Chor Rossiyasi hukmronligi davrida Turkiston davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Chor Rossiyasi hukmronligi davrida Turkiston davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Chor Rossiyasi hukmronligi davrida Turkiston davlati va huquqi Reja: 1. Turkistonda Chor Rossiyasi hukmronligini o‘rnatilishi. 2. General-gubernatorlikning markaziy va mahalliy boshqaruvi. 3. General-gubernatorlikning sud tizimi. 4. Chor Rossiyasi hukmronligi davridagi huquq manbalari . 5. Rossiya protektorati davrida Buxoro amirligining davlati va huquqi. 6. Rossiya protektorati davrida Xiva xonligining davlati va huquqi .

O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi da X I X asrning 60-yillarini «yangi davr»ning boshlanishi deb atash mumkin. Bu bevosita Turkiston o‘lkasini, jumladan O‘zbekiston hududini chor q o‘shinlari tomonidan bosib olinishi bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, Chor qo‘shinlari birin ketin Oqmachit (qizil O‘rda) To‘ q moq, Pishkek, Avliyo ota (Jambul), Turkiston va Chimkentni bosib oldi. Bosib olingan hududlarda 1 865 yilda Turkiston viloyati tashkil qilindi. Toshkent, Niyozbek, Xo‘jand, O‘ra-tepa, Jizzax qal’arini bosib oli n ib, 1867 yil 4 iyulda Turkiston general-gubernatorligi, keyin-chalik Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi. Gubernatorlikning markazi qilib Toshkent shahri belgilandi. Gubernatorlikda markazi Toshkent bo‘lgan Sirdaryo, markzi Verniy (Alma-ota) bo‘lgan Yettisuv viloyatlari tashkil qilindi. 1868 yilning may oyiga kelib Samar- qand, Kattaqo‘r g‘ on, Zirbuloq chor qo‘shinlari tomonidan egallanadi va Zarafshon okrugi tashkil etildi. Shu yilning yoz oylarida Buxoro amirligi bosib olindi. Buxo-ro amirligi bilan Rossiya imperiyasi o‘rtasida Sulx shartnomasi imzolandi. Mazkur shartnomaga ko‘ra Buxoro amirligi Rossiyaning vassali ekanligi, unga 500 ming so‘m urush tavoni to‘lashi, chet ellar bilan mustaqil siyos iy aloqalar o‘rnatish huquqidan mahrum edi. Samarqand va Kattaqo‘r g‘ on viloyatlarini Rossiyaga berish haqida kelishib olingan. 1870 yilga kelib chor qo‘shinlari Shaxrisabz, Kitob, Kizil Arvatni, 1873 yilga kelib esa Xazarasp, Xiva va Chandir qal’alarni bosib olganlar. 1873 yil avgust oyida Rossiya imperiyasi bilan Xiva xonligi o‘rtasida tuzilgan Sul h shartnomasiga ko‘ra, Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga aylangan. U mustaqil tashqi siyos iy aloqalar o‘rnatish huquqidan mahrum bo‘ldi va Rossiyaga 2 mln. 200 ming so‘m tovon to‘lash majburiyatini olgan. Xonlik poytaxtiga yaqin joyda Petr-Aleksandrovskiy qo‘r g‘ oni ta shk il etilib, Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kir iti ldi. 1875 yilga kelib Qo‘qon, M ar g‘ ilon, Andijon, Namangan chor qo‘shinlari tomonidan bosib olingan. 1876 yilda Qo‘qon xonligi tugatilib, Turkiston general- gubernatorlig i tarkibiga kirgan Farg‘ona viloyati tashkil qilingan.

Chor hukumatining puxta o‘ylab, aniq reja asosida i zchillik bilan olib borgan mustamlakachilik siyosati tufayli O‘rta Osiyo Rossiyaning xom ash yo manbaiga va tayyor mahsulot lar bozoriga" aylantirilgan . Dastlabki davrdayoq o‘lkadagi oltin, neft, k o‘ mir va boshqa yer osti qazilma boyliklarini qidirib topish ishlarini q izitib yuborishgan. O‘rta Osiyo tillasi, paxtasi, qorako‘li, pillasi, turli quruq va xo‘l mevasi Rossiya san’atining asosiy xom ashyosiga aylangan. Turkistonda mustamlaka va boshqaruv idoralari, huquq tizimining shakllani gan bosqichma-bosqich amalga oshirilgan. Turkiston viloyatini boshqarish, hududda chor hukumatining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish jarayonida shakllangan munosabatlarni tartibga solishning huquqiy zamini sifatida 1865 yilning 6 avgustida Rossiya imperatori tomonidan tasdiqlangan «Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi Muvaqqat Nizom» xizmat qildi. «Muvaqqat Nizomga» binoan, viloyatda harbiy xalq boshqaruvining amalga oshirish vakolati harbiy gubernatorga berilgan bo‘lib, u o‘z vakolatini o‘z yordamchilari va devonga tayangan holda amalga oshirar edi. Bu davrda chor ma’murlariga o‘lkani muhofaza qilish uchun zarur bo‘lgan harbiy qo‘shinni barcha kerak bo‘lgan narsalar bilan t a’minlash; mahalliy ma’murlar faoliyatini nazorat qilish yuklatilgan edi. Perovskiy, Turkiston, Chimkent, Avliyo ota va To‘qmoq uezdlari boshliqlari joylardagi hokimiyatni amalga oshirar edi. Ular viloyat harbiy xalq boshqarmasiga bo‘ysunganlar. Mahalliy ma’murlarga o‘zlari boshqarayotgan hududlardan o‘tadigan karvonlar xavfsiz-ligini ta’minlash; o‘rmonlarni muhofaza qilish choralarini ko‘rish; sugorish inshootlarini yaroqli holat va saqlash, qirg‘izlar bilan o‘zbeklarning suvdan foydalanishlar i bilan bog‘liq bo‘lgan nizolarni bartaraf qilish; soliqlar yig‘ishni tashkil qilish; yuqori boshliqlar ko‘rsatmalarining o‘z vaqtida to‘g‘ri bajarilishini nazorat etish; soliqlar va majburiyatlar miqdori taqsimlanishi bilan bog‘liq aholining noroziliklari va shikoyatlarini yuqori boshliqlarga yetkazish; sudda ishlarning to‘g‘ri q urilishini kuzatish kabi vakolatlar berilgan edi. Umuman olganda, dastlabki davrlarda Turkistonda tashkil etilgan mustamlaka boshqaruvi mahkamasi unchalik katta bo‘lmagan. Keyinchalik esa,

keng ko‘lamda olib borilgan bosqinchilik harakat-lari natijasida Turkiston viloyatining hududlarining kengayti-rilishi, bir tomondan, ikkinchi tomondan esa, mahalliy xalqlarning istebdodiga qarshi noroziligining kun sayin kuchayib borishi, mustamlaka boshqaruvi idoralari tizimini yanada takomillashtirish, Turkistonliklarni itoatda tutib turish uchun zarur tartib-intizomni joriy qilishni taqozo qilgan. Bu muammoni hal qilishda maxsus komissiyani 1867 yilda ishlab chiqqan «Yettisuv va Sirdaryo viloyatlaridagi boshqarish haqidagi Nizom» loyihasi huquqiy asos sifatida xizmat qildi. Nizom loyihasi rasman davlat boshligi tomonidan tasdiqlanmagan bo‘lsada, to 1886 yilgacha Turkiston o‘lkasida amal qilgan. «Nizom» loyihasiga binoan, harbiy xalq boshqaruvi bo‘yicha Turkiston o‘lkasini boshlig‘i - general-gubernatori imperiya harbiy vaziriga bo‘ysunardi, uning boshqaruv sohasidagi huquqiy maqomi esa, imperiyaning boshqa qismlari gubernalari boshliqlarining huquqiy maqomiga t englashtirilgan. Unga qo‘shni davlatlar bilan diplomatik aloqalar olib borish, yerdan va yetishtirilgan hosildan olinadigan soliqlar, soliq yiguvchilarga beriladigan pochta va telegraf boshqarmasi bilan kelishilgan holda aloqa xizmatidan foydalanganlik uchun, harbiy harakatlar vaqtida yuklarni tashigani uchun to‘lanadigan haq miqdorini, o‘lkani boshqarishga ajratilgan mablaglar doirasida harbiy xalq boshqaruvining turli yo‘nalish-lari bo‘yicha xarajatlarni belgilash, o‘lkadagi o‘quv yurtlarga homiylik qilish, sudlarning chiqargan hukmlarini tasdiqlash kabi vakolatlar berilgan. Hisob-kitob bo‘yicha va yozishmalarni tashkil qilish ishlari Turkiston general-gubernatori Kantselyariyasi (Devonxona)da jamlangan bo‘lib, unda dastlab 18 ta xodim xizmat qilgan bo‘lsa, keyinchalik qurilish qo‘mitasi, tog‘ ishlari bo‘limi, kimyo laboratoriyasi, Turkiston jamoatchilik kutubxonasi va muzeyi, «Turkiston vedo-mostlari» ro‘znomasi tahririyati va harbiy xalq boshqaruvi bosma-xonasining tashkil etilishi munosabati bilan xodimlar soni 1882 yilda 49 kishiga yetgan. «Nizom» loyihasi bo‘yicha harbiy va fuqarolik hokimiyati viloyatlarda harbiy gubernator qo‘lida to‘plangan bo‘lib, uning fuqarolik boshqaruvi sohasidagi

huquqlari saltanat viloyat boshliqlarining vakolatlarini belgilovchi umumiy qoidalar bilan, harbiy sohadagi huquqlari esa Turkiston harbiy okrugi haqidagi «Nizom» bilan belgilangan edi. Harbiy gubernator huzurida viloyat boshqarmasi bo‘lib, uni harbiy gubernator yordamchisi boshqarar edi. Viloyat boshqarmasida farmoyish beruvchi, xo‘jalik ishlari va sud bo‘lim-lari bo‘lib, harbiy gubernator lozim topgan barcha masalalar bosh-qarmaning majlisida muhokama qilib, u bo‘yicha tegishli qaror qabul qilar edi. 1865 yildagi sudlov ishlari haqidagi «qoidalar»ga binoan viloyat boshqarmasi mirovoy sudlar vakolatiga kirmaydigan qiymati 2000 so‘mdan ortiq fuqarolik ishlarini ko‘rib hal qilar; tijorat sudi vazifasini o‘tar; xizmat vazifasini bajarish bilan bog‘liq jinoiy ishlarni ko‘rib, hukm chiqarar; mirovoy sudlar qurultoyi sifatida jinoyat va grajdanlik ishlari bo‘yicha uzil-kesil qaror qabul qilardi. «Nizom» loyihasi bo‘yicha viloyatlar ma’muriy-hududiy jiha-tidan uezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular ma’muriy va politsiya hoki-miyatini amalga oshiruvchi uezd boshlig‘i tomonidan boshqarilardi. Unga uezdda osoyishtalik, tartib-intizomni va xavfsizlikni ta’minlash choralarini qurish, mahalliy ma’murlar faoliyatini, volost (bo‘lis) va pul yig‘imlarini o‘tkazilishini, xalq sudyalari (biy va qozilar) faoliyatini, davlat va mahalliy soliqlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida undirilishi, yo‘llar, ko‘priklar yaroqligini, maktablar ochish va ularni obodonlashtirish, ishlarini nazorat qilish vakolatlari berilgan va savdo sanoat tarmoqlarning har tomonlama rivojlanishi uchun qulayliklar yaratish vazifasi yuklatilgan edi. Har bir uezd boshlig‘i huzurida boshqarma tashkil qilingan bo‘l ib unda o‘rta hisobda sakkiz nafar zobit xizmat qilardi. Bo‘lislarni boshqarish o‘tovlar vakillari tomonidan aylanadigan starshinalarga (oqsoqollarga) yuklatilgan. O‘troq aholi yashaydigan joylarda aholisi nufuzli va huquqiy maqomi jihatidan bo‘lisga, tenglashtirilgan oqso-qolliklar tashkil qilindi. Ularni boshqarish xalq yig‘inlarida saylanadigan oqsoqollarga yuklatildi. Oqsoqollar bo‘lislar va ovullarning boshliqlariga o‘zlari boshqaradigan hududlarda ma’mu-riy va politsiya hokimiyatini amalga oshirish vakolati berildi. O‘troq aholining jamoa xo‘jaligin i boshqa rish undiriladigan soliqlarni belgilash ishlarini amalga oshirish uchun

shaharlar va qishloqlarda xo‘jalik ishlari bo‘yicha jamoatchilik ishlari asosida ishlaydigan boshqarmalar tuzildi. Bu boshqarmaning a’zolari aholi tomonidan saylangan. Ko‘chmanchi xalqdan undiriladigan soliqni o‘tovlar va ovullar o‘rtasida taqsimlash va ularni undirishni amalga oshirish bo‘lis boshliqlari va rus ma’murlari nazorati ostida ish ko‘ruvchi bo‘lis aholisi tomonidan saylanadigan vakillarga yuklatilgan. 1867 yildagi «Nizom» loyihasida Toshkentdan boshqa shahar-larda boshqaruv idorasini tashkil etish ko‘zda tutilmagan edi. Loyi-haga binoan shaharlar va kattaroq aholi yashaydigan joylar dahalarga bo‘linib, ularni har qaysi oqsoqol tomonidan boshqarilgan. 1867 yilgi «Nizom» loyihasida Turkiston o‘lkasida sud hokimiyatini amalga oshirish masalasi ham o‘z aksini topgan edi. Unda ko‘chmanchi va o‘troq, rus aholisi uchun aloxdoda sud organlarini tashkil qilish kerak edi. Loyihada ko‘chmanchi aholi uchun har bir bo‘lisda 4-8 nafar biylar saylash ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu lavozimga 25 yoshga to‘lgan muqaddam sudlanmagan, tergov qilinmayotgan kishi aholi tomonidan uch yil muddatga saylanishi mumkin edi. «Nizom» loyihasida biylar uch turga bo‘linadi; 100 so‘mgacha (besh ot yoki 50 qo‘y) qiymatga ega bo‘lgan ishlarni ko‘ ruvchi, da’volashuvchi tomonlar tomonidan tanlanadigan bitta yoki bir nechta biylar qi ymati qanchaligidan qat’iy nazar, barcha ishlarni ko‘radigan qiymati, 1000 so‘mgacha da’volarni ko‘rib, uzil- kesil hal qiladigan vaqti-vaqti bilan chaqiriladigan volost biylari qurultoyi; Rus sudlari 1. Uezd sudlari, qiymati 2000 so‘mgacha bo‘lgan nizolarni ko‘rgan sudyalari U ezd gubernator tomonidan tayin langan, ularni faoliya-tini nazorat qilish v iloyat boshqarmalariga yuklatilgan. 2. harbiy sud komissiyalari; 3. Viloyat sud boshqarmalari. harbiy xalq boshqaruvini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning jinoiy ishlarini ko‘rgan (1864y. Sud tuzukriga asosan).

1. Uezd sudlari - ular mansabdan yuzasidan huquq va burch-larini amalga oshirish, mansabdorlardan jarima undirish bilan bog‘liq mahalliy ishlarni ko‘rib hal qilish, mulk huquqidan mahrum etish, yoki uni cheklash jazosi qo‘llanishi mumkin bulgan jinoiy ishlarni ko‘rib, hukm chiqar gan; qiymati 2000 so‘mgacha bo‘lgan da’vo-lar va nizolarni sudga ko‘rish uchun qabul qilgan, 100 so‘mgacha qiy-matga ega fuqorolik ishlarini ko‘rib, uzil-kesil hal etish; sud ter-govini amalga oshirish vakolatlari berilgan. 2. harbiy - sud komissiyalari; - ular harbiy j inoya t tuzugida ko‘rsatilgan vatanga xiyonat qilish, kishilarda hukumatga qarshilik ko‘rsatish hissini uyg‘otish, davlat transportiga hujum qilish, xristianlarni, xristianlikni qabul qilishni istovchi kishilarni va mansabdor shaxslarni o‘ldirish kabi jinoiy ishlarni ko‘rib hukm chiqarar edi. 3. Viloyat boshqarmalari - ular uezd sudlari vakolatiga taalluqli bo‘lmagan fuqarolik ishlarini ko‘rib hal qilish, 1864 yildagi «Sud tuzuklari»ga binoan uezd sudyalari qaror-lari bo‘yicha ariza va xususiy shikoyatlarni ko‘rib, tegishli qaror chiqarish, umumiy qarorlar va 1865 yilgi 11 oktyabrda imperator tomonidan tasdiqlangan «qoidalar» asosida harbiy xalq boshqaruvi mansabdor shaxslarning jinoiy ishlarini, talonchilik, bosqinchi-lik, birovlarning yeriga hujum qilish, o‘ t qo‘yish yo‘li bilan mulkka zarar yetkazish, ochiqdan-ochiq hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish, soxta pul yasash va uni muomalaga kiritish, davlat mulkini o‘g‘irlash, davlat boshqaruvi qoidalarini buzish, tub aholidan chiqqan mansabdorlar jinoyatlarini ko‘rib hukm chiqarishgan. Turkiston o‘lkasida Rossiya saltanati fuqarolari nufuzining tobora o‘sib borishi ularning manfaatlari bilan bog‘liq ishlarni ko‘radigan sud idoralarida ayrim o‘zgarishlar kiritishni taqazo etgan. Jumladan, ayrim tumanlarda sudda ish ko‘rish va tergov ishlarini bir kishiga yuklatish maqsadga muvofiq emas deb topilib, bu ishlar alohida-alohida shaxslarga yuklatilgandi. Ayrim uezdlarda (masa-lan, Verniyda hozirgi Olma-otada) rus fuqarolari ishini ko‘radigan sudyalar soni ko‘paytirilgan.

Turkiston o‘lkasida savdo-sotiqning rivojlanishi bilan bog‘liq holda tuzilgan shartnomalarni notarial guvohlantirish, ehtiyojini hisobga olib, general-gubernator Kaufmanning 1880 yil 1 maydan e’tiboran, «Notarial qism haqidagi» Nizomi kuchga kirdi. «Nizom»ga binoan, Toshkent va Verniy shaharlarida notarial idoralar tashkil etilgan. Boshqa shaharlarda esa notariuslik vazifasi tuman sudyalariga katta notariuslik vazifasi esa, viloyat boshqarmalari sud bo‘limi boshliqlari zimmasiga yuklatilgan. Shuni alohida qayd qilish lozimki, Turkiston o‘lkasi viloyatlarini boshqarishda, ularda sud va politsiya hokimiyatini, amalga oshirishda yagona tartibning yo‘qligi, sezilib turardi. B uning sababi o‘lkaning turli mintaqalarida hokimiyatni amalga oshirish turli normativ-huquqiy hujjatlarga asoslanganligi edi. Sirdaryo va Yettisuv viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi 1867 yildagi «Nizom» loyihasi, Zarafshon okrugi general-gubernator Kaufman tomonidan 1868 yilda tasdiqlangan «Vaqtinchalik nizom» Farg‘ona viloyati 1873 yilda Kaufman tomonidan taklif etilgan «Nizom» loyihasi, Amudaryo bo‘limi 1874 yilda Turkiston general-gubernatori tasdiqlagan «Muvaqqat» q oidalarga binoan boshqarilardi. 1882-1883 yillarda maxfiy maslahatchi Girs boshchiligidagi Turkiston o‘lkasida o‘tkazilgan senat taftishi bu yerdagi boshqaruv sohasidagi kamchiliklar, qarama-qarshiliklar, suiste’molliklarni ochib tashladi. Taftish natijalari chor hukumati Turkiston o‘lkasi-da o‘zining mustamlakachilikni to‘la-to‘kis amalga oshirishi uchun bu o‘lkaning boshqarish tizimida yagona tartib joriy etilishi lozim degan xulosaga kelingan. Shu munosabat bilan 1884 yilda Girs taklifiga binoan, maxsus komissiya tashkil etildi. Mazkur komissiya tomonidan tayyorlangan «Muvaqqat o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom» loyihasini 1886 yil 12 iyunda Rossiya imperatori tasdiqladi. Mazkur «Nizom» uncha ko‘p bo‘lmagan qo‘shimchalar bilan 1917 yilning o‘rtalarigacha amal qildi. «Nizom»ga ko‘ra ma’muriy-hududiy tuzilishda chor hukumati - ning Turkistondagi hukmronligini yanada mustahkamlash, uni bosh - qarish uchun sarflanadigan davlat mablag‘larini qisqartirish, o‘lka xalqlarini ekspluatatsiya

qilish va uning tabiiy boyliklarini talash evaziga keladigan daromadlarni yanada ko‘paytirish dan iborat edi. «Nizom»ga ko‘ra ma’muriy-hududiy tuzilishda katta o‘zgarish - lar qilish ko‘zda tutilmagan edi. Ayni paytda o‘lkadagi chor ma’murlarining vakolatlari birmuncha kengaytirildi. Jumladan, Turkiston general-gubernatoriga Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joy-lashgan aholi yashaydigan hududlar bo‘ysundirildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan bevosita aloqalar o‘rnatish, ularning fuqarolarini Rossiya fuqaroligiga qabul qilish, qiymatidan qatg‘iy nazar, barcha savdo shartnomalarini, qiymati 30000 so‘mgacha bo‘lgan qurilish ishlarining loyihalari va xarajatlarini tasdiqlash, siyosiy nuqtai nazardan zararli deb hisoblangan tub aholi vakillarini ichki ishlar vazirligi bilan kelishilgan hududlarga 5 yildan ortiq bo‘lmagan muddatga surgun qilish, qo‘shni davlatlarning fuqaro- larini (agar ularning amalga oshirayotgan faoliyatini zararli deb hisoblasa) o‘lkadan umuman chiqarib yuborish, rus fuqarolarini Rossiyaning Buxorodagi Siyosiy mulozimi va Amudaryo bo‘limi boshlig‘i taqdimiga binoan, Buxoro va Xiv adan badarg‘a qilish, o‘lkadagi ijtimoiy tartibga va aholining osoyishtaligiga xavf tug‘diruvchi odam o‘ldirish, talonchilik, bosqinchilik, hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish kabi jinoyatlarni sodir etgan shaxslarning ishini harbiy holat sharoitida amal qiladigan qonunlarga binoan harbiy sudda ko‘rib, ularning javobgar qilinishini imperatordan so‘rash kabi qo‘shimcha vakolatlar berildi. «Nizom»da Turkiston general-gubernatori huzurida uning yordamchisi raislik qiladigan Kengash tashkil qilish, unga Sirdaryo viloyatining harbiy gubernatorini, Toshkent shahar sud palatasi prokurorini, xazina, nazorat palatalari, dehqonchilik va davlat mulklari boshqarmasi, Turkiston harbiy okrugi shtabi va general-gubernator devonxonasining boshliqlarini, moliya vazirligining doimiy vakilini doimiy a’zo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlari-ning harbiy gubernatorlarini, ular Toshkent shahrida bo‘lgan payt-larida vaqtinchalik a’zo qilib kiritish ko‘rsatilgan edi. Bundan tashqari, Kengash ishida maslahat ovozi bilan ommaviy xalq iste’mol mahsulotlaridan undiriladigan yigimlar bo‘yicha boshqaruvchi, general-gubernator farmoyishi bilan taklif qilingan shaxslar

qatnashsa bo‘lardi. Kengashga qonunchilik sohasidagi barcha masala-larni, mahalliy majburiyatlar xarajatlarini ko‘rib chiqish, ular-ning miqdorini belgilash, xarajatlarning to‘g‘ri bajarilishini nazorat qilish, ortiqcha xarajatlarga ruxsat berish, yerdan foydala-nish va soliq undirish ishlariga umumiy rahbarlik qilish, soliqlar haqida takliflar kiritish, general-gubernator nomiga soliqlar masalasi bo‘yicha kelgan shikoyatlarni ko‘rib chiqish va general-gubernator Kengashda muhokama etilishi lozim deb hisoblangan boshqa masalalarni ham ko‘rib hal etish vakolatlari berilgan. «Nizom»ga va unga keyinchalik kiritilgan qo‘shimchalarga binoan, harbiy gubernatorlarning huquqiy maqomi Rossiya imperiyasi guberniyalari boshliqlarining huquqiy maqomiga tenglashtirildi, ularga o‘z tashabbusi bilan yoki tuman boshlig‘ining bergan ma’lumo-ti bo‘yicha jamoat tartibi va osoyishtaligini buzgan tub aholi vakillarini, unchalik xavfli bo‘lmagan huquqbuzarlikni sodir qilgan mahalliy ma’murlarni 1 oydan ortiq bo‘lmagan muddatga qamab qo‘yish, bo‘lis boshliqlari saylovi natijalarini tasdiqlash yoki tasdiqlamaslik, bo‘lim boshliqlarini almashtirish va boshqa vakolatlar berildi. Tuman boshliqlari, ularning yordamchilari va hudud pristavlariga janjallashgani, jamoat joylarida shovqin ko‘targani, hokimiyat vakiliga qarshilik ko‘rsatganligi uchun tub aholi vakillarini jazolash huquqi berildi: uezd boshliqlari 7 kundan ortiq bo‘lmagan muddatga qamash yoki 15 so‘mgacha jarima undirish, ularning yordamchilari va uchastka pristavlari 3 kundan ortiq bo‘lmagan muddatga qamash yoki 3 so‘mgacha jarima undirish huquqiga ega edilar. 1898 yil 10 iyulda «Nizom»ga kiritilgan qo‘shimchaga binoan yuqorida ko‘rsatilgan xatti-harakatlarni sodir qilgan mahalliy aholi vakillarini uezd boshliqlari bir oygacha muddatga qamash huquqi berildi. Turkiston o‘lkasida chor hukumatining mustamlakachilik siyosa-tini amalga oshirishga bevosita aloqador bo‘lmagan mahalliy aholi o‘rtasidagi mulkdan foydalanish, unga egalik qilish, uni tasarruf qilish, olish-sotish, ijaraga berish, hadya etish, oila va nikoh, vasiylik va homiylik, meros, majburiyatlar va hamkorlik bilan bog‘liq munosabatlarini shariat va odat qoidalariga ko‘ra tartibga kiritishga ijozat berildi.

Chor Rassiyasi hukmronligi davrida o‘lka huquq tizimida xam bir qator jiddiy o‘zgarishlar yuz berishiga sabab bo‘ldi. qator normativ-huquqiy hujjatlar joriy qilindi. Ulardan "Turkiston viloyatini boshqarish haqida"gi muvaqqat Nizom (6 avgust 1865 y), "Yettisuv va Sirdaryo viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom" loyihasi (1867 y), Zarafshon okrugini boshqarish haqidagi "Muvaq-qat Nizom" (1968 y), "Farg‘ona viloyatini boshqarish haqidagi" "Nizom" loyihasi (1873 y) "Amudaryo bo‘limini boshqarish haqidagi "Muvaqqat qoidalar" (1873 y) "Turkiston o‘lkasini" boshqarish xaqidagi Nizom (12 iyun 1868 y) "Turkiston o‘lkasining qishloq mansabdor shaxslarining huquqlari, burchlari va vakolat doiralari haqidagi" yo‘riqnoma (17 sentyabr 1888 y), "Turkiston o‘lkasidagi sug‘orish ishlarini boshqaruvchi mansabdorlar, uezd boshliqlari, ariq oqsoqollari va miroblarining huquq va burchlari haqidagi yo‘riqnoma (2 avgust 1888 y), "Jinoyatlarni aniqlash va ularni sodir qilganlarni qidirib topish bo‘yicha, Turkiston general-gubernator-ligining politsiya xizmatlariga yo‘riqnoma" (1892 y.) "halq sudya-lariga yo‘riqnoma" (1 dekabr 1892 y) "Natarial qism haqidagi Nizom" (1 may 1880 y); 1864 yildagi "Sud tuzuklari", 1865 yil oktyabrda tasdiqlangan "qoidalar" asosiy huquq manbalari bo‘lib xizmat qildi. Buxoro amirligi davlati va huquqi. Chor Rossiya bilan Buxoro amirligi o‘rtasida 1868 yildagi “Sulh” va 1873 yil 28 sentyabrdagi “Do‘stlik” shartnomalariga ko‘ra amirlikning davlat tuzumi o‘zgarishsiz qoldi. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad ichki siyosat sohasida mustaqillik berish emas, balki katta mablag‘ yoki mehnat sarflamasdan unga tegishli ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar orqali mamlakatni boshqarish edi. Dastlab general-gubernator 1886 yilda Buxoro Rossiya imperiyasining siyosiy mahkamasi ta’sis etilgan. Siyosiy mahkamaning asosiy vazifasi “Do‘stlik” shartnomasi shartlariga amal qilishni kuzatish, qo‘shni davlatga tranzit tartibida jo‘natiladigan rus mollaridan soliq olishga yo‘l qo‘ymaslik, mahalliy ma’muriyat xodimlari shart-nomaga xilof holda boj undirilishiga yo‘l qo‘ysa egalariga qayta- rish, rus tovarlaridan qonuniy yig‘imlar undirishga yo‘l qo‘ymaslik, qarzga olingan mollarni pulini to‘lash, korxonaga mahallif ma’-murlarni aralashtirmaslik, rus

fuqarolari o‘rtasida kelib chiqadigan jinoiy va fuqarolik ishlarini ko‘rib hal qilardi. Yangi Buxoro (Kogon) shahri boshlig‘i, Chorjo‘y, Termiz, qarshi shaharlarda esa harbiy boshliqlar orqali amalga oshirardi. Umuman olganda siyosiy mahkama Buxoro amiri va uning hukumati ustidan bevosita nazoratni amalga oshirgan. Buxoro amiri rasman davlat boshlig‘i bo‘lib, u siyosiy maxkama tomonidan berilgan ko‘rsatmalarni ko‘p sonli amaldorlari orqali amalga oshirgan. Saroy xizmatchilari 2 ta udaychi-axborot beruvchi, Peterburgdagi Buxoro elchixonasiga va Turkiston general-guberna-torligiga taalluqli bo‘lgan masalalar yuzasidan amirning topshi-riqlarini bajaruvchilar, shig‘ovul-amirlarning shaxsiy ad’yutanti, mirza munshi- kotib, mirza munshif-ikkinchi darajali shaxsiy kotiblar, degonbegi – saroy kirim-chiqim va xo‘jalik ishlari boshli-g‘i, mirzaboshi-politsiya boshlig‘i, tarjimonlar va boshqalardan iborat bo‘lgan. Saroy mansabdorlari amir tomonidan vazifasiga tayinlangan va undan ozod etilgan. Buxoro amirligi ma’muriy boshqaruv mahkamasi to‘rt markaziy boshqarmaga taqsimlangan. Bular ma’muriy ijro, moliya-soliq, din va sud ishlari, nazorat qidiruv boshqarmalari edi. 1. Ma’muriy ijro boshqarmasiga qushbegi boshchilik qilgan. U moliya ishlariga, shu soha xizmatchilari faoliyati ustidan nazorat, Buxoro shahrining boshqarish, beklar va amaldorlarga rahbarlik qilishdan iborat bo‘lgan. Uning xuzurida maxsus devon bo‘lib, unda tarjimon, ish yurituvchi mirzolari, qushbegining birinchi va ikkin-chi yordamlari, Buxoro shahri politsiya boshlig‘i, devonbegi-xo‘jalik ishlari boshlig‘i, farroshboshi-oshxonaboshlig‘i, tupchiboshi- turma boshlig‘i, bozorlardan bozor haqqini yig‘uvchilar, aminokachilar, sav-do- sotiqni nazorat qiluvchilar, qushbegining shaxsiy xizmatchilari va 500 ta navkari bo‘lgan. Ular qushchibegi tomonidan ishga tayin-langan va o‘z vazifasidan ozod qilingan. 2. Moliya soliq boshqarmasiga Devonbegi raxbarlik qilgan. Devonbegi soliq yig‘ish va xazinani boshqarishga rahbarlik qilgan. Bu boshqarmada mirzolar, zakotchilar ya’ni chorva mollari va boshqa mulklardan olinadigan daromadlar

(1/40) dan soliq undiruvchilar, devonbegining shaxsiy xizmatchilari va 300 tagacha navkari va boshqalar xizmat qilgan. Ular devonbegi taqdimiga ko‘ra ishga tayinlangan va o‘z vazifasidan ozod qilingan. 3. Din va sud ishlari boshqarmasiga amir tomonidan tayinlan-gan qozikalon rahbarlik qilgan. qozikalonga sud va notarial idoralar, ru h oniylar va o‘quv yurtlarini boshqarish yuklatilgan bo‘lib, unga mirzolar ish yurituvchilar, qozilar, mulla azimlar- tergov ishlari bo‘yicha qozilarning vakillari, miroxurbosh – Saroy otboqarlari boshlig‘i, mahramlar-shaxsiy xizmatchilar va boshqalar bo‘ysunardi. Bu boshqarma xizmatchilari qozi kallon tomonidan lavozimiga tayinlangan va ozod qilingan. 4. Nazorat-qidiruv boshqarmasiga bosh rais rahbarlik qilgan. U bevosita qozikalonga bo‘ysungan. Boshqarma qonunlar bajarilishi, ahloqiy saflikni, dinni muxofaza qilish, bozorlarda torozilarni va boshqa o‘lchovlarni nazorat qilgan. Bosh rais huzurida mirzolar- ish yurituvchilar, raislar, mahramlar-shaxsiy xizmatchilardan iborat mahkama bo‘lgan. Barcha mansabdorlar bosh rais tomonidan vazifasiga tayinlangan va ozod qilingan. Bu haqida qozikalonni va amirlar xabardor qilingan. Amirlik ma’muriy hududiy jihatdan 28 ta beklik, bekliklar esa amloqdorlarga bo‘lingan. Ularni qushbegi taqdimiga ko‘ra tayinlangan beklar va amlokdorlar boshqargan. Ular o‘z hududida soliqlarni undirish, jinoyatchilarni qidirish, tartib intizom va osoyishtalikni saqlash ishlariga rahbarlik qilgan. Ularning xuzurida amaldorlar va xizmatchilar ham bo‘lgan. Amlokdorlar qishloqlarga bo‘linib, ular oqsoqollar tomo-nidan boshqarilgan. Buxoro amirligida Oliy sud hokimiyati amir ko‘lida to‘plangan bo‘lib, amir o‘lim jazosi bilan bog‘liq ishlarni, mansabdorlarni ishlarini, o‘g‘irlik, bosqinchilik bilan shug‘ullanuvchi guruh boshliq-larini, qushbegi, devonbegi, zakotchi, beklar doimiy qo‘shin boshliqlari ishlarini ko‘rgan. Sudlov sohasida amirdan keyin qozikalon turgan qozikalon qozilarga tegishli bo‘lmagan jinoyat va fuqarolik ishlarini, amir-lik aholisi bilan Turkiston o‘lkasi aholisi o‘rtasidagi merosni taqsimlash, da’voni qondirish bilan bog‘liq

ishlarni, Buxoro shahrida sodir etilgan jinoyat ishlarini ko‘rib hal qilgan. qozikalon huzurida katta mufti va 12 ta muftidan iborat devon bo‘lib, u alohida masalalar bo‘yicha shariat qonunlariga asoslanib rivoyatlar chiqarish bilan shug‘ullangan. Mahalliy qozilar 3 turga; qozilar, bosh yoki katta qozi va qozi askarga bo‘lingan. Qozilar 500 tillodan yuqori bo‘lmagan fuqarolik ishlarini, yer meros masalalari bo‘yicha notariuslik vazifasini bajargan. Mahalliy amaldorlar tomonidan o‘tkazilayotgan tergov ish-larida o‘z vakillari yoki o‘zlari ishtirok etishgan. Mulkni qiymatini aniqlash, tekshirish o‘tkazishni mulla azimlar tomonidan tashkil qilgan. Bosh yoki katta qozi qozilar tomonidan ko‘rilgan ishlar ustidan tushgan shikoyatni ko‘rib hal qilgan. Qozi askar esa harbiylar tomonidan sodir qilingan jinoyatlar va fuqorolik ishlari bo‘yicha davolarini ko‘rib hal qilgan. Ruhoniy tabaqalarini ishlarini esa Shayx ul-islom ko‘rib hal qilgan. Buxoro shahrini boshqarish mirshablarga yuklatilgan. Buxoro shaxri 2 qismga bo‘lingan bo‘lib, har birida 6 tadan mirshablik hududlari bo‘lgan, ularga o‘nboshi rahbarlik qilgan, uning xuzurida esa 100 taga shabgardi bo‘lgan. Mirshablar jamoat tartibini saqlash, osoyishtalikni ta’minlash, qamoqlarda tartib intizom o‘rnatish va mahkumlarni itoatda saqlashni amalga oshirganlar. Beklik va amaldorliklarda bu vakolatlar yasovulboshiga yuklatilgan. Yasovulboshi huzurida 10-20 tagacha navkar xizmat qilgan. Buxoro amirligida Rossiya protektorati davrida huquqning asosiy manbai sifatida shariat qonunlari, ko‘chmanchi aholi yashaydigan hududlarda odat huquqi normalari saqlanib qolingan. Vujudga kelgan yangi ijtimoiy munosabatni tartibga solish uchun esa ko‘plab huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Ular 1868 yil 23 iyuldagi "Sulh", 1873 yil sentyabrdagi "Do‘stlik" haqidagi shart-noma, "Buxoro xonligida vino ishlab chiqarish haqidagi qoidalar" (1893 y), "Buxoro xonligidagi oltin sanoati haqidagi qaror" (1896y) "Buxoro xonligida kuchli quvvatli ichimliklarni sotish qoidalari" (1889 y. iyun), "Buxoro xonligida kuchli quvvatli ichimliklarni sotish joylarini,

ularning turlari va soni hamda yangi savdo joylarini tashkil qilish tartibini belgilash haqidagi qoidalar" va boshqalar edi. Xiva xonligi bilan Rossiya imperiyasi o‘rtasida imzolangan "Sulx" (1873 y. avgust) shartnomasiga ko‘ra xonlik Rossiyaning vassaliga aylandi. Shartnomaga ko‘ra, xonlik va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarni amalga oshirish va xalq hukumati faoliyatini nazorat qilish uchun 7 kishidan iborat Kengash tashkil etilgan. Kengash a’zolarining 4 tasi chor hukumati vakillaridan 3 tasi xivaliklardan (xon, mextar, devonbegi) dan iborat bo‘lib, uning raisi rasman xon bo‘lsada, qabul qilingan qarorlar Turkiston general-gubernatori tomonidan tasdiqlanishi belgilangan edi. 1874 yilda Amudaryo okrugini Amudaryo bo‘limiga aylantirili-shi munosabati bilan Kengashga barham berildi. Amudaryo bo‘limiga harbiy boshliq boshchilik qiladigan bo‘ldi. U Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish vakolatiga ega bo‘lgan. 1887 yildagi Nizomga ko‘ra, Amudaryo bo‘limi boshlig‘i harbiy gubernatorga bo‘ysunadigan bo‘ldi. U Amudaryo bo‘limidagi chor qo‘shinlariga rahbarlik qilardi. Xonlikda davlat boshlig‘i rasman xon bo‘lib, u mamlaktni amaldorlariga tayangan holda boshqargan. Markaziy boshqaruv idora-lariga mansabdorlarni lavozimga tayinlash va vazifasidan ozod qilishni General-gubernatorning roziligi bilan uning yorlig‘iga ko‘ra amlga oshirgan. Xondan keyingi mansabdor Mextar bo‘lib, u davlat xazinasiga boshchilik qilgan, davlat daromad va xarajatlari-ning hisobga olishga rahbarlik qilgan. Shimoliy qism aholisini boshqargan. U bosh vazir hisoblanib, xon bo‘lmaganda mamlakatni boshqargan. Barcha mansabdorlar unga bo‘ysungan. Ikkinchi vazir qushbegi, mansab jihatidan Mextarga teng bo‘lsada, u xon bo‘lmaganda mamlakatni boshqarish huquqiga ega emas edi. U janubiy qism o‘troq aholisini boshqargan, o‘lpon yig‘ishga rahbarlik qilgan, sug‘orish inshootlarini qazish ishlariga rahbarlik qilgan.

Uchinchi mansabdor- Devonbegi u xon kantselyariyasini boshqargan, bojxona, gumruxxona va pul zarb qilish ishlariga rahbarlik qilgan. Har birining o‘z mahkamasi bo‘lib, unda 3-4 kishi xizmat qilgan. Xonlikda fuqarolik da’volarini ko‘ruvchi, qozikalon, qozi urdu yoki qozi askar, a’lam-shariat qonunlarini to‘g‘ri bajarilishini nazorat qiluvchi, savdo sotiq qoidalariga amal qilinishi, shaharni tozaligi va xavsizligini kuzatuvchi-rais; qamoqxonlarni nazorat qilish; xonni qo‘riqlash; mamlakatdagi tartib intizomni ta’minlash ishlariga, ko‘chmanchi aholidan tuzilgan harbiy qisimlarga boshchilik qiluvchi- yasovulboshi; suvdan foydalanish ishlari boshqarmasi boshlig‘i, diniy ishlar boshlig‘i Shayxuliislom kabi mansabdor bo‘lgan. Xonlik ma’muriy-hududiy jihatdan 20 ta viloyat va 2 ta noiblikka bo‘lingan. Ular xonlar va noiblar tomonidan, ko‘chmanchi aholi esa inoqlar-qabila boshliqlari, otaliklar-urug‘ boshliqlari tomonidan boshqarilgan. Xonlikda Oliy sud hokimiyati xon qo‘lida bo‘lgan. Xondan so‘ng sudlov sohasida qozi kalonga keng vakolatlar berilgan. U o‘lim jazosi qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan jinoiy ish-lardan boshqa barcha ishlarini ko‘rib hal qilgan. Harbiy xizmatchi-larga taalluqli barcha ishlar qozi askar tomonidan hal qilinar edi, joylarda sud hokimiyati qozilar qo‘lida bo‘lib, ular shariat qonun-lariga binoan jinoyat va fuqorolik ishlarini ko‘rib hal qilganlar, bitimlar va qarz xaqidagi tilxatlarni tasdiqlagan, vasiyatlarning bajarilishi va meroslarning taqsimlanishini, vaqiflarni nazorat qilish, qarorlarni bajarilishini ta’minlash choralarini ko‘rar edi. qozilar xon tomonidan o‘z vazifasiga tayinlangan va o‘z vazifasidan ozod qilingan. Shaharlarda shariat qoidalarini buzilishi bilan bog‘liq ishlar rais tomonidan ko‘rib hal qilinardi. Ko‘chmanchi halqlar yashaydigan hududlarda sud hokimiyati og‘alar yoki og‘alar Kengashi tomonidan odat qoidalari asosida amalga oshirilgan. 1873 yil avgustdagi "Sulx" shariatnomasiga ko‘ra, xonlik hududida yashovchi Rossiya fuqarolari tomonidan sodir qilingan jinoyatlar, ular o‘rtasidagi

jinoyatlar Xiva fuqarolarining ruslarga nisbatan da’volari rus sudlari tomonidan imperiya qonunlari bo‘yicha ko‘rib hal qilingan. Shaharlarda tartib intizomni ta’minlash, jinoyatchilikka qarshi kurashish, qamoq joylardagi maxbuslarni nazorat qilish mirshablarga yuklatilgan. Ularga yasovulboshi rahbarlik qilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 1. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 2. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 3. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 5. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 6. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 7. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 8. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

Похожие

Mo’g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahr davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI