bilan shug‘ullangan. Viloyatlarga valiylar tayinlab, uning huzurida noiblari, soliq yig‘uvchilar – omillar, jamoat tartibini qo‘riqlovchi sh i ahna va boshqa mansabdorlar bo‘lgan. Saljuqiylar davlati vujudga kelgandan keyin urug‘ lashkarlari o‘rniga doimiy armiya tuzilgan. Sulton Sanjar davrida armiya o‘g‘uzlarning harbiy odat huquqlariga ko‘ra tiklana boshlangan. Bunga ko‘ra armiyaning o‘ng qanotini qayi, bayot qabilalarining beklarbegi, chap qanotini esa bayonlar va benajak qabilalarining beklarbegi boshqargan. Shunday qilib, ikkita guruh katta qabilalar – uchuqlar va kichik qabilalar buzuqlar deb atalishi odat bo‘lib qolgan. Bundan tashqari, saljuqiylar armiyasida manglay markaz, qo‘riqchi otryad qorovul, avangard va soqchi – yosol kabi bo‘linmalardan iborat bo‘lgan. Saljuqiylar davlatidagi huquq manbalarga kelsak, shariat huquqi va turk xalqlari orasida tura- odat huquqlari amal d a bo‘lgan. Shuningdek, Saljuqiy sultonlariga o‘ttiz yil mobaynida vazirlik qilgan Nizomulmulk tomonidan 1091 yilda yozilgan «Siyosatnoma» yoki «Siyar ul-muluk» (Podsholar turmushi) asari 4 ham mazkur davlat boshqari lish ining asosiy qoidalarini hamda huquqiy masalal a rini o‘rganishda manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kitob xuddi qissadan hissa tarzida, ya’ni hikoyat va undan chiqarilishi lozim bo‘lgan xulosalar tarzida yo zilgan. Q oraxoniylar davlati va huquqi Q oraxoniylar davlati X asrning ikkinchi yarmida tashkil top gan . «Qoraxoniylar» so‘zi qarluqlarning islomni qabul qilgan boshliqlaridan biri- Satuk 4 Низомулмулк. Сиёсатнома ёки «Сияр-ул-мулк»., Т., Адолат, 1997 й.

Abdulkarim qoraxon unvonidan kelib chiqqan. («qora» so‘zi qadimdan turkiy xalqlarda buyuklik va ulug‘lik ma’nosida ishlatilgan). Xon hokimiyati madaniyatli bo‘lsa, karluq-lar yoki chigillar qabilasidan chiqmadi, balki madaniy taraqqiyotda orqaroqda bo‘lgan yag‘molardan chiqqan. Buni Satuk Abdulkarim qoraxonning yag‘molar urug‘idan bo‘lganligi ham ochiq-oydin isbot-laydi. “Majmuayi at tavoriy” (“Tarixning qisqartma to‘plami”) asarining muallifi «yag‘molar podshoni bo‘g‘raxon deydilar» deb aniq aytgan fikrlari yuqoridagi xulosalarni to‘la tasdiqlaydi. Markazi ikki shahar: Qo sh g‘ ar va Bol a sog‘undan iborat bo‘lgan yangi davlatning birinchi podshosi “bo‘g‘raxon” unvonini olganligi tavsiflidur. Q oraxoniylar hukmronligi davrida Movrounnahrda bir qator ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar amalga oshiril gan . Bu o‘zgarishlar va tadbirlar siyosiy va iqtisodiy hayotning hamma sohalarini o‘z ichiga qamrab olgan edi. Ular quyidagilardan iborat : Birinchidan, somoniylar hukmronligi davrida vujudga kelgan markazlashgan davlat boshqaruvi tugatildi. Qoraxoniylar markazlashgan davlat boshqaruvi o‘rniga mamlakatni udel tizimi asosida boshqarishga o‘tishgan. Qoshg‘ardan tortib Amudaryogacha bo‘lgan hamma yerlar qoraxoniylar xonadoning shaxsiy mulki hisoblanib, uning tepasida ulug‘ xon turgan. U ko‘pincha Qoshg‘arda, onda-sonda Bolasog‘unda bo‘lgan. Qoraxoniylar xonadoning boshlig‘i xuddi Erondagi singari «xonlar xo-ni» (shahanshoh), «sultonlar sultoni» nomi bilan yuritilgan. Man-balarda qoraxoniylar xonadonining boshlig‘i – xonlar xoni «tom-g‘achxon» yoki «tobg‘achxon» deb nomlangan. Xonlar xoni idora qilayot-gan qoraxoniylar davlati bir necha bo‘laklarga, qismlarga – udel-larga bo‘lingan. Bu udellarning tepasida qoraxoniylar xonadonlari avlodlari vakillaridan iloqhon unvonini olgan a’zolari turgan. Qoraxoniylar va saljuqiylar tarixining bilimdoni, XIII asr boshlarida yashagan arab tarixchisi Ibn al Asir 1043-144 yillarga aloqador qimmatli misollarni keltiradi. Bu davrda qoraxoniylar davlatini boshqargan Tamg‘achxon Sharafuddavla o‘ziga qarashli vi-loyatlarni hammasini aka-ukalari, o‘g‘illari va qarindosh-urug‘lariga bo‘lib bergan. Jumladan, ukasi Bo‘g‘raxonga Tarozni,

Isfijobni, amakisi To‘g‘onxonga Farg‘onaning hammasini bergan, o‘ziga esa faqat Qoshg‘ar bilan Bolasog‘unni qoldirgani ma’lum. Markaziy xonlar xoni bilan iloqxonlar o‘rtasida aloqa mus-tahkam bo‘lmagan. Iloqhonlar bir-birlari bilan doimo dushmanlik kayfiyatida yashaganlar va har biri o‘zicha mustaqil bo‘lishga intilgan. Hoqon huzurida Iloqhonlar vazirlik, saroy boshqaruvchisi, hos hojiblik mansabi, amaldorlar, xizmatchilar, ya’ni tapug‘chilar tomo-nidan qurshab olingan (saroy qorovullari, qapug‘ - eshik deb atalgan). Xazinachilik mansabi ham bo‘lib, bu agnachi (agna – mol-mulk degan ma’noni bildirgan). Mamlakatni boshqarishda vazirning mavqei kuchli bo‘lgan. Ramziy ma’noda vazir «Otboqarga» xalq esa Saroy eshigi oldida turgan “egarlangan otga” tenglashtirilgan. Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy-siyosiy tuzumini o‘rganishda, mansablar, ularning ahamiyatini tushunishda Sotuq Bug‘roxon tomonidan Xos Xojib mansabiga tayinlangan Yusuf Bolosog‘uniyning «Qutadg‘u bilig» asari katta ahamiyat kasb etadi. «Mamlakat ishiga nafi eng tegadigan toifa uch xildir, - deb yozadi u, - birinchi bilimli donishmand kishilar, turli kasb egalari; ikkinchisi – botir, sher-yurak – ular bo‘ri, yovga qarshi kurash paytida asqotadi; nihoyat uchinchi guruhini so‘zamol kotib tashkil etadi». 5 Mazkur asarda podsholarga (elig) elchilar, vazirlik, kotiblik, harbiy boshliq, bek bo‘lish uchun qanday talablar qo‘yilishi, ularning yaxshi xislatlari va uning ahamiyati to‘g‘risida batafsil fikr yuritilgan. Shuning uchun mazkur kitobni turkiy xalqlarda davlat lavozimlarida ishlaydigan kishilar uchun tarbiyaviy qo‘llanma tarzida yozilgan, deb hisoblanadi. Qoraxoniylar davlatida ko‘chmanchi xalq “elchilar” (el boshlig‘i ma’nosida) tomonidan boshqarilgan bo‘lib, bunday lavozimda nufuz-li beklar turgan. Bek xoqonga bo‘ysunib, uning vakolat doirasi odat huquqlari – turada belgilab qo‘yilgan. Beklar jamoat tartibini qo‘riqlash, sud hukmlarining ijrosini ta’minlash, odat huquqlari-ning bajarilishi, davlat chegaralarining qo‘riqlanishini nazorat qilgan. Bir necha beklar ustidan “beklar begi” tayinlangan (yoki ulug‘ bek, buyuk 5 Юсуф Хос Хожиб. Қ утадгу билиг. Т., Юлдузча, 1990 й

bek). Beklar begi katta qo‘shinga qo‘mondonlik qilib, xon kengashida qatnashgan. qoraxoniylar davrida jamiyatning ijtimoiy bo‘g‘inlari quyidagi shakl va ko‘rinishga ega bo‘lgan: - elikxon-hoqon-ul-hoqondan keyingi pog‘onada turuvchi shaxs. U hoqon xonadoniga mansub bo‘lib, viloyatning mulk sohibi hisob-langan; - iqtidorlar – qoraxoniylar davlatining tayanch qatlami, aso-siy harbiy harakatlarni amalga oshiruvchi jangovor bo‘linmalar vakillari. Ular o‘z martabalariga ko‘ra bir-birlaridan farq qilganlar; - islom dinining peshvolari- imomlar, Sayyidlar shayxlar, sadrlar. qoraxoniy- h ukmdorlar musulmon ra h barlari bilan yaxshi munosabatda bo‘lganlar. Diniy mansab sohiblarining mavqei benihoya katta bo‘lgan; - hokimlar, raislar, muxtasiblar va hakozo. Bunday shaxslar somoniylar davridagi singari qoraxoniylar davrida o‘z mavqelarini mustahkam saqlay olgan ijtimoiy qatlamdir; - tariqchilar – ziroatkorlarning turkcha nomi, qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan ta’minlovchi asosiy ijtimoiy qatlam sanaladi; - hunarmandlar turli xildagi xo‘jalik ahamiyatiga molik ashyo, asbob – anjomlar yasovchi, tayyorlovchi mehnatkash qatlam; - savdogarlar – savdo-sotiq bilan mashg‘ul bo‘lgan shahar ahli; - ko‘chmanchilar – chorvadorlar, ya’ni chorva mahsulotlari yetishti-ruvchi asosiy qatlam. Q oraxoniylarda oddiy xalq « budun » deyilgan . Soliq to‘lovchi aholi “ raiyyat ” deb atalgan. qabila boshliqlari “ bek ” deyilgan. Savdogarlar “ sart ” deb atalgan. Q oraxoniylar davlatida hunarmand-chilik shuningd e k ziroat va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi sohalar taraqqiy etgan. Shaxsan ozod chorvador xalq xonlar va beklarga tegishli yaylovlarda o‘zlarining mollarini boqqanlari uchun, davlat ga soliq-mara n va zakot, mol bergan. Yusuf Bolosog‘uniy o‘z asarida bek bo‘lish uchun yuksak sifatlar bo‘lishini talab qiladi: «Bek – dono, botir, sheryurak bo‘lishi lozim. Uning bilimli, zakovatli, mulohazali bo‘lishi taqozo etiladi. Ochiq yuzlilik bekning yaxshi fazilatlaridan

biridir». Albatta bek kim va qanday bo‘lmasin, u xalq bor bo‘lgani uchun bekdir. Shuning uchun ham u bek hokimiyatida xalqning o‘rniga yuksak baho beradi. «Oddiy aholi «aratlar» beklarning qanot va parlari bo‘lib, ularsi z qush kabi ucha olmas edilar. Q aysi bek hushyor bo‘lsa, elini mustahkamlaydi, yov bo‘ynini yanchib uning ustiga balolar yog‘diradi, qaysi bek elida to‘g‘ri (odil) siyosat yurgizsa. Elini yashnatadi, uning kunlarini yoritadi. Mana shu ikki narsa tugal bo‘lsa, el ham mangu turaveradi». Q oraxoniylar davlatida aratlar – oddiy xalq uchga: boylarga , o‘rta hollarga va chig‘aylar – yo‘qsilarga bo‘lingan. Bundan tashqari, kishilar «qul kabi er», «qulsik er», «qulsik kishi» kabi nomlar bilan atalgan qaramlikka tushib qolgan kishilar ham mavjud. Xorazmsho h lar davlati va huquqi. (XI-XIII asrlar) Xorazm vohasining tarixiy taqdiri juda boy veqalarga ega bo‘lib, bu yerda Amudaryoning quyi oqimi va unga yondosh bo‘lgan hududda qadim zamonlardayoq dehqonchilik madaniyati rivojlangan edi. Miloddan avvalgi II minggingchi yillar o‘rtalaridayoq sug‘orish shahobchalari qurila boshlangan. Miloddan avvalgi birinchi ming yilliklarga kelib, Xorazm O‘rta Osiyo va Eronning iqtisodi va madaniyati eng rivoj topgan markazi bo‘lib qoldi. Xorazmshohlar nomi bilan ataluvchi hukmdorlar sulolasining tarixi eramizning birinchi asarlaridan boshlanib, 712 yili Xorazmni arablar tomonidan bosib olinganidan keyin ham mo‘g‘ullar istilosiga qadar davom etdi. Arab xalifaligi tarkibida Xorazm qadimiy madaniyat markazi sifatidagi ahamiyatini yo‘qotmadi. Madaniy an’analarning uzviyligi shundaki, Muhammad ibn al-Xorazmi, Abu-Ray h on al-Beruniy, kabi bir qancha buyuk olimlar Xorazmdan yetishib chiqqanlar. X - XI asrlarda ham Xorazm madaniyat markazi sifatida aha - miyatini saqlab qoldi . XI asr boshlarida F aznaviylar tomonidan bosib olinishi oqibatida O ‘ rta O siyoda o ‘ z davrining yetuk davlat ahamiyatini yo ‘ qotdi . XI asr oxirlarida Xorazm

Saljuqiy davlati tarkibida rivojlanib bordi. Xorazmda Anushteginlar sulolasi hokimiyatni egallaganidan keyin Xorazm shoxlarining to‘rtinchi sulolasi hukmronligi (1097-1231 yillar) davri boshlandi. Bu sulolaning asoschisi Anushtegin Murgab daryosini Sharqiy tomonida joylangan Gurjistonda yoshligida qul bo‘lgan. Saljuqiy amirlaridan biri uni sotib olib, sulton saroyiga tortiq qilgan. U Sulton Malik-shoh saroyida toshdorlik vazifasini bajargan. Xizmat evaziga u “shixna” unvoni bilan Xorazm hokimi (vali) etib tayinlanadi va shu tariqa Anushteginlar sulolasiga asos soladi. Saljuqiylar sultoni Sanjar Anushteginning o‘g‘li Qutbidin Muhammad (1097-1127 yy) hukmronlik qilgan. Xorazmshoh laqabi bilan “muqta” etib tayinlanib, shu davrdan bu viloyat hukmdorlari Xorazmshohlar deb atala boshlandi. Xorazmshohlarning hokimiyati ularning qo‘llab-quvvatlanishiga qarab kuch-li yoki markazlashgan bo‘lgan. Ayrim feoddalarning o‘zboshimchaligi-ga qarshi kurashda hunarmandchilik va tovar-pul munosabatlari rivojlangan shahar aholisini qo‘llab quvvatlashiga tayangan Xorazm davlatida xonlar (shohlar)ning saylanishi tartibi umumiy qoida hisoblansa ham, mo‘g‘ullar bosqinchiligi arafasida Xorazmshohlar hayot vaqtlaridayoq hokimiyatni o‘z vorisiga o‘tishini ta’minlay olganlar. Xorazmshohlar davlatida markaziy boshqarish devoni (appara-ti) “al-majlis al-faxr”i deb atalib, uni oliy darajadagi mansabdor vazir boshqargan. Vazir davlat boshlig‘ining birinchi darajadagi maslahatchisi bo‘lib, faqat uning oldida hisobot berib turgan. Vazir rasmiy tantanalarda, davlatlararo munosabatlarda, shoh vassalari bilan muomalada uning nomidan harakat qilgan. Umumiy tartib- qoidalarga rioya qilinishini nazorat qilgan. Davlat arbob-lari, viloyat hokimlari, harbiy boshliqlar bevosita vazirga bo‘ysun-ganlar. Vazir devon mansabdorlari (asxab-ul-davovin) boshlig‘i ham edi. Ularga nafaqa (arzak), ish haqi (mavojib) to‘lash, soliq boshqar-masini, davlat xazinasini nazorat qilish ham uning vazifasi hisoblangan. Vazirlik mansabi davlatda juda katta ehtirom bilan hurmat qilingan. Chunki mamlakatning moddiy ahvoli, aholining tartib-intizomga rioya etishi,

amaldorlarning haqqoniy xizmat qilishi, qolaversa davlat boshlig‘ining siyosiy va ma’naviy mavqei ana shu vazirning ishbilarmonligi, mamlakatni boshqarish qoidalarini bilishi va unga amal qilishi, hayot tajribasiga ega bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Shuning uchun ham Xorazmshohlar bilimdon, shariat qoidalarini yaxshi biladigan, katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan, sadoqat bilan xizmat qila oladigan shaxslarning vazirlik mansabi-ga tayinlanganlar. Vazirlarning “sadr”, dastur yoki “xoja’i buzrug” unvonlari bo‘lib, ular mansabining belgisi siyoxdon (da’vat) va maxsus matodan to‘qilgan salla edi. Vazirlik mansabiga odatda ajdodlari mansabdor bo‘lgan arab yoki fors millatiga mansub bo‘lgan shaxs tayinlangan. Turkiy xalq vakillari bu mansabga tayinlanmagan. Vazir arab yoki fors tilini bilishi, ma’muriy ishlarga qobiliyatli bo‘lishi, saroy axloq-odob qoidalarini bilishi zarur edi. Vazirlar qabul paytida shohning o‘ng tomoniga qo‘yilgan maxsus kursida o‘tirgan. Xorazmshohlar davlati-da vazir mansabi birinchi marta sulton Otsiz davrida joriy etilgan. Xorazmshohlar davlati tarixida o‘z vazifasini vijdonan bajargan, mamlakatda sadoqat bilan xizmat qilgan va tarixda yaxshi nom qoldirgan vazirlar ko‘p bo‘lib, ulardan eng mashhuri sulton Takash hukmronligi davrida vazirlik qilgan Nizom-al- mulk Shams-ad-din Mas’ud ibn Ali ad-Xaraviy edi. Uning davrida Marv, Urganch kabi shaharlarda machit, madrasa va qo‘lyozmalar saqlanadigan joylar qurdirganligi ma’lum. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida shoh Alovuddin Muhammad vazirlik mansabini bekor qilib, uning o‘rniga oltita vakildorlardan iborat “Kengash” tuzgan edi. Bu Xorazmshohlar davrining oxirlarida tuzilgan davlat kengashi bo‘lib, muhokama etilgan har bir masala yakdillik bilan qabul qilinishi va qarorda kengash a’zolari hamma-sining imzosi bo‘lishi kerak edi. Vakildorlar Davlat kengashi tuzilishiga sabab ko‘chmanchi mo‘g‘ullar hujumi xavfining kuchayganligida edi. Lekin mo‘g‘ullar hujumi xavfiga qarshi vakillar kengashi birorta jiddiy qaror qabul qilganligi yoki chora-tadbir ishlab chiqqanligi haqida ma’lumotlar yo‘q. Mamlakatdagi oliy mansablardan yana biri- bu viloyatlar va nohiya vazirlari

edi. Bu mansab faqat Xorazmshohlar davlatida bo‘lgan. Bunday vazirlar odatda siyosiy jihatdan muhim hisoblangan viloyatlarga, shaharlarga va nohiyalarga tayinlanib, ular shohning maxsus topshiriqlarini bajarganlar. Oxirgi Xorazmshoh Jalolid-din Manguberdi ham bir shaharga vazir etib tayinlagani tarixdan ma’lum. Xorazmshohlar davlati markaziy boshqaruv apparatida siyosiy ahamiyati jihatidan uchinchi o‘rinda turadigan mansab- “buyuk hojib” mansabi edi. Odatda bu mansabga turk urug‘-qabila zodagon vakillaridan tayinlangan. Hojiblar shohning shaxsiy xizmatida bo‘lib, saroy tantanalari tartibini nazorat qilishgan, shaxsan shoh-ga aloqador masalalar yuzasidan unga axborot berib turgan, uning maxsus topshiriqlarini bajargan va unga doimiy hamrohlik qilgan. Shoh ixtiyoridagi maxsus topshiriqlarni bajaruvchi hojiblar usti-dan nazorat ishlarini amalga oshirish “kotib-al-kabir” (buyuk xojib)ga yuklatilgan. Masalan, Xorazm shohlaridan Nizom-al-Mupini o‘zboshimchaligi, xazina mulkini talon-taroj qilayotganini tekshirish va aniqlash uchun yuborgan. hojib Erboz vazirot devoni daftarlarini, mol-mulk ro‘yhatini (jaroidni), arxivni (mahzan), kotiblarni va moddiy tassarrufining faoliyatini tekshirish vakolatini olgan edi. Sulton Jaloliddin Manguberdi hojib-al-xoss Xonberdini qo‘zg‘olonchilar boshlig‘i Bandar, hojib al-xosa Badriddin Tutakchi Sulton Jaloliddin nomidan ismoyiliylar bilan muzokaralar olib borish uchun yuborgan. Xorazm davlatida hojiblar sulton-shohlar-ning maxsus topshiriqlarini bajargan va hattoki uning nomidan qo‘shni davlatlar hukmdorlari bilan muzokaralar olib borgan hamda elchilik vazifasini o‘tagan. hattoki xalifa muntaqsir elchisini qabul qilgan. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan davlatning asosiy amaldorlaridan tashqari shoh saroyida turli mayda vazifalarni bajaruvchi mansab-dorlar ham bo‘lgan: Ustozdor – shoh saroyidagi barcha xo‘jalik yumushlariga boshchilik qilgan. Otxona, nonvoyxona, oshxona va saroy yugurdaklari uning ixtiyorida edi. Ustozdor saroy sarfiyot xizmatlariga haq to‘lash uchun xazina hisobidan xarajat qila olar edi. Keyingi saroy mansabdorlari qatoriga “Amir-oxur”- shoxning otboqari, “amir-shikor”-ovchilik ishlarini tashkil qiluvchi, “tosh-dor” –shohning shaxsiy

hammomini boshqaruvchi, “tarobdor” shoxni shaxsiy mirzasi, “amir-al-alam”- tug‘dor va boshqa amaldorlar ham mavjud edi. Xorazmshohlar qo‘shini o‘z zamonasi uchun g‘oyatda kuchli hisob-lanar va o‘z davrining eng yaxshi qurollari bilan jihozlangan edi. Bu qo‘shinlarda odatdagi qurollardan tashqari qamal mashinalari ham bo‘lgan. Bular orasida harakatchan minorlar, taranlar, hujum narvonlari ajralib turgan. Z.M.Buniyotov bular Takash yorlig‘iga ko‘ra «olovdan dahshatliroq, shamoldan ko‘ra tezroq» deydi. Xorazm yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan doimiy armiyaga ega edi. Doimiy armiya asosan turklardan tuzilgan bo‘lib, qo‘shin bo‘linmalar qabilachilik asosida tuzilgan edi. 1195 yilgi harbiy reestrga ko‘ra Xorazmshoh-lar 170 mingdan ziyod doimiy armiyaga ega edi. Ba ’ zi tarixiy ma ’ lu - motlarda Xorazmda 400 mingli armiya borligi qayd etilgan . Xorazm-sho h larning shuningdek qullardan tuzilgan shaxsiy gvardiyasi (xa-ras) ham bor edi. Xaras ko‘proq savdo karvonlarini kuzatib borgan. qo‘shinlarning bosh boshqarmasi devon-al - joyish bo‘lib, uni shoh tayinlaydigan n o z i r devon al-ard ( devon - al-joyish ) boshqargan. Ba’zi manbalarda umum harbiy boshqaruv organi d e van-i arz dar jumlai- mamolik deb atal gan . Devon-al-joyish h a rbiylarga berilgan “ iqta ” ishlarini, hamma unvondagi harbiylarga maosh va boshqa to‘lovlarni, qo‘shinlarni va ularning qurollanishi ro‘yxatga olish, xamma jangchilarga maoshni (arzaq) o‘z vaqtida to‘lanishini, ularning barcha zarur anjomlar bi-lan ta’minlanishini tekshirib turgan. Yiri k viloyatlarda mahalliy harbiy boshqarmalar ham tuzilgan. Xorazmshohlar armiyasidagi eng muhim mansablardan ikkinchisi harbiy nazoratchi-nazir-al edi. U ham sohib-al-divon al-joyish nazorati ostida ish olib borar edi. Armiya qo‘mondonlari “qayd” yoki “muqaddam” deb atalib, eng ish bilarmon, epchil amirlar (lashkarboshilar) bu mansabga tayinlangan. Ba’zi hollarda viloyat hokimlari ayni bir vaqtning o‘zida mahalliy qo‘shinlarga ham qo‘mondonlik qilgan. Viloyat qo‘shinlari qo‘mondoni ham sohib-al-joyish unvoniga ega edi. Yangi viloyatlarni bosib olgandan so‘ng, shu hudud yerlari amirlarga “iqta” tarzida in’om qilingan va eng katta xizmat ko‘rsatgan amirlarga “amir-ul-umaro” unvoni berilib, shu hududiga amirlar oqsoqoli etib tayinlangan.

10 mingacha otliq askarlar qo‘mondoni “molik” deb atalgan. Ularning ba’zilariga jangda jonbozlik ko‘rsatgani uchun “xon” unvoni beri-lar edi. Xorazmshohlar armiyasida aloqachilar, razvedkachilar bo‘lib, ularni go‘vushlar va josuzlar deb atashgan. Josuzlar g‘animning qo‘shinlavri holati, uning harakati va maqsadlari haqida ma’lumot-lar to‘planganlar. Armiyada diniy ishlarga “qozi-yi-xasham” yoki “qozi-al-askar” rahbarlik qilgan. Xorazm qo‘shinlari yaxshi qurollangan bo‘lib, odatdagi qilich, nayza, kamon kabi qurollardan tashqari manjaliq (katapult) tosh otar kabi hujumda ishlatiladigan narvonlari, to‘sinlardan ham keng foydalanganlar. Xorazmshohlar istehkomlar va qal’alar qurishga katta e’tibor berganlar. Xorazmda har tomonlama baland va mustahkam qurilgan Ilal, Xo‘rondiz, Qohri, Ardaxn kabi qal’alar bo‘lganligi haqida tarixiy ma’lumotlar saqlanib qolgan. Qal’alardagi jangchilarga “mustahfizlar” qo‘mondonlik qilgan. Xorazmshohlar davlatida politsiya va jazolash vazifalarini maxsus otryadlarga rahbarlik qiluvchi “shihna”lar bajargan. Bu mansabga asosan turk harbiy boshliqlari – amir etib tayinlangan. Shihna hokimiyat uchun xavfli bo‘lgan hamma ishlarni nazorat qilgan. Har bir bosib olingan viloyat va nohiyalarga zudlik bilan “shih-na”lar tayinlangan. Xorazmshohlar davlatida qo‘shinlarning tashkiliy tuzilishi, hujum yoki mudofasida qo‘llaniladigan harbiy harakatlar tuzugi arab qo‘shinlari tuzilishidan olingan bo‘lib, ilg‘or-o‘ng qanot mar-kaz- chap qanot, arergard va zasada (xofiya) qismlardan iborat edi. Harbiy harakat yoki urush e’lon qilishdan oldin yirik qo‘mondonlar, ulamolar, fakihlar, munajjimlar ishtirokida kengash o‘tka-zilar va shu kengashda ishlab chiqilgan reja asosida harbiy harakat boshlanar edi. Xorazmshohlar davlatida XIII asrning boshlarida mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga istilosi (bosqinchiligi) boshlanishi arafasida Xorazmshohlarni Anushteginlar sulolasining so‘nggi hukmdori Ala-ad-din Muhammad davrida ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlari, o‘zaro nizolar kuchayib ketdi. Bunday

vaziyatdan ustalik bilan foydalangan Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar Xorazmni zabt etishga muvaffaq bo‘lgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 2. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 3. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 5. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 6. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 7. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 8. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

Похожие

Mo’g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi

O‘rta asrlarda Yevropa mamlakatlari davlati va huquqi Fransiya Germaniya va Buyuk Britaniya

O`rta asrlarda Hindiston davlati va huquqi

O`rta asrlarda Rossiya davlati va huquqi tarixi

Xitoy davlati va huquqi