Mo’g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Mo’g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Mo’g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi Reja: 1. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahrning boshqaruvi tuzumi. 2. Markaziy va mahalliy boshqaruv. 3. Chingizxon «Yaso»lari . 4. Kebekxon islohotlari. 5. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida jinoyat va jazo masalalari.

Chig‘atoy ulusining tashkil topishi X II asrning boshlariga kelib, qadimgi turklar bilan qo‘shni yashab kelgan mo‘g‘ul- tatarlar tarqoq urug‘larni birlashtirib, o‘zaro nizolarga barxam berishdi. Temuchin (Chingizxon) (1206-1227) boshchiligidagi harbiy –demokratik tuzumdagi markazlashgan turk-mo‘g‘ul davlati tashkil topdi. Uning bosh kenti Qoraqurum shahri edi. 1219 yilning sentyabrida O‘tror, 1220 yil fevralida Buxoro, martida Samarqand Chingizxon tomonidan egallandi. 1221 yil butun O‘rta Osiyo mo‘g‘ullar hukmronligiga bo‘ysundirilgan. Chingizxon o‘z jamiyatida odat huquqlaridan tashqari o‘zining qattiq jazolari bilan ajralib turuvchi qonunlar to‘plami Yaso (yoso)ni taqdim etdi. 1206 yildan esa qurultoyni tashkil qildi. qurultoy ikki masala: 1. Davlatning oliy boshlig‘i. 2. Yaso qonun-lari hamda unga amal qilishning nazorat qilish masalasini hal qildi. “qurultoy” asli turkcha so‘z bo‘lib, umumxalq yig‘ini ma’nosini anglatgan. Temuchin (Chingizxon) qurultoyni karnay- surnaylar bilan jarchilar yordamida chaqirgan. qo‘shinni o‘ng qanoti (barongor), so‘l qanoti (jangovor)ga bo‘lingan. Oq rangdagi Tugi maydonida to‘qqiz bor yuqoriga ko‘tarilib, u butun mo‘g‘ullarning buyuk xoqoni (buyuk xoni) qilib saylangan. hamda unga Chingizxon unvoni berilgan. Chingizxon unvoni bir qancha ma’nolarni anglatadi. Mirzo Ulug‘bek bu haqida “shohlar shohi” degan ma’noda desa, ingliz olimi Bosvort turkiycha “Dengizxon” so‘zining talafuzidir deydi. Mo‘g‘ul udumlariga ko‘ra, Temuchinga bu unvonni Keucha ismli Tab- tangr laqabli, shaman berib, bu so‘z shamanlar sig‘inadigan ruxlardan birining nomini bildirishini va bu so‘z “xonlar xoni” degan ma’no anglatishini aytishadi. Asosiysi Temuchin o‘zidan oldin o‘tgan qoraxoniylar xonining buyuk xon yoki xonlar xoniga teng kelgani uchun ham barcha mo‘g‘ullar bajarishi shart bo‘lgan “Yoso qonunlari-ni” e’lon qilgan. “Shaboshou” yoki “Yoso qonunlari” deb ataluvchi bu to‘plam, uyg‘ur yozuvida yozilgan, muxrlanib davlat xazinasiga topshi-rilgan. Barcha sultonlar va xonlar unga bo‘ysunishi shart bo‘lgan. quriltoylarda bu qonunlar o‘qib turilgan. Chingizxon “yaso”ga amal qilish ustidan nazorat qilishni katta o‘g‘li Chig‘atoyga topshirgan. Bu qonunlar Turkistonda mo‘g‘ullar hukmronligi tugatilgandan so‘ng ham qisman ta’sir etib turgan.

Davlat tepasida oliy hukmdor xon turgan. Chingizxon o‘ziga tegishli yerlarni 4 ta ulusga bo‘lib, katta o‘g‘li Jo‘jiga 1. Irtish daryosining Sirdaryoning quyi oqimigacha nargi tomonini; 2. qoshg‘or, Yettisuv, Movarounnahr ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyga; 3. Farbiy Mo‘g‘uliston va Tarbag‘atoy o‘lkasi O‘g‘adoyxonga; 4. Shimoliy Mo‘g‘uliston kenja o‘g‘il Tuluyga bo‘lib berilgan. Oltin O‘rdaga asos solingan. Chig‘atoy ulusini Maxmud Yalavoch boshqargan, keyinchalik u Xitoyga hokim etib tayinlangan. harbiy hokimiyat aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari, dorug‘a-chi va “tamg‘achi” deb ataluvchi mug‘ul amirlari qo‘lida bo‘lgan. Chingizxonning o‘g‘illari o‘zlariga tegishli joylarda- uluslar-da keng huquqlarga ega bo‘lishgan. Ular viloyatlarni beklarini o‘zla-ri tayinlar va vazifasidan ozod qilishgan. Oliy sud hokimiyatini ham o‘zlari amalga oshirgan. Mo‘g‘ullar davrida harbiy qo‘shin alo-hida o‘rin tutib, u o‘nliklar, yuzliklar, mingliklar tarzida tashkil topgan. 1206 yilda mo‘g‘ullar qurultoyida qabul qilingan “Chingiz-xon yusunlari” yoki “Yaso qonunlari” nomi bilan ataluvchi huquqiy qoidalar to‘plami 33 qismdan iborat bo‘lib, O‘zbekiston hududida ham amal qilgan. Unda jinoyat va jazo, harbiy qismlarni boshqarish va ularda qat’iy tartib- intizomni joriy qilish, oila va nikoh, mulk masalalariga e’tibor berilgan. Yusunlarga binoan, suv va olovni haqoratlash, sutni yerga to‘kish, asirdagilarga yordam ko‘rsatish, qulni egasiga qaytarmaslik, qo‘riqlash uchun topshirilgan makonni qarovsiz qoldirish, yolg‘on gapirish va guvohlik berish, xoinlik, harbiy intizomni buzish kabilar og‘ir jinoyat hisoblangan. Bunday xatti- harakatlar uchun o‘lim jazosi belgilangan. Mol o‘g‘rilari molni to‘qqiz barobar qilib egasiga qaytarish, agar mablag‘i bo‘lmasa, bolalarini qul sifatida berishi kerak edi. Agar bolalari ham bo‘lmasa, o‘lim jazosiga hukm etilgan. Chingizxon yusunlarida harbiy qo‘shinning tashkiliy ishlari va vazifalari, unga hukmronlik qilish, harbiy intizom, uni buzganlik uchun javobgarlik haqidagi qoidalar o‘rin olgan. O‘nta jangchi 10 boshiga, yuzta jangchi yuzboshiga o‘nta

yuzboshi mingboshiga o‘nta ming-boshi tumanboshiga bir necha tumanboshlar noyonga, ikki-uch noyon esa bosh qo‘mondonga bo‘ysungan. Barcha jangchilar bir-biriga kafil bo‘lib, bir jangchi yoki bir necha jangchining aybi uchun o‘nlik a’zolari javobgarlikka tortilgan, asosiy jazo-o‘lim hisoblangan. “Yusun”larda barcha dinlarga erkinlik berish, dindorlarni va ruxoniylarni soliqlardan ozod qilish urush vaqtlarida ayollar gunohidan kechish, imtiyozlar, ov qilish tartiblari ham o‘rin olgan. Movarounnahrda mo‘g‘ullar hukmronligi davridagi huquq manbalaridan biri - bu Chig‘atoy xoni Kebekxon (1318-1326 yy) davrida pul va ma’muriy islohotlar o‘tkazilishi haqidagi farmonlaridir. Kebekxonning pul islohoti o‘tkazish haqidagi farmoniga ko‘ra, pul muomalasidagi tartibsizliklarga chek qo‘yish maqsadida Eron va Oltin O‘rdada bo‘lgani kabi kumush dinorlar va dirxamlar joriy qilgan, bir dinorning og‘irligi ikki misqol (bir misqol 4,64 gr.) dirxamning og‘irligi 1/3 misqol qilib belgilangan. Yangi pul birligi tarixda “kepakiy” nomi bilan mashhur bo‘ldi. Bir dinor kepakiy ikki misqol, bir dirxam kepakiy esa 3/1 misqolga teng bo‘lgan. Ma’muriy islohotlariga binoan, ikki tomonlama idora tizimiga; bir tomondan mamlakat hokimi va ikkinchi tomondan shahar hokimlari tomonidan boshqarilishiga barham berilgan. Ma’muriy islohotlariga ko‘ra, mamlakat Buxoro va Samarqand viloyatlari tumanlarga, Farg‘ona va Sharqiy Turkistonda “orchin”ga ya’ni poytaxt atrofi nohiyalariga bo‘lindi. Boshqaruvning yagona tizimi joriy qilingan. Mamlakatdagi mayda xonlik va beklar saqlanib qolingan va ular tumanlarga bo‘lingan. Shahar hokimlari tuman boshliqlarining noiblariga aylantirilgan. Chingizxon demak, yasoni tuzishdan maqsadi markazlashgan mo‘g‘ul davlatini tuzish va uni mustahkamlashdan iborat edi. Unda davlat huquqi, harbiy qurilish, dalat boshqaruvi, beklar, noyondar va amaldorlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatga oid qoidalar, jinoyat, grajdanlik, sud yuritish, jazo va uning turlariga oid qoidalar metall taxtalarga o‘yib yozilgan. Shulardan 33 parchasi Chingizxonning davlat, harbiy va jinoyat huquqi bo‘yicha:

27 nutqi biliklar tarzida qolgan. Jazo : agar mo‘g‘ul tatar urug‘idan bo‘lgan kishi yaso qoidasini 1 marta buzsa, unga ijtimoiy ja z o so‘z bilan tanbeh berish; 2-chi marta buzsa, bilikka asosan, jazoga tortish, 3-chi marotaba esa uzoq Boljin Suljurga surgun qilingan, shundan keyin ham buzsa, oyog‘iga kunda urib qorong‘i qamoqxonada saqlangan. Agar qarz olgan kishi o‘z vaqtida qarzini qaytarmasa, qaytarishni imkoniyati bo‘lmasa, bolalari qarzdor holatiga tushgan. Jazo ijtimoiy va milliy tengsizlikka asoslangan: bir begunoh mo‘g‘ul-ning o‘limi uchun xun bahosi 40 tangaga (kumushga) teng bo‘lsa, xitoy-likning o‘limi uchun bir eshakning bahosi belgilangan. Ayg‘oqchilik, aldamchilik, soxta guvohlik, tabiatni ifloslantirgani uchun, pora-xo‘rlik, fohishalik uchun ham o‘lim jazosi berilgan. Mol-mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlar o‘g‘rilik uchun o‘g‘ir-langan narsaning 3-9 baravarigacha jarima to‘latilgan, to‘lay olmasa, 7-700 tagacha qamchi urish bilan jazolangan va katta miqdordagi o‘g‘rilik uchun esa – o‘lim jazosi berilgan. Yorg‘u va yaso qoidalariga uluslar xonlar qattiq amal qilishgan. Sud ishlari markazda bevosita xon noibining huzurida uning nazorati ostida olib borilgan. Mo‘g‘ullarga taalluqli ishlarda sud yuritish yasoga asoslangan edi. Diniy ishlar shariat huquqi asosida yorg‘uchilar (sud’yalar) tomonidan hal etilgan. Sudyalar yorg‘uchilar obro‘li, e’tiborli kishilardan tayinlangan. Sud funktsiyasi kundalik ish bo‘lgan. Chig‘atoy ulusida yer solig‘i 10/1 hajmida belgilangan. Oliy mansabdorla soliq to‘lashdan ozod etilgan edi. Chorvador xo‘jalik-lardan ko‘pchur solig‘i olinardi. Yana bir soliq targ‘u deb atalgan, u hunarmandlar, savdogarlar-dan olingan. Ishlab chiqarilgan va sotilgan molning 30/1 ulushi hajmida bo‘lgan. Mahalliy xalq tuz solig‘i, jon va kumush solig‘i to‘lagan. Noiblarga barot (ijara yorlig‘i), payza berganlar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 2. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 3. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 5. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 6. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 7. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 8. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

Похожие

Chor Rossiyasi hukmronligi davrida Turkiston davlati va huquqi

O‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi (XIII asrgacha)

Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar dinastiyasi hukmronligi davrida davlat va huquq

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi