O`rta asrlarda O`zbekistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar - Юриспруденция - Рефераты

O`rta asrlarda O`zbekistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112 KB

O`rta asrlarda O`zbekistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar Reja: 1. Islom siyosiy va huquqiy ta`limotining o`ziga xos tomonlari va yo`nalishlari. (Imom Buxoriy Burxoniddin Marg`inoniy) siyosiy va huquqiy qarashlari. 2. Xalq ozodlik xarakati siyosiy-huquqiy qarashlari haqida. 3. Farobiyning siyosiy va huquqiy ta`limotlari 4. Beruniy, Ibn-Sino va boshqalarning siyosiy va huquqiy qarashlari

Islom dinining asoschisi Payg`ambar Muhammad ibn Abdullo (s.a.v.) 610 yilda dunyoda yangi islom dinini e`lon qildi va bu din tez orada dunyoga tarqaldi. O`rta Osiyoga - Turonga keyinchalik arablar Movarounnahr deb atagan bizning mamlakatimizga Islom VIII asrning boshida kirib keldi. Islomga qadar bu yerda asosan Zardushtiylik dini va uning qonun-qoidalari, urf-odatlari amal qilar edi. Islom o`zidan avval amalda bo`lgan urf-odatlar va qonun-qoidalarni siqib chiqardi. Ularning o`rniga o`zining qoidalarini o`rnatdi. «Birinchi hijriy asrda islom huquqi shakllana boshlab, ikkinchi va uchinchi hijriy asrlarda taraqqiyot bosqichlariga ko`tarildi. Hijriy ikkinchi asr boshlarida ilk huquqiy maktablar (mazhablar) yuzaga kela boshladi va yangi shakllangan islom jamiyati o`zining boshlang`ich huquqiy va qonuniy institutlari- muassasalarini qurishga muvaffaq bo`ldi»1 Islom va uning qonun-qoidalariga qiziqish hamma zamonlarda ham yuksak bo`lgan. Ayniqsa 11 sentabr AQShda, Nyu`york shahrida sodir etilgan qo`poruvchilik harakatlaridan keyin Amerika va Yevropa mamlakatlarida unga qiziqish yanada ortdi. O`zbekistonga islom dini, islom huquqi, turli mazhablar, aqidaviy oqimlar va g`oyaviy yo`nalishlar Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg`ona, Surxandaryo, Qashqadaryo hududlariga VIII asr boshida kirib keldi. Islom qonunshunosligi, Islom huquqi O`zbekistonda, Buxaro, Samarqand kabi yirik shaharlarda tez suratlar bilan rivojlandi va o`ziga xos huququiy maktab yaratildi. Fiqh - Islom huquqi dunyoda mashhur olimlar tomonidan o`rganildi. Majid Xadduriy, Xerbet J. Libes- amerikalik va ularning kitoblarini-«Islomda huquq» misol tariqasida ko`rsatish mumkin. O`zbek tarixchilaridan Narshaxnining “Buxoro tarixi” asari, Rus olimlaridan V.V. Bartoldning Turkiston tarixiga oid asarlari. Bizning mamlakatimizda bugun arab va fors tillaridagi manbalarni yaxshi bilgan olim Abdulhakim Shar`iy Juzjoniyning «Islom huquqshunosligi» degan kitoblarini keltirish mumkin. Islom Qur`on va Sunnaga ko`ra o`z qonunchiligi-Shariatni rivojlantirar ekan ko`p jihatdan arablarda mavjud bo`lgan odat va qonunlarning ayrimlarini bekor qilish, taqiqlash va ayrimlarini esa Qur`onda, Sunnada tasdiqlash yo`li bilan qonunlashtirdi. Islom qonunlarini avvalambor arab qabilalari hayotiga hamda yangi arab xalifaligi tasarufiga kiritilgan mamlakatlarda joriy qilishni amalga oshirdi. Samarqand shahri bosib olingandan keyin (taxminan 712 y.) O`zbekiston arab halifaligining bir qismiga aylantiriladi. O`rni kelganda shuni aytib o`tish kerakki, arablar tomonidan O`rta Osiyoni bosib olish va uning xalqlarini Islomga kiritish jarayoni oson bo`lgan emas. O`zbekiston aholisi uzoq kurashlar va yurishlar natijasida islomni qabul qildi. Islom qanchalik «mustahkam” bo`lmasin u ichki ziddiyatlar va qarama-qarshiliklardan holi emas edi. Eng katta bo`linish bu Xavorij (xorijiylar) va Shia oqimidagilarni ahli Sunna va

jamoaga qarshi turganlari bo`ldi. Ichki tafovutlar islomda turli yo`nalishlar va maktablarning paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Shariat (islom qonunchiligi) «Sharkat», «Sharia», «Shar» so`zlari suvga olib boradigan yo`l ma`nosida ishlatilgan»1 Shu boisdan arablar hozirga qadar shoh ko`chani (prospekt) «ash-Shori`» deb ataydilar. Demak shariat degani suvga olib boruvchi, hayotga yetaklovchi, din yo`li, yorug` yo`l degan ma`noni anglatadi. Ahli shar` (shariat ahli) deb esa mujtahid, qozi, faqih va muftiylar nazarda tutiladi. Shariat yagona bir tizimga, tasnifga erishmagan. Masalan, Sunniylar uni tashqi ko`rinishiga ko`ra uch qismga bo`lganlar: Ibodat (ibodatlar va ularga tegishli majburiyatlar); Muomalot (fuqarolik huquqi); Uqubat (jazolar). Shialar esa quyidagicha tasniflaganlar: Ibodat, Uqud (ikki tomonlama- shartnomali huquqiy muomalat), Iyqoot (Bitim-bir tomonidan bo`ladigan huquqiy muamolat), Ahkom (boshqa huquqiy hukumlar). Usulil-fikh ilmi asosida Shar`iy manbalarga asoslangan holda sunniylarda to`rta mashab shakllandi va har biri o`ziga xos yo`nalishda rivojlandi. Har bir masxab tarafdori o`z imomiga ergashgan holda harakat qilishi belgilandi. Ayrim faqihlar bunday qoidalarga itoat qilmasdan masxab doirasidan chiqib Qur`on, Sunna va Sahobalar rivoyatlariga asoslangan holda erkin harakat qilishi-ijtihod qilishni xohlaganlar, talab qilganlar. Bunday erkinlik Islom qonunchiligining rivojlanishiga, boyishiga va dunyodagi eng mukammal ishlangan qonunchilik tizimlaridan biriga aylanishiga ijobiy ta`sir etdi. Islom qonunchiligi–fikhning rivojlanishida bizning Vatandoshlarimizning hissalari ulkandir. Abu Mantur Matrudiy, Burhonuddin Marg`inoniy, Nasafiy, Bazdaviy Dabusiy va boshqalar. Sunniylar ta`limotiga ko`ra islom besh rukn (vazifani) o`z a`zolari oldiga majburiyat qilib qo`ygan. Shahodat (Allohning borligi va elchisining barhaqligiga guvohlik berish) kalimasi. Namoz Ro`za Zakot Haj (imkoni bo`lsa) Usuli tarbiya (shariat ilmi) Abdurahmon ibn Xaldun (1332-1406) o`zining «Al- Muqaddima» asarida ilm ikki qismga: 1. Inson uchun tabiiy bo`lgan ilm unga tafakkur orqali erishiladi. 2. Naql (rivoyat) orqali payg`ambarlardan o`rganadilar. Birinchi darajadagi ilmlar hikmat va falsafada o`rganiladi. Inson ularni Qur`on orqali turli masalalarga doir dalillar asosida unga erishadi. Ikkinchi guruh ilmlar «Naqliy va vazviy ilmlar unda xabarlar (xadislar) orqali shariat asoschisidan naql va rivoyat etiladi. Aqliy» ilmlarni adabiyotlarda «Ma`qul», «Naqliy»larni esa «Manqul» ilmlar deb yuritiladi.

Shariat ilmlari islom diniga tegishli bo`lgan ilmlarni o`rganadi ular: Qiroat ilmi, tafsir ilmi, Hadis ilmi, fiqh ilmi, Kalom ilmlaridan iboratdir. Qirog`ot ilmi Qur`onni o`zgarishlardan himoya qilgan. VII-IX asrlarda «Qur`on Sab`a» («yetti qori»)lar tomonidan turli xalqlarda Qur`onning o`qilishini shevalarning to`g`ri yoki noto`g`ri ekanligini aniqlaganlar. Qiroat ilmi eng kamida yetti xilga bo`linadi. Bu to`g`rida islomda ko`p kitoblar bitilgandir. Tafsir ilmi avvaalambor Qur`onning oyatlarini tushuntirish, payg`ambar xadislarini arab tili grammatikasiga binoan tushuntirib berish kerak edi. Bizning mamlakatimizda Imom Buxoriy, Imom at-Termiziylar kabi Imomlarning bu sohadagi qilgan ishlari musulmon dunyosida maqtovlarga sazovor bo`lgan. Fibin Abbas, Muhammad Baqirlar birinchi xadischilardan hisoblanadilar. Qur`oni Karim bo`yicha juda ko`p tafsiflar yozilgan bo`lib, ularning eng mashhuri bo`lgan tarixchi Muxammad ibn Jarir at-Tabariy qalamiga mansub «Tafsiri Tabariy» nomi bilan shuhrat qozongan «Jomi`ul-basn fi tafsiril-Qur`on»dir1. Payg`ambar Muhammad (s.a.v.)ning so`zlari, amallari, tasdiqlari haqidagi ma`lumotlar xadis ilmidir. Mashhur Muhaddisslardan: Sahih al-Buxoriy, Sahih al-Muslim, Jomi at-Termiziy, Abu Dovid, An-Nasoniy va ibn Mojallardir. Shulardan ikkita birinchilari Movorounnahrda qolgan to`rt nafari esa Xurosonlik xadischilardir. Fikx ilmi, islom huquqidan iborat bo`lib, Qur`on, Sunna, Ijmo va Qyos kabi manbalarga asosan shakllangan. Huquqshunoslar esa manbalarni Ijtihod2 orqali o`rganganlar va xulosalar chiqarganlar. Ijtiqodga yo`l qo`yilishi esa islomda turli huquqiy maktablarning va qarashlarning vujudga kelishiga olib qolgan. Fikx ikki asosiy qismga “Usulul-fikx” va “Furul`ul fikx” ga bo`linadi. Kalom ilmi, ibn Xaldun fikriga ko`ra, iymonga tegishli masalalarni aqliy dalillar bilan isbotlash. Islom huquqining manbalari. Dunyoviy davlatlarda huquq manbalari tabiiy huquqqa binoan davlat tomonidan o`rnatilgan qonunlar va qonun ostidagi aktlardan iborat bo`lsa, islomda esa huquq avvalambor ilohiy manbaga ya`ni Qur`on va Sunnaga asoslanadi. Bizning fikrimizcha tabiiy qonunlar ilohiy qonunlarga juda yaqindir. Chunki tabiiy qonunlar ham inson uchun birlamchidir. Qur`oni Karim 23 yil davomida (610-632 y.y.) Payg`ambar Hazrat Muhammad alayhissalomga Alloh tomonidan nozil qilingan ilohiy kitobdir. 114 sura, 6210 oyat, 77434 so`zdan iborat. Makka shahrida nozil bo`lgan suralarni Makkiy suralar (13 yil 95 sura) Madinada nozil bo`lgan (10 yil 19 sura) madinaiy suralar deb ata ladi.

Ma`lumki Qur`on oyatlari og`zaki aytilgan. Shu sababdan payg`ambarimiz hayotligida Qur`on suralari odamlar tomonidan og`zaki yoddan aytilgan. U Hazrati Usmon xalifaligi yillarida Zayd ibn Sobit rahbarligidagi hay`at tomonidan yozma shaklga keltirilgan. Hazrati Usmon xalifaligi davrida qaytadan islom dunyosi uchun Qur`ondan nusxalar ko`chirilib yirik-yirik shaharlarga yuborildi. Undin ko`zlangan maqsad turli xalqlarda Qur`onni o`qish bir xilda bo`lishligini ta`minlashdan iborat edi. Qur`onning mo`jizaligi uning o`zida aqidaviy-g`oyaviy, qonun va ahloq qoidalarini (normalarini) o`zida mujassamlashtirishidir. Olimlarning fikriga ko`ra1 fikhiy –huquqiy masalalar bo`yicha Qur`onda quyidagi oyatlar mavjud: Haqquloh (amaliy ibodatlar) bo`yicha 140 oyat. Shaxsiy huquq (oila, taloq, vasiyat...) 70 oyat Muomalot yoki fuqarolik huquqi 70 oyat Jinoyat va jazo-30 oyat. Sud va sud jarayoni-20 oyat. Davlat va huquq sohasida esa- 3 oyat. Hammasi bo`lib, 333 ta oyat. «Sunna»-yo`l-yo`riq Payg`ambar so`zlari, fellari (amallarga) tasdiqlari, shuningdek sahobalarning so`zlari, amallari yig`indisidir. «Sizlar uchun ikki narsa qoldirdim.», madomiki ularga amal qilib yursangizlar, hech qachon adashmaysizlar, ular Olohning kitobi va mening sunnatlarimdir degan edi Payg`ambar. Payg`ambarga avvalambor hukmlar vahiy bo`lgan. Vahiy bo`lmagan taqdirda u ijtihod asosida hukm qilgan. Albatta Payg`ambar va sahobalar ijtihod qilishda Islom falsafasi va ta`limotlariga asoslanganlar. Hadis va hadisshunoslik tushunchasi ham mavjud hadis sunnaning asosiy qismini ya`ni Payg`ambarga tegishli qismini o`z ichiga oladi. IJMO – kelishuv, ittifoq ma`nosini anglatadi. Huquqshunoslikdagi mashhur olimlarning u yoki bu masala bo`yicha bir qarorga kelishlaridir. Shulardan imomlarning fikrlari vahiy bo`lganligi sababli majburiydir. Qiyos ya`ni solishtirish, qiyoslash orqali aniqlashga aytiladi. To`rta huquqiy maktablar mavjuddir. Hanafiylar masxabi Abu Hanifa (Iroq) asoschisi Malikiy mazhabi. Imomi Molik (Madina) Shofi`iy mazhabi. Imom Shofi`iy (Madina, Misr). Hanbaliy mazhabi. Axmad ibn Xanbal (qadimiy Makka maktabi asosida) tashkil topgan. Islomda ikki oqim mavjud Sunniylik va Shialik oqimlari Hazrati Muxammad (s.a.v.) siyosatda, davlatchilikda katta ishlarni amalga oshirdi. Birinchidan, tarqoq arab qabilalarini

Islom ta`limotlari asosida yagona davlat – xalifalikka birlashtirdi. Ularda yagona qonunchilikni ya`ni shariatni joriy etdi. Uning so`zlari, amallari qonun darajasiga ko`tarildi. Payg`ambar hayotligida davlatni idora qilish qiyin bo`lmadi. Uning vafotidan keyin hokimiyat tepasida kim bo`lishi kerak, degan siyosiy masalalarda turlicha qarashlar paydo bo`ldi. Bu esa turli siyosiy ta`limotlar, yo`nalishlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Abulhamid Shar`iy Juzjoniyning fikriga ko`ra davlat ishlari bo`yicha Qur`onda atigi uchta oyat bor edi. «Allohga, Payg`ambarga va amir egalariga (sizlarga hokim bo`lgan kishilarga) bo`ysuninglar»105 «Va (ey Muhammad), ular bilan kengashib ish qiling”106 «ular o`zaro kengash asosida ish olib boradilar» (Shuro so`rasi, 38 oyat) Shu mavzuga oid ikki xadis mavjud. "Mening sahobalarim yulduzlar singaridurlar. Ulardan har biriga iqtido qilsangiz – izidan borsangiz, to`g`ri yo`ldan borgan bo`lursiz» va «Imomlar quraysh (qabilasi) dan bo`lurlar». Imomlar kimlardan bo`lishi aniq bo`lsada «ulul-amr» (amir egalari) davlat boshliqlari kimlar bo`lishligi masalasida aniqlik yo`q edi. Abu Bakr va Umarlar kengash asosida amr etib saylandilar. Umar Xalif Abu Lu`lu` ismli qul tomonidan pichoqlanadi. U vafot etmasdan sahobalardan o`zining o`rniga xalifa etib bir kishini saylashlarini so`raydi. Sahobalar Usmonni sayladilar. Usmon qattiqqo`l davlat boshlig`i bo`lmaganligi sababli boshqaruv ishlarida qarindoshchilik va tanish-bilishchilikka yo`l qo`yganligi sababli unga qarshi norozilik ko`chayadi. U o`ldiriladi. Undan keyin xalifa (imomni) tanlash murakkablashadi va quyidagi yo`nalishlar vujudga keladi. Misr va Madina aholisi payg`ambarning amakivachasi Ali ibn Abu Tolibni ko`rsatishadi. Basraliklar Payg`ambar safdoshi Talhani ko`rsatishdi. Kufaliklar payg`ambarning xolasini o`g`li Zubayrn Shom (suriyaliklar) esa bo`lajak xalifa Usmon urug`idan bo`lishi tarafdori bo`ldilar. Sunniylar ta`limotida imom bo`lish uchun to`rtta talab qo`yildi: Shariatni yaxshi bilish va Ijtihod qilish qobiliyatiga ega bo`lish; Oliy ahloq va yuksak fazilatli bo`lish. Hokimiyat shartlari bo`yicha yetarli ma`lumotlarga ega bo`lish hozirgi zamon tili bilan gapirganda boshqaruv san`atini yaxshi bilish; harbiy ishlarni bilish; Quraysh naslidan bo`lish (ibn Xoldun bunga qarshi bo`lgan).

XX asr oxiri XXI boshlarida Islom dunyosida jiddiy harakatlar sodir bo`ldi. Aniqrog`i, islomni niqob qilib olgan turli oqimlar, ta`limotlar jonlandi. Masalan, Vahobiylar, xiyezbi tahrir bizning mamlakatlarimizda o`tish davrida avj oldi. 11 sentabr 2001 y. Nyuyorkda bo`lgan terroristik harakatidan keyin islomga bo`lgan «qiziqish» dunyoda yana oshdi. Ayniqsa terrorchilarning dunyoqarashi, maqsadi to`g`risida maqolalar chop etildi. Ularning eng ashaddiy terrorchilari Afg`oniston xududida to`plangan edi. Tolibonlar harakati hokimiyatni qo`lga olib, Al-Qoida kabi o`ta urushqoq qo`poruvchi tashkilotlarga boshpana bergan edi. Dunyo jamoatchiligi bunga qarshi birlashdi va ularga qarshi murosasiz yurishni boshlab yubordi. Bu kurashda AQSH davlati yetakchilik qildi. Matbuotda global islom terrorchiligi kabi tariflar, tushunchalar paydo bo`ldi. Indoneziyada «Jamoi islom», Falastinda “Xezbullax”, dunyoga terrorchilikda nomi chiqqan «al-Qoida» uning yetakchisi Belladin bo`ldi. Barcha demokratik, dunyoviy kuchlar, davlatlar bir tomonda bo`lib, Islomdagi terrorchi guruhlar, to`dalarga qarshi murosasiz kurashga kirishdilar. Bu o`rinda shuni aytish kerakki, jinoyat va jazo fani sohasidagi terrorchilik ta`rifi, tushunchasi bugun dunyoda sodir bo`layotgan global terrorchilar harakatining farqi bor. XXI asr boshidagi terroristik harakat dunyoda yagona xalifalik davlatini tiklash, sof Islom va shariat qonun-qoidalarini o`rnatishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ydilar. Xalifalik tarafdor-lari O`rta Osiyo, jumladan O`zbekistonda ham «Xezbi taxrir», «Islom xarakati» kabi nomlar ostida yashirin varaqalar tarqatib, o`zlarining «ta`limotlari»ni omma orasida singdirmoqchi bo`ldilar. Ammo ko`pchilik xalq ularning chaqirig`larini qabul qilmasdan ko`p jihatdan dunyoviy ta`limotlarga asoslangan davlat siyosatini qo`llab-quvvatladilar. Islomga azaliy traditsiya va odat qoidalariga binoan xurmat va e`htirom bilan yondashilmoqda. Islom niqobi ostidagi terrorchilar dunyo jamoatchiligi oldida islomni obro`sizlantirib, Yevropa, Amerika mamlakatlari xalqlari orasida uni “urushqoq» zo`rlikka asoslangan din ekan degan fikrlarni tug`ulishiga sababchi bo`ldilar. Islom huquqshunosligini rivojlanishga ulkan hissa qo`shgan Imom faqiqlar ko`p bo`lganlar.Xadischilik sohasida Imom Buxoriy va at-Termiziylar kabilar bo`lgan Axmad Yassaviy, Naqshbandiy, Kubro kabilar esa tasavvuf (so`fizm) ta`limotini rivojlantirdilar. Burhoniddin Marg`inoniy kabilar esa fikh ilmiga rivoj berdilar. Xanafiy mazhabi ta`limotlariga binoan Movarounnahrlik fakhlar islom huquqi sohasida ijod qilib, ko`plab kitoblarni yozib qoldirganlar. Marg`inoniy «Al-Hidoya» (53 ta kitobdan iborat) eng mukammal ishlangan asar hisoblanadi. U ingliz, fors, rus kabi jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan va bugun islom huquqini o`rganish bo`yicha asosiy manbalardan biridir.

Imom Burhoniddin Abul-Hasan Ali Ibn Abu Bakr Ibn Abduljalil al-Farg`oniy al- Marg`inoniy 1123 y. Farg`onaning Rishton tumanida tug`ilgan. Xanafiy mazhabida buyuk fikh va mushtahid darajasiga ko`tarilgan, shayhul-islom laqabiga sazovor bo`lgan olim edi. Uning o`g`illari ham olimlik darajasiga ko`tarilgan va kitoblar yozgan huquqshunoslar edi. Uning o`zi fikh ilmini o`z otasidan hamda o`z zamonining yetuk olimlaridan: Imom Bohovuddin Ali ibn Muhammad ibn Muhammad Ismoil al-Asbijobiydan (vafoti 535 h.y.) (Asbijob Sayram shahridir), Abdulaziz Marg`inoniy Hasan ibn Mansur O`zgandiy, Muhammad ibn Ahmad an- Nasafiy va boshqalar. Marg`inoniy Farg`onada tug`ulgan bo`lsada uning faoliyati ko`pgina Sharq mamlakatlarida bo`lib, umrining oxirgi yillari Samarqand shahrida o`tadi. U 593 hijriy (1196-97 yy. milodiy) Samarqand shahrida vafot etgan. 400 dan ortiq Muhammad otli faqihlar dafn etilgan Muhammadiylar qabristoni («Turbat ul-Muhammadiyyin») yonida dafn etilgan. Uning asarlari: «Nashrul-mazhab», «Kitobutanosikil-xos», «Kitob fil-faroiz» (merosga tegishli), «At-tajtun-navozil» (ikki fatvolar majmuasi), “Muxtorotun-navozil”, «Maziydun fi Furu`-il-Hanafiya», Imom at-Shayboniyning asari-«al-Jami` al-kabiyr» ning sharhi, “Bidoyatul- Mubtadiy”, «Al-Hidoya»ning qisqacha varianti «Bidoyatul-mubtadiy» kabilardir. «Hidoya»da Islom huquqi Hanafiya mazhabi g`oyalari asosida bir tizimga keltirilgan. «Hidoya» avvalambor islom qonun-qoidalarining majmuasi bo`lsa, shu bilan bir vaqtda ko`plab tarixiy ma`lumotlar manbai hamdir. Masalan, Sahobalar va imomlar ismlari 50 dan ortiq, urug`lar nomlari 12 ta, jo`g`rofiy va tarixiy nomlar 55 ta. «Hidoya» o`ziga xos juda qisqa, aniq va misollar yordamida huquq sohalari bayon etiladi. «Hidoya»ning birinchi qismi ilohiyga-tahorat va amaliy ibodatlar (namoz, ro`za, zakot va haj)ga tegishlidir. Ikkinchi qismi esa oila huquqi, qul saqlash huquqi, jinoyat va jazo, halqaro huquq, vaqf huquqi va boshqaruvlarga tegishlidir. «Hidoya»ning birinchi qismida ko`plab islomda mashhur bo`lgan sahobalar, imomlarning ismi (50 dan ortiq), urug`lar, tabaqalar nomlari (12 ta) tarixiy joylar (35 ta) ko`rsatilgan va ularning har biri to`g`risida ma`lumotlar berilgan. «Hidoya»ning yozilish uslubi haqida gapiradigan bo`lsak uning nihoyatda qisqa, masalalarning aynan mohiyatini amaliy misollarda boshqa masxablar bilan qiyoslash orqali tushuntirilishi o`ziga xosligini belgilaydi. Burhoniddin Marg`inoniy yozgan to`rt jiltdan iborat «al-Hidoya» asari sunniylik yo`nalishida mukammal ishlangan huquqiy bir to`plam bo`lib, unda 55 dan ortiq kitob bo`lib, meros huquqidan boshqa hamma huquqiy sohalarni o`zida mujasam-lashtirgandir. Nima uchun meros huquqi kiritil-magan degan savolga kelganda mutaxassislarning fikriga ko`ra Imomi A`zam Abu xanifa meros munosabatlarini alohida fan (Al-Fariz) deb atagan holda fikhdan mustaqil ravishda o`rganishni tavsiya etgan.

«Al-Hidoya»ning jahon tillariga tarjima qilinishi va o`qilishi masalasiga kelganda shuni aytish lozimki, Olmoniyalik olim doktor Ekart Shiyvak to`plagan ma`lumotlarga ko`ra, «Hidoya»ning arabcha asl matni 1818 y. (1234 h.y.) Kalkuttada, keyinchalik Bombeyda, so`ngra esa Laknu, Kavnpur, Dehlida nashr etildi. XIX Qohirada va Qozon shaharlarida ham chop etilgan. Qohirada uning tanqidiy 1908 y.y. va 1980 y.y. nashr etildi. «Al-Hidoya»ning ruscha nashri N.I.Grodekov tomonidan inglizcha tarjimasidan 1893 yilda Toshkent shahrida nashr etildi. 1994 y. Professor A.Saidov tomonidan birinchi jildi takroran nashr etilidi. Qolgan jildlari ustida bugun ishlanmoqda. «Al-Hidoya» ning o`zbek tilida tarjimasi Salohiddin Muhiddinov rahbarligida 2000 y. Birinchi jildi tarjima qilindi va nashr etildi. Qolgan jildlari ustida bugun ishlanmoqda. Xulosa qilib shuni ta`kidlash joizki, Movaraunnahr huquqiy maktabining yetakchi olimi Burxoniddin Marg`inoniyning siyosiy huquqiy qarashlari dunyodagi ko`pgina universitetlarda o`rganib kelinmoqda. U huquqiy soha adolatlilik va qonuniylikning yorqin timsoli sifatida doimo o`rganiladi. 2. Xalq ozodlik xarakati siyosiy-huquqiy qarashlari haqida. O`rta Osiyo xalqlari qadim zamonlardan mustaqillik uchun tashqi dushmanlarga qarshi kurashib kelganlar. Yuqorida ko`rib chiqqanimizdek, ular ozodlik, mustaqillik yo`lida axemenidlar, makedoniyaliklar, xitoyliklar, arablar, mo`g`ullar zulmiga qarshi katta tajriba yo`lini bosib o`tdilar. Ayniqsa, bu kurash arablar istilosiga qarshi kurash davrlarida ommaviy tus olib ketadi. Arablar O`rta Osiyoni bosib olganlaridan keyin bu yerlarda yashayotgan dehqonlar va hunarmandlarning yashash sharoitlari yanada og`irlashadi. Tarixiy ma`lumotlarga qaraganda arab bosqinchilari Buxoro shahrida yashayotgan aholining yarmini uy-joylarini tortib olib, arablarga berganlar. Ular O`zbekiston xududidagi juda ko`plab madaniy yodgorliklarni buzib tashlaganlar, o`t qo`yganlar. O`zbekistoda "arab madaniyati" Arab xalifaligi davlati va musulmon huquqi shariat tizimi o`rnatiladi. Yirik yer egalari – feodallar arablar tomoniga o`tib, o`rta hol dehqonlar yerlarini tortib olib, kambag`al dehqonlar sonini ko`paytirmoqda edilar. Ular dehqonlarga o`z yerlarini ishlash uchun ijaraga berib, yarmidan ko`p qism hosilni o`zlariga olar edilar. Bundan soliqlar (xiroj) miqdori tobora ko`paymoqda edi. 728 yilda arablar ko`proq mahalliy aholini islomga jalb qilish maqsadida ularni soliqlardan ozod qiladilar. Lekin xazinalari bo`shab qolganligi sababli ko`p o`tmay aholini yana soliqlarni to`lashga majbur qiladilar. Yana zo`rlik, terror ko`payib ketadi. Bundan g`azablangan

Buxoro, Samarqand, Farg`ona, Xorazm xalqlari tinimsiz ravishda ularga qarshi kurash olib boradilar. Tabariy 721-723 yillarda bo`lib o`tgan qo`zg`olonlar vaqtida arablarning Xo`jand atrofidagi vahshiyliklarini hikoya qilib aytadiki, juda ko`p dehqonlarning bo`yinlariga arab hukmdorlarining tamg`asi bosilgan edi. Shunday qilib, O`zbekistondagi yirik yer egalari, va mahalliy boylar, zodagonlar keyinchalik arablar bilan qo`shilib ketishib, kambag`al dehqonlar, hunarmandlarni shafvqatsiz ekspluatatsiya qila boshladilar. Bu o`rinda islom siyosiy g`oyalarini va arablar hukmdorligini O`zbekistonda o`rnatirilishi juda katta rol o`ynaydi. Islom siyosiy ta`limotlari o`zidan oldin O`zbekistonda mavjud bo`lgan barcha g`oyalarni, urf-odat normalarini "kofirlar ahloqi" deya man qilib, eski qonunlar o`rniga shariat qonunlarini o`rnatdi. Masjid va madrasalarda muqaddas qur`on, xadis kabi kitoblarni va unga moslangan g`oya va urf-odatlarni qat`iy joriy qildilar. Erkin fikr qilgan barcha progressiv mutafakkirlar quvg`in qilinib, ta`qib ostiga olinadilar. Arab tili, mahalliy aholiga notanish va begona til, davlat idora tiliga, madrasa va machitlarda namoz o`qish, imomlarning qur`on suralarini sharhlash tiliga aylanadi. Shunday qilib, arablar O`zbekiston xalqlarini iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy jihatdan tobe qilishga harakat qildilar. Ammo shuni aytish kerakki, arablar qanchalik terrorlik siyosatini o`rnatmasinlar va machit, madrasalarda qanchalik siyosiy tashviqot qilmasinlar og`ir turmush kechirayotgan ommaning kurashiga barham bera olmadilar, shaharlarda, qishloqlarda musulmonlar bilan bir qatorda islomga qarshi kurashuvchilar soni ham kam emas edi. Islom qanchalik yakka xudolikni targ`ib qilmasin, uning qonunlari abadiy, adolatli deb uqtirmasin, biroq uning ichidagi ziddiyat (turli tarmoqlar, oqimlar o`rtasidagi kurash) va nihoyat bosib olingan mamlakatlar xalqlarining olib borgan kurashlari arab xalifaligining ham abadiy emasligini ko`rsatdi. So`g`d xalqi xalifalikka qarshi kurash, keyinchalik hokimiyatni qo`lga olgan Abdusaidlar harakatiga katta umid bog`lagan edilar.Ular Adbusaidlarni davlat tepasiga kelishlarini yoqlab, ulardan ozodlik kutgan edilar. Abdusaid davlati ham xalq umidlarini ro`yobga chiqarmadi. Ular mehnatkashlarga bergan birorta ham va`dalarini bajara olmadilar. Aksincha, ekspluatatsiya darajasini yanada oshirishga, dehqonlar hayotini og`irlashishiga sabab bo`ldilar. Natijada O`zbekistonda tarix sahifasidan joy olgan yirik qo`zg`olonlar bo`lib o`tdi. Masalan, Buxoroda 133 hijriy (750-751) yili hali Omedlar harakatini bostirmasdan turib, Abdusaidlarga qarshi katta qo`zg`olon ko`tariladi. Qo`zg`olonchilarga SHekir ibn SHeyx al-Maxri rahbarlik qiladi. Uning tarafdorlari Samarqandda ham bo`ladi.

755 yilda Abu Muslimning o`limidan keyin Subod rahbarligidagi qo`zg`olonchilar Nishopur, Rey kabi shaharlarda hokimiyatni qo`lga kiritdilar. Lekin u rahbarlik qilgan qo`zg`olon atigi 70 kun davom etib, o`zi bilan 600 askari ham qirib tashlanadi. Zolim shohlar, ruhoniylar tomonidan olib borilgan terrorchilik siyosati qanchalik rahmsizlik bilan amalga oshirilgan bo`lmasin, ozodlik, tenglik uchun bo`lgan harakatlarni bostira olmadi. Aksincha, hukmdorlarning shafqatsizligidan g`azablangan xalqning sabr kosasi to`lmoqda edi. SHerik va Sumbodga o`xshaganlar mazlumlarning feodallarga qarshi kurash tarixiga o`chmas izlar qoldirib, keyingi avlodlarini kurashga chaqirdilar natijada sunbodchilar harakatidan so`ng Muqanna g`oyalari ostida birlashgan "Oq kiyimli kishilar" deb nom chiqargan qo`zg`olonchilar harakati O`zbekistonda keng tus oladi. Muqannachilar harakati Movarounnahrning markaziy qismlarida, shuningdek, Zarafshon, Kesh, Samarqand, Shosh kabi qator viloyatlarda ham keng tarqaladi. Ma`lumki, arab bosqinchilariga hamda mahalliy feodallarga qarshi qaratilgan barcha qo`zg`olonlarda mazdakiylar harakati va ularning siyosiy ta`limotlari muhim rol o`ynadi. VI asrda Eronda bo`lib o`tgan mazdakiylar qo`zg`oloni Eron davlatiga juda katta xvf solgan edi. Mazdak g`oyalari esa Eron xududidan uzoqlarda hatto O`rta Osiyo xalqlari orasida ham keng quloch yoyib tarqalgan edi. Xosro Anishrvon (531-579) hukmronlik qilgan yillarda mazdakiylar qo`zg`oloni shafqatsizlik bilan bostiriladi, qo`zg`olon rahbarining o`zi o`ldiriladi. Ammo Mazdak g`oyalari uning o`limidan keyin yanada kuchliroq, qudratliroq tus oladi. Tarixiy manbalarda, adabiyotlarda aytilishicha, Mazdakning beva qolgan xotini Xurrama Ray shahriga qochib borib, uning g`oyalarini keng tashviqot qiladi. Bu to`g`rida Nizom al-Mulk o`zining "Siyosatnoma" degan kitobida ham hikoya qiladi.1 Mazdak tarafdorlari Movarounnahr va boshqa rayonlarga junab ketishadi va u yerlarda Mazdak g`oyalarini tashviqot qila boshlaydilar. Ash-Shahristoniy o`zining "Kitob al-milal vam nixal" asarida al Varrakka ismli tarixchi fikriga asoslangan holda mazdakiylar ta`limoti haqida yozadi. Samarqandda Mazdak ta`limotlari ta`sirida keyinchalik O`zbekiston xududida "Oq kiyimli kishilar" deb nomlargan xalq harakat maydonga keladi. O`zbekistonda "Oq kiyimli kishilar" harakati taxminan VIII asrlardan boshlab harakat qila boshlaydi. Mazdak g`oyalari O`rta Osiyoda qadimdan mavjud bo`lgan progressiv traditsiyalarga asoslangan holda arab bosqinchilariga qarshi oppozitsiya shaklida rivojlanadi. Movarounnahrda mazdakchilar "Zindik" atamasi bilan ham nomlangan edilar. "Zindik" atamasi avvalda zoostrizm dinda buddistlarga nisbatan qo`llanilgan bo`lib, keyinchalik esa mazdakchilar ("Oq kiyimli kishilar") harakatlariga nisbatan ham ishlatilgan. A.Y.Yakubovskiyning fikricha VII va IX asrlarda Xuroson, Movarounnahrda va Eronda mazdakchilar "Xurremdinlar", "Xurremitlar", "Muxammirlar" va "Surxalomlar" nomlari bilan nomlanganlar. Bu yerda A.Y.Yakubovskiy juda qiziq bir masalani qo`yadi. Uning taxminicha oxirgi ikki nom, ya`ni

"Muhammir"- arabcha atama bo`lib, "qizil libosga kiyingan" va "Surxalem" forscha atama bo`lib, "qizil bayroqlar" ma`nolarini bildirishi bejiz bo`lmagan, albatta. O`sha vaqtlardayoq qo`zg`olonchilarning kurash simvoli sifatida bayroqning rangi bo`lgan qizil rang tanlagan. Bu qo`zg`olonchilar bayrog`ining rangi bo`lib, qo`zg`olonchilar ozodlik uchun qon to`kishga, hatto o`z hayotlarini qur`bon qilishga ham tayyor bo`lganlar. Muqanna va uning tarafdorlari - "Oq kiyimli kishilar"ning siyosiy talablarini, g`oyalarini o`rganishdan avval ularning dunyoqarashlarini shakllanishiga yordam bergan mazdakchilar dunyoqarashi, siyosiy ta`limotlari bilan qisqacha tanishib chiqishimiz maqsadga muvofiqdir. Mazdakchilar dunyoni tushunishda, asosan, manixeylarga juda yaqin turadilar. Lekin ba`zi masalalarni tushunishda ularni ta`limotlari manixeylik ta`limotlaridan farq qiladi. Masalaning ana shu tomoniga ash-Shahristoniy ko`proq e`tibor beradi. Mazdak aytadiki, "nur" yorug`lik bo`lib, bu barcha borliqning asosini tashkil qilgan asoslardan biridir. U maqsad tomon harakat qilishda erkindir. "Zulmat" esa dunyoning ikkinchi asoslaridan biri bo`lib, hayotda ko`r- ko`rona tasodifga ko`ra harakat qiladi. "Nur" bu bilim va sezgining asosida yotsa, "zulmat" bu bilimsizlik va ichki dunyoning ko`rligiga asoslanadi. Mazdak ta`limotiga ko`ra "nur" bilan "zulmat"ni aralashuvi esa rejali (planli) ozod va erkin harakatga to`sqinlik qiladi. Boshqa qilib aytganda, agar inson zulmatga, ya`ni "yomonlikka" qo`l ursa u holda maqsad tomon intilishda ozod erkdan, planli harakatdan mahrum bo`ladi. Shunday qilib, Mazdakning ta`limotiga ko`ra dunyoning asosida "nur" va "zulmat" yotadi. Nur bu yaxshilik, tinchlik, ozodlik bo`lsa, "zulmat" bu yomonlik, shafqatsizlik, urushlar, qirg`inlar va barcha jabr sitamlar asosini tashkil qiladi, degan ta`limotni ilgari suradi. Mazdak va uning tarafdorlarining bu fikrlari "Avesto" dagi g`oyalarga o`xshab ketadi. Mazdakning fikricha, odamlar bir-biriga dushmanlik, josuslik, xoinlik qilmasliklari kerak. U kishilik jamiyatida sodir bo`layotgan barcha yomonliklarning asosini mulk tashkil qiladi deb hisoblaydi va jamiyatda mulk shaxsiy bo`lmasdan, balki umumiy bo`lishi kerak. Odamlar suv, havo, o`tdan umumiy tarzda foydalanganlaridek, mulkdan ham umumiy foydalanishlari lozim. ana shundagina yomonlikka chek qo`yish mumkin deb hisoblaydi. Mazdak ta`limotlarida shu narsa xarakterlikk, u sotsial tenglikni yoqlab chiqib, kelajakda unga erishishning birdan-biryo`li kurash bo`lib, hukmdrlardan, feodallardan, boylar va ruhoniylardan hokimiyatni qo`lga zo`rlik, qo`zg`olon yo`li bilangina olish mumkin deb hisoblaydi. Mazdakning g`oyalari chuqur ildiz otib, xalqlar orasida keng rivojlanadi. Uni yangi bosqichga ko`targan va rivojlantirgan esa Muqanna1 bo`ldi. Kaza qishlog`i (Mari shahri yaqinida) dan chiqqan Muqannaning asl ismi haqida ikki xil firk mavjud. Nirshohi va Beruniy uni Hoshim ibn Hakim deb atagan bo`lsalar, al-Yoqubi esa Hakim al-A`var (bir ko`zli) deb ataydi. Nirshohining aytishicha, Muqanna yoshlik yillarida kir

yuvuvchi va xizmatkor bo`lgan. U yoshlik yillaridan boshlab ilmga ancha qiziqqan va arab, fors, kabi tillarni o`rgangan. Ma`lumki, Nirshohi feodallarning ideologi bo`lgani sababli Muqannani ko`rolmasdan yozadiki, u boshqa ilmlar bilan birga avrash (sehrgarlik) ilmini ham o`rgangan. Uning otasi esa amir armiyasida kichik bir mulozim vazifasida xizmat qilgan. Al-Mamur shohlik qilgan davrda Muqanna zindonga tashlanadi. U bog`dod shahridagi zindondan qochib, Marv shahriga keladi. Ana shu vaqtdan boshlab u yana kurashga otlanadi. 776 yil esa muqannachilar harakatining boshlanishi hisoblanadi. Muqanna o`z vataniga qaytganidan keyin arablar hukmdorligiga va mahalliy feodallar zulmiga qarshi harakatlarni yanada rivojlantirib, birinchi navbatda ko`plab shahar va qishloqlarga o`zining xatlarini hamda murojaatnomalarini yuboradi. Bu o`rinda shu narsa xarakterliki, Muqanna o`zinnig ijtimoiy-siyosiy g`oyalariga ilohiy kuch berish va bu g`oyalarning ko`proq ishonchli bo`lishi uchun diniy qarashlardan ustalik bilan foylanangan. U odamlarga o`zini xudoning vakili, payg`ambar deb e`lon qiladi. U aytadiki, agar xalq oldidan Odamato, Ibrohim, Muso, Iso va nihoyat Muhammad. Abu Muslimlarni payg`ambar degan bo`lsa, endilikda uni payg`ambar deb atash kerak. Uning gapicha, endi u podsholarning podshosi. Shuning uchun qadrat, kuch, mashhurlik endilikda Muqannadir. Agarda kimda-kim unga qo`shilsa, ergashsa u jannatiy bo`ladi va aksincha kimda-kim uning tarafiga o`tmasa u do`zax o`tida kuyadi. Muqanna ana shunday so`zlar yozilgan xatlarini qishloq va viloyatlarga junatadi. Xuroson Amirining kuchi katta bo`lganligi sababli Mari atrofida qo`zg`olon qilish og`ir va xatarli edi. uning uchun ham Muqanna harakat markazini Amudaryoning narigi sohiliga – Zarafshon va Marokanda atrofiga ko`chiradi. Qashqadaryo esa uning markaziga aylanadi. Narshohining aytishiga ko`ra, Muqanna o`zinnig eng yaqin kishilaridan biri Abdulla ibn Amir ismli shaxsonai Amudaryodan o`tkazib yuboradi. Abdulla ibn Amir Qashqadaryo viloyatida paydo bo`lib, Nasab (hozirgi Qarshi yaqinida) dehqonlar, shaharli hunarmandlar o`rtasida katta obro`-e`tibor qozonadi va tashviqot ishlarini rivojlantirib yuboradi. Natijada Nashob, Kesh (Shahrizabz) kabi shaharlarda Muqanna tarafdorlari ko`payib ketadi. Kesh shahriga yaqin bo`lgan Subax qishlog`i aholisi birinchi bo`lib o`zlarini to`la Muqanna tomoniga o`tganliklarini bildirishadi va qo`zg`olon ko`tarib arablardan bo`lgan amirni (hokimni) o`ldirishadi. Shu tariqa qo`zg`olonchilar sonikun sayin, soat sayin tez suratlar bilan rivojlanib, Zarafshon, Buxoro viloyatlarida ommaviy tus oladi, Buxoro atrofi qo`zg`olonchilarning asosiy markazlaridan biriga aylanadi. Hatto Buxoro hokimi islom dinidan voz kechib, Buxoroning mustaqilligini ta`minlash maqsadida qo`zg`olonchilarni yoqlab chiqadi. Qo`zg`olonlar muvaffaqiyatli o`tayotgan yillarni Nirshohi so`g`d musulmonlari uchun eng oqir va murakkab

davr bo`lgan deb hisoblaydi. Qo`zg`olonchilar shahar va qishloqlarda arab xalifaligi tomonidan tayinlangan hokimlarni o`ldirib, ularning yerlarini, mulklarini tortib oladilar. Qo`zg`olonchilarning birinchi navbatdagi maqsadlari, albatta, arab hukmdorlariga, bosqinchilarga qaratilgan edi. Shuning uchun qo`zg`olon antiarab xarakterida bo`lganligiga hech shubha yo`q. Mahalliy zodogonlar esa arablar tomoniga o`tib ketgan edilar. Demak, qo`zg`olonchilar arablar bilan bir vaqtda ularning malaylari bo`lgan mahalliy boylar, ruhoniylarga ham qarshi kurashmoqda edilar. Arab xalifaligining boshlig`i al-Mahdi (775-785) Sug`ddagi voqealardan nihoyatda tashvishga tushib qolgan edi. U qo`zg`olonlarga qarshi keskin chora ko`rilmasa, kelajakda So`g`dda xalifalik tugatilishiga va Buxoro, Samarqand kabi islom dinining markaziga aylangan shaharlardan ham islom g`oyalari tugatilib, u yerlarda ham Muqanna g`oyalari tantana qilishni tushunib yetadi. Al-Mahdi 778 yilda Ma`az ibn Muslimni Xurosonga noib qilib tayinladi. U ko`p sonli otliq va piyoda askar to`plab, bir qismini qo`zg`olonni bostirishga yuboradi, bir qismini esa o`zi bilan birga Nishopur shahriga olib ketadi. U nishopurdan turib qo`zg`olonni bostirishni o`z zimmasiga oladi. Muqanna xalif al-Mahdining yovuz niyatlarini tushunib, qo`shni turklarga yordam so`rab murojaat qiladi. "Oq kiymli kishilar" o`z harakatlarini Buxoro viloyatida kuchaytirib yuboradilar. Bu viloyatda qo`zg`olonchilarga rahbarlik qilgan va Muqanna tarafdori bo`lgan kishining ismi Hakim ibn-Ahmed edi. Nirshohiy o`z asarida uning uch o`rinbosrlarini ismlarini ham keltiradi: Xashari yoki Xishri, Bog`i Gurdak (g`ijduvonlik). Nirshohiy dehqonlar tarafini yoqlab chiqqan bu qo`zg`olonchilar rahbarlarini haqoratlab, ular ayyorlar, kambag`allar deydi. Qo`zg`olonchilar Buxoroni bosib ololmaydilar. Qo`zg`olonchilar qal`aga aylantirgan Nirshoh qishlog`i mustahkam yaxshi devorlar bilan himoyalangan edi (Buxoro tarixini yozgan avtor Nirshohi ham shu qishloqdan edi). Qishloqning hokimi xotin kishi bo`lib, uning eri Sharaf Abu Muslim davrida sarxang bo`lib xizmat qilgan edi. Noma`lum sabablarga ko`ra Abu Muslim uni o`ldiradi. Abusaidlar hokimiyatidan qattiq ranjigan o`ldirilgan sarxangning xotini esa qo`zg`olonchilarni yoqlab, arablarga qarshi chiqadi. Bu holdan tashvishlangan Buxoro hokimi qo`zg`olonni tezroq bostirmasa yaqin kunlar ichida bu qo`zg`olon Buxoroga ham yoyilib ketadi degan tashvishda ularga qarshi armiya yuboradi. Buxoro qo`zg`olanchilari o`z qal`alarida qanchalik qahramonlik ko`rsatib kurashmasinlar ular armiyaga bas kela olmadilar. Natijada qo`zg`olon shafqatsizlik bilan bostiriladi. Ulardan 700 dan oshiq kishi qurbon berib, chekinishga mujbur bo`ladi. Al-Mahdi Jabroil ibn Yahyo ismli shaxsni qo`shinga qo`mondon etib tayinlaydi va uni Buxoroga yuboradi. Jabroil to`rt oy davomida Nirshoh qal`asini qurshab turadi. So`ngra unga o`t

qo`yib, qo`zg`olonchilarni o`ldiradi. Qishloq hokimi bo`lgan ayolni esa ikki bo`lib tashlashga farmon beradi. Nirshoh qal`asining tor-mor etilishi qo`zg`olonchilar uchun juda katta talofat edi. Ammo hali hal qiluvchi kurash oldinda edi. Ular xalifaning ko`p sonli, yaxshi qurollangan armiyasi bilan uchrashish uchun kurashga otlanmoqda edilar. Feodal hukmdorlar ham qo`xg`olonchilarga qarshi kurash uchun tayyorgarlikni boshlab yuboradilar. Mamlakat ikki katta lagerga aylanadi. Bir tomonda o`z ozodligi, tengligini talab qiluvchi dehqanlar, barcha mazlum xalq arablarga va feodal hukmdorlarga qarshi kurashga tayyorlansa, ikkinchi tomonda esa Buxoro, Samarqand hokimlari barcha musulmonlarni qo`zg`olonchilarga qarshi chiqishga chaqiradi va ular ko`p sonli armiya to`play boshlaydilar. Arab hokimlari Muqanna qal`asini qamal qiladilar. Kuchlar nisbatan teng bo`lmaganligi sababli qo`zg`olonchilar mudofaaga o`tadilar. 3000 otliq ustalar devor buzuvchi turli texnika, qurollarini yasash uchun to`planadilar. Qo`zg`olonchilarga yordamlashayotgan turklar tez-tez dushman lagerlariga to`satdan hujum qilib, ularni sarosimaga solib qo`yar va ularning molu mulklarini talon-taroj etar edilar. Masalan, Xirotdan Amir Said 10000 qo`yni armiyaga oziq-ovqat sifatida yuborganda, turklar Zarafshon daryosining chap sohilida to`satdan hujum qilib, qo`ylarni o`lja sifatida o`zlari bilan olib ketadilar. Bu xodisalardan xavotirlangan xalif al-Mehdi Buxoro, Samarqand hokimlarini o`zgartirib, ularning o`rniga boshqalarini tayinlaydi. Dushman juda katta kuch bilan qo`zg`olonchilar qal`asini qamal qiladi. Qamal Nirshohining fikriga ko`ra, 14 yil davom etgan. Xalif armiyasining boshlig`i Muqanna qal`asini yaqin yillar ichida olib bo`lmasligiga ko`zi yetganidan keyin uning atrofiga harbiy lager qurishni buyuradi. Muqannaning oxirgi yillardagi hayoti haqida bizgacha hech qanday ma`lumotlar yetib kelmagan. Uning o`limi to`g`risida adabiyotlarda turli qarama-qarshi fikrlar mavjud. Tabariyning aytishicha, u zahar ichib o`lgan bo`lsa, Al-Mehdining fikriga ko`ra, musulmonlar uni o`ldirib, boshini xolifga –al-Mehdiga olib borib ko`rsatganlar. Nirshohning fikricha, u o`zini quydirgan. Nirshohining aytishicha, Muqannaning o`lgan kuni 166 hijriy (782-783) yil bo`lsa,biruniycha, 169 hijriy (785-786) yil. Biruniy "Oq kiyimli kishilar"ga juda yuqori baho beradi. U aytadiki, Kesh va Narsheb viloyatlarida XII asrlargacha Muqanna tarafdorlari zulmkorlarga qarshi kurashib keldilar va ular ozodlik, mustaqillik uchun olib borilgan kurash tarixida o`zlarining o`chmas izlarini qoldirdilar. Darhaqiqat, O`zbekiston siyosiy ta`limotlar tarixida Muqanna va uning tarafdorlari - "Oq kiyimli kishilar" harakati juda katta ommaviy tus olgan antiarab, antifeodalistik harakat bo`lib, islom dini va uning qonun-qoidalarini niqob qilib olgan mahalliy xalqlarni talaganlari qarshi qaratilgan ozodlik uchun olib borilgan kurash edi.

Muqanna va uning tarafdorlari O`zbekistonda mazdakchilar siyosiy ta`limotlarini yanada rivojlantirib, ozdlik uchun tashqi dushmanlarga qarshi kurash olib bordilar. Muqanna tarafdorlari o`z siyosiy qarashlarida arablar, mahalliy boylar va islom dinining din arboblaridan jabrlangan mazlum xalq manfaatini birinchi bor ko`tarib chiqqan va dushmanlarni sarosimaga solib, ularga katta talofatlar yetkazgan kurashchilar bo`ldilar. Muqanna va uning tarafdorlarining harakatlari garchi mag`lubiyatga uchragan bo`lsa, u Abbosiylarga qarshi qo`zg`olonga qo`tarilgan xalq qudratini namoyish qildi va yoshlarni Vatan mustaqilligi ruhida tarbiyalashda o`z hissasini qo`shdi. 3 . Farobiyning siyosiy va huquqiy ta`limotlari Abu Nasir Muxammad ibn Muxammad Farobiy (870-950) ilk o`rta asr uyg`onish davrining buyuk namoyondasi, qomusiy ilm sohibidir. U O`tror yaqinidagi Farob qishlog`ida tavallud topgan. Uning avlodlari qipchoq turk qavmidan edi. Farobiy juda ko`p fanlar sohasida ilg`or g`oyalarni asoslab bergani uchun unga «ikkinchi muallim» "muallimi soniy" (Arastu birinchi muallim) muallimi avval degan faxriy nom berilgan edi. Davrning siyosiy va huquqiy qarashlari chuqur tahlil qilib, o`zining ijtimoiy siyosiy qarashlarining to`la asoslab bergan. Farobiy Bag`dodlik olimlarning eng peshqadami edi. U musiqadan tortib Astronomiyagacha ko`plab fanlar sohasida kitoblar yaratib qoldirdi. Ayrim manbalarga ko`ra u arab, fors, yunon kabi o`nlab tillarda gapira olgan va yoza olgan. U mashhur tarjimon Abu Bashar Matta bilan hamkorlik qilib turgan. Farobiy Movaraunnahrning ko`plab ilmiy va madaniy markazlarida bo`lgan, ijod qildi manbalardan shu narsa aniqki, u O`tror, Talas, Shosh, Samarqand, Buxoro, Xiva, Marv, qobul, g`azna, Hirot, Bog`dod, halem, Damashq shaharlarida bo`lgan. Farobiy avvalambor, faylasuf olim edi. Ratsionalistik dunyoqarashga ega bo`lgan Farobiy shunday yozgan edi: «Falsafani o`rganishdan oldin tabiat haqidagi bilimlarni o`rganish kerak. Chunki tabiat haqidagi bilmlar odamlarga juda yaqin va tushunarli, chunki inson tabiat bilan birgadir». Farobiy yunon mutafakkirlarining ijodini qunt bilan o`rgandi, uning ko`plab asarlariga sharxlar yozdi. Arastu va Aflotun ijodlaridagi mushtarak tomonlarni topishga intildi. Farobiy Arastuning «Metafizika», «Fizika» asarlariga hamda uning mantiqqa bag`ishlangan asarlariga, Ptolomeyning asarlariga ilmiy sharhlar yozdi. Farobiyning «Ikki faylasuf Arastu va Aflotunning yaxlit fikrlari haqidagi kitob», «Arastu bilan Talen o`rtasidagi vositachilik», «Falsafa manbalari», «Aql haqida traktat», «falsafani o`rganguncha nimani

o`rganmoq kerak?», «Substansiya», «Davlat haqidagi traktat» kabi asarlarini alohida ko`rsatib o`tish kerak. Farobiynnig inson va jamiyat, ularning o`zaro ta`siri, davlat, siyosat, urush va tinchlik kabi masalalariga bag`ishlangan asarlari sirasiga «fozil odamlar shahri» haqida kitob «»Baxt saodatga erishish» haqida risola, «Fuqarolik siyosati», «Jamiyatni o`rganish haqida», «Urush va tinch-totuv yashash haqida», «Davlat arboblari haqida hikmatlar» nomli asralarida inson, jamiyat, siyosat, adolat, odob-axloq, ta`lim-tarbiya to`g`risidagi fikrlari bayon etilgan. Farobiyning chuqur falsafiy kuzatishlariga e`tibor bersak, unda insonni faol harakatda, yaratishda bo`lishi va uni tabiat bilan munosabatiga e`tibor bergan. Jamiyat va inson yagonadir, jamiyat va davlat taraqqiyotini insonlar faoliyatisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Jamiyatning kelib chiqishi va uning mohiyatini o`rganuvchi maxsus fan zarurligini Farobiy chuqur xis qiladi. Jamiyatni o`rganish insonni o`rganish demakdir. Odamlar rivojlanishlari va yaxshiroq yashashlari uchun ular jamoaga birlashishga, majbur bo`ladilar. Shu tariqa jamiyat zaruriyat taqdiri bilan vujudga keladi. Jamiyat o`z qonunlari asosida rivojlana boshlaydi. Farobiyning uqdirishicha, inson ijtimoiy mavjudotdir. U tabiiy ravishda boshqa odamlar bilan o`zaro munosabatga kirishga intiladi, natijada ijtimoiy faoliyat vujudga keladi. Jamiyat odamlarni birlashtirishi va ularga baxt-sodat bag`ishlashi kerak. «Fozil odamlar shahri» nomli asarda davlat boshlig`ining fazilatlari belgilab beriladi. Davlatni boshqaruvchi kishi sog`lom, jasur, aqlli va ma`rifatparvar, adolatparvar bo`lishi, kiishilar bilan muomala qilish, san`atini chuqur bilishi va unga amal qilishi zarur. Farobiy fikricha, yaxshilik va ezgulik, ilm-ma`rifat va nodonlik, yovuzlik va johillikka asoslangan shahar bo`ladi. U shahar davlatlari to`g`risida yozadi. Al. Madina al Fozila; Al Madina al Joxiliya. Axolining tinch-totuv yashashiga, farovon turmush kechirishini ta`minlab beruvchi davlatni ideal deb atash mumkin. Fuqarolar va shahar-davlat maxkamalarining o`zaro yordam va hamkorlikda yashashlari barcha muvaffaqiyat-larning bosh omilidir. Davlatni boshqarish ham inson tanasida kechiruvchi jarayonlarini esalatadi. Tananing barcha a`zolari biri-biri bilan mahkam bog`langanligi singari barcha odamlar bir-birlari bilan va davlat bilan mana shunday mahkam bog`langandirlar. Farobiy Al-Madina, al-Jaxaliya davlatlarini tahlil etar ekan, bunday davlatlarda inson huquqlari paymol etiladi, odamlar qullikka solinadi, deb ko`rsatadi. Ma`lumki Farobiy o`zining ustozi deb bilgan Arastu o`z asarlarida qullikka tabiiy bir xol deb qaragan edi. Ammo Farobiy esa qullikni razolat deb ataydi. qullik bor joyda farovonlik yo`q.

Davlatni boshqaruvchidan juda ko`p fazilatlar talab qilindi. Jamoa boshlig`i mulohazali, halol, kamtar, haqiqatparvar, donishmand bo`lishi kerak. Jamoa boshlig`i odamlarga to`g`ri yo`l ko`rsatuvchi murabbiydir. Ideal dastlabki yo payg`ambarlar, yo faylasuf, yoki bo`lmasa yuksak fazilatlarga ega bo`lgan boshqarishi zarur payg`ambarlar haqiqatni vahiy orqali o`rgansalar va bilib olsalar, faylasuflar haqiqatni aql-idrok orqali oladilar va o`rgatadilar. Davlat boshlig`i bir qator tug`ma fazilatlarga ham ega bo`lishi kerak. Jumladan, uning tani sog`, jismining a`zolari butun, tiniq fikrli balog`at sohibi bo`lib, har narsani ochiq idora eta bilishi shart. Farobiy jamiyatni boshqarishda rahbarda boshqarish mahorati shakllangan bo`lishi kerak deb uqtiradi. Boshqarish mahoratining eng muxim omillari Farobiyning fikricha quyidagilar: Xukm va ruh sog`lig`i. O`zidan avval o`tganlarning qonun va usullarini yaxshi bilish va foydalanish Eskilarning tajriba va qonunlaridan yangi xukmlar chiqarmoq. O`zi idora qilayotgan shaharning manfaatlarini qo`riqlamoq uchun isbotli qarorlar chiqarmoq. Chiqargan xukmlarni va ijara uchun mo`ljallangan usullarni xalqning shuuriga (ongiga) joylashtirmoq uchun ta`limga ahamiyat bermoq. Urushda (himoyachi) tayyor turmoq. Farobiy qarashlarinnig asosiy tamoyili bu adolatparvarlikdir. Ideal-shaharda ham adolat hamma narsadan ustun: hammaning tengligi, hamkorligi va axilligi mana shu davlatni asosiy tayanchi va kelajak ravnaqidir. Farobiy Sharqda birinchilar qatorida davlatning Monarxiya shaklida cheklanib qolmasdan uni bir necha kishi tomonidan boshqarish kerak degan xulosaga keladi. Chunki bir insonda Farobiy talab qilgan o`n ikkita fazilat mujassam bo`lmasligini aniq tushunib yetgan mutafakkirdir. Abu Nasir Muhammad ibn Muhammad ibn O`zlug` ibn Tarxan Farobiy 260 hijriy (873- 874 milodiy) yilda Farob shahrida1 tug`ilgan. Farobiynnig shaxsiy hayoti haqida bizgacha juda kam ma`lumotlar yetib kelgan. Bu ma`lumotlardan shu narsa aniqlanadiki, uning otasi turk qabilalaridan (o`g`iz yoki qorliq) bo`lib, u harbiy kishi edi. Iste`dodli va zehni o`tkir bo`lgan Farobiy yoshligidanoq ilm-ma`rifatga astoydil qiziqadi. Ma`lumki, IX asrlarda, ya`ni Farobiy yashab, ijod qilgan davrda O`rta osiyo to`la Arab xalifaligining bir qismiga aylantirilgan edi. g`oyaviy dunyoda esa islom siyosiy ideologiyasi hukmronlik qilib, maktab, madrasa va machitlarda asosan arab, fors tillarida yozilgan diniy kitoblar o`qitilar edi.Arab xalifaligining markaziy shaharlari-Bog`dod va Damashqda ilm-fan

boshqa shaharlarga nisbatan taraqqiy qiladi. Shuning uchun ham Farobiy boshqa zamondoshlari kabi arab tilini o`rganadi va Bog`dod shahrining yetuk ensiklopedist olim darajasiga ko`tariladi. IX asrda Bog`dod iqtisodiy, siyosiy, madaniy markazlardan biriga aylangan bo`lib, uning bozorlarida Sharq va arab mamlakatlarilan keltirilgan kamyob mollarni ko`plab uchratish mumkin edi. Bu shaharning kitobxonalarida turli davlatlar va turli tillarda chop etilgan kitoblar ham bor edi. Eng muhimi Bog`dod olimlari, san`atkorlar, tarixchilar to`plangan yirik markaz edi. Farobiy ko`plab xorijiy tillarni o`rganib, ular orqali Platon Aristotel kabi buyuk mutafakkirlarning ilmiy merosidan bahramand bo`ladi. U matematika, meditsina kabi tabiiy fanlar bilan bir vaqtda filosofiya, logika, siyosat, davlat haqidagi ijtimoiy fanlarning sohalari bilan ham shug`ullanadi va o`zining yuzdan ortiq asarlarini yozib qoldiradi. Farobiy kamtar, tartinchoq kishi bo`lib, mulki ham, boyligi ham bo`lmagan. U umrini ilm sohalarini o`rganishga, kitoblar yozishga sarflagan progressiv mutafakkir edi. U o`z vatanidan uzoqlashib ketishiga qaramasdan, o`z ona tili – turkiy tilni unitmagan va o`z milliy kiyimida yurgan, milliy odatlarga rioya qilgan. U o`zining yuksak ilmi bilan hammani hayratda qoldirgani uchun ham xalq orasida «mua`limi soniy»,ya`ni «ikkinchi muallim» degan nom bilan mashhur bo`lgan. Farobiy bizga juda katta ijodiy meros qoldirgan. Bu asarlarning to`liq ro`yxati bo`lmasada, ilmiy adabiyotlarda u 130-160 dan ortiq asarlar yaratgani haqida fikrlar mavjud. Farobiy to`g`risida sharq adabiyotida turli-tuman hikoya, afsonalar mavjud bo`lib, ularning barchasida mutafakkirning o`z zamonasi fanning turli sohalari bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lganligi haqida va u juda ko`plab tillarni bilganligi haqida hikoya qilinadi. Mutafakkirning ijodiy merosini o`rganish borasida sovet va xorijiy mamlakatlar olimlari samarali ijod qilmoqdalar. Farobiyning kitoblarini ro`yxatini tuzish va undagi ijtimoiy-falsafiy, siyosiy fikrlarni o`rganish borasida Bayxaki, al-Nadima, ibn Usaybi, Dexxuzo, Umar Tarrux, Xorten, Diteritsi, Shteynshneyder, Brokkelman, Ahmad Atin, M.M.Xayrullayev va boshqalar samarali mehnat qilganlar. Farobiyning asarlari Leningrad, Moskva, Toshkent, Dushanbe, Baku, Qozon, Kair, Bayrut, Damashq, Stambul, Leyden, London, Parij, Madrid, Nyu-York, Xaydarobod, Tehron va boshqa shaharlarning muzey va kutubxonalarida saqlanib kelinmoqda. Farobiyning asarlari ko`plab olimlar uchun asosiy qo`llanmalardan biri bo`lib xizmat qilib keldi. Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, Navoiy, Jomiy, Marxond, Xondamir kabilar ko`plab jahon klassiklaribevosita undan o`rganganlar. Uning asarlari faqat Sharqda emas, balki g`arbiy Yevropa mamlakatlarida ham keng tarqalgan. Farobiyning ba`zi bir asarlari qadimiy yahudiy va lotin tillariga tarjima qilingan bo`lib, ular ana shu tillarda bizlargacha yetib kelgan. Uning asarlari orasida hajmi, mazmuni va ma`nosiga ko`ra «Ideal shahar aholisining qarashlari» degan asari muhim o`rinni egallaydi. Bu

asar 37 bobdan iborat bo`lib, unda jamiyat, davlat, shaxs haqidagi ijtimoiy-siyosiy qarashlar berilgan. Farobiy Aristotelning asarlariga, ya`ni logik asarlari («Birinchi analitika», «Ikkinchi analitika») ga, «Topika», «Kategoriyalar», «Etika», «Ritorika», «Metafizika», «Sofistika» va boshqa ko`plab asarlariga sharhlar yozgan. Farobiyning ijtimoiy-siyosiy, huquqiy merosi juda boy bo`lib, u o`zining qator asarlarini ana shu muhim ijtimoiy masalalariga bag`ishlaydi. Mutafakkirning jamiyat, davlat, huquq, siyosat, adolat, ta`lim va tarbiya haqidagi g`oyalari, qarashlari quyidagi asarlarda berilgan: «baxtga erishish haqidagi traktat», «Urush va tinch-totuv yashash haqida», «Jamiyatni o`rganish haqidagi kitob», «Davlat arboblari haqidagi aforizmlar» va h.k. Farobiy jamiyat, davlat va huquq masalalarini o`rganishda ko`p jihatdan ushbu masalalarning nazariy, umumiy filosofik asoslarini tushuntirishga harakat qiladi. Masalan, jamiyatning kelib chiqishi, davlatning paydo bo`lishi, uning formasi, davlat arbobi va uning vazifasi, oldiga qo`yilgan asosiy talablar, davlatni idora etish usullari haqida o`zining falsafiy- siyosiy qarashlarini bayon qiladi. Mutafakkir jamiyatni o`rganishda «ilm-al-madaniya» (grajdanlik fani); fikx (huquq), qalam (islohiyat) sohalariga alohida e`tibor beradi. Ilm al-madaniya Farobiyning fikriga ko`ra, quyidagi masalalarni o`rganishi kerak: ijtimoiy munosabatlarning turlari, odat, ahloq normalari, ijtimoiy munosabatlarni sodir qilishga qaratilgan maqsad, boshqarish metodi va usullari. Inson tomonidan jamiyatda yashash uchun sodir qilinadigan harakatlarni esa Farobiy ikkiga bo`ladi: Adolatli, haqiqiy aqlga muvofiq xarakatlar. Bu harakatlar orqali haqiqiy baxga ershish mumkin. Adolatsiz, maqsadga muvofiq bo`lmagan harakatlar bo`lib, birinchisi baxt keltirsa, ikkinchi baxtsizlik keltiradi. Farobiy jamiyat siyosiy hayotida davlat apparati tomonidan olib boriladigan ishlarga alohida e`tibor beradi. Uningcha, davlat boshlig`i va davlat xizmatchilari boshqaruv san`atini yaxshi bilishlari kerak. Farobiy ana shunday boshqaruv kishilari baxtga, tinchlikka olib boradi va bunday davlatboshqaruvi adolatlidir. Aksincha, baxtsizlikka, urish va qirg`inlarga olib boradigan boshqaruv adolatsizdir, deb hisoblaydi. U asarida ideal shaharlar, ya`ni ideal shahar davlatlari va ideal bo`lmagan shahar davlatlari xususida ham fikr yuritadi.

Boshqaruv (idora) san`ati ikki asosiy qismdan iborat bo`ladi: nazariy va amaliy. Nazariy qism – boshqaruvning asosiy usul va qonunlarining bilimi bo`lsa, amaliy davlatni idora qilishdir. Ularning har ikkalasiga siyosiy praktika, tajriba va kuzatuv natijasida erishiladi. Farobiy ahloq, odat normalariga davlat tomonidan o`rnatiladigan, olib boriladigan siyosiy rejimning huquqiy normalarini qo`shib yubormasda, balki ularni jamiyat hayotidagi rolini, o`rnini ko`rsatishga urinadi. Siyosiy filosofiyaning asosiy vazifasi, Farobiyning fikrga ko`ra, davlatdagi haqiqiy normalar va prinsiplarni o`rganishlardan iborat va grajdanlarning turmush darajalarini, tinchliklarini ta`minlash va rivojlantirish yo`llarini, forma va usullarini ko`rsatib borishi kerak. Davlatning vazifasi esa shahar aholisining baxtli hayotini ta`minlash va qo`riqlashdan iborat deb hisoblaydi. Farobiy kishilik jamiyati, davlatni kelib chiqishi masalalariga to`xtalib, bu masalaning javobini traditsion ilohiyotdan qidirmasdan, balki mavjud jamiyatdan izlaydi. Mutafakkir inson tabiyatidan shunday yaratilganki, u doimo biri ikkinchisiga nisbatan dushmanlikka emas, balki ittfoqda, aloqada, munosabatda bo`lishga intiladi degan fikrni yoqlab chiqadi. Xuddi ana shu o`zaro intilish, harakat asosida davlat kelib chiqishini e`tirof etadi. Farobiy «har bir inson o`z tabiatiga ko`ra shunday yaratilganki, u yashash va oliy darajasidagi yetuklikka erishmog`i uchun ko`p narsalarga muhtoj bo`ladi, u bir o`zi bunday narsalarni ko`lga kirita olmaydi va ularga ega bo`lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug`iladi... shu sababli yashash uchug zarur bo`lgan narsalarni bir-biriga yetkazib beruvchi va o`zaro yordamlashuvchi ko`p isonlarning birlashuvi orqaligina, odam o`z tabiati bo`yicha intilgan yetuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa a`zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo`lgan narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko`paydilar va yerning aholi yashaydigan qismiga o`rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi»1 deb yozadi. Farobiy jamoani katta-kichikligiga ko`ra uch turga bo`ladi: buyuk jamoa-dunyodagi barcha xalqlarning birlashuvi; o`rta jamoa-bir xalq yoki millatni tirlashtiruvchi jamoa; kichik jamoa-alohida bir shahar davlatini birlashtiruvchi jamoa. Farobiyning fikriga ko`ra, xalqlar bir-birlaridan tabiiy odatlari, aloqalari hamda xarakteri va tili bilan farq qiladilar. Farobi xalqlarning xarakterlari, odat va ahloqlarining shakllanishida geografik muhitning ta`sir kuchiga yuqori baho beradi. Farobiyning aytishicha, odamlarning eng takomillashgan jamoasi bu shaxr davlatlaridir. Qishloqlar esa shaharlardan keyinda turuvchi va shaharlarni oziq-ovqat bilan ta`minlovchi jamoalar hisoblanadilar. Bu yerda biz Platon va Aristotelning shahar davlatlari (polislari) haqidagi ta`limotlarining Farobiyning siyosiy qarashlariga ta`sirini ko`ramiz.

U shahar davlatlarini ikki kategoriyaga bo`ladi: Al-Madina al-Fozila. Al- Madina al-Johiliya. Yuqoridagi ta`kidlanganidek, u fazilatli va fazilatsiz shahar davlatlarning mavjud bo`lishini e`tirof etadi. Agarda barcha shahar aholisi o`zaro birlikda, ittifoqda yashab bir- birlariga yordam ko`rsatsalar bunday shaharlar fazilatlidir. Ushbu masalada Farobiy ilgarilab barcha xalqlar o`zaro tinch-totuv va do`stlik asosida yashasalar yer yuzida tinchlik o`rnatilishiga ishonch bilan qaraydi, deb hisoblaydi. Fazilatli shahar – davlat apparatini u inson organizmiga o`xshatadi. Inson organizmining qismlari biri ikkinchisiga yordam berganidek, davlat apparati mexanizmlari ham o`zaro bir- birlariga yordam berishlari kerak. Lekin nasl organizmi tabiiy organlardir. Insonni davlatlarga birlashishi ham tabiiy voqiylik bo`lsada, uning asosidan insonlarning erki yotadi. Shuning uchun ham Farobiyning fikriga ko`ra, kishilar o`zaro bir-birlariga yordam berishib tinch-totuv yashasalar maqsadga muvofiq bo`ladi. Farobiy fazilatli va fazilatsiz shaharlar haqida yozar ekan, u mavjud feodal davlatlaridagi adolatsizliklarni, tengsizlik, baxtsizliklarni qoralab, davlat boshliqlarini va barcha grajdanlarni yaxshilik qilishga, o`zaro yordam prinsiplariga ko`ra yashashga da`vat qiladi. Farobiyning bu g`oyalari o`z zamoniga nisbatan juda progressiv ahamiyatga ega bo`lib, diniy ta`limotlardan farq qilar edi. U baxtga erishishning asosida mehnat yotishini, hunarmandlar, dehqonlar, chorvadorlar, to`qimachilar kabi mehnatkashlarning mehnatini alohida ta`kidlaydi. Farobiy jamiyatni turli sinflar va tabaqalarga bo`linishiga e`tibor berib, oliy va quyi pog`onalarda turuvchi tabaqalar mavjud deb hisoblasada, ammo ko`pchilikka qarshi chiqib, boshqa mamlakatlar xalqlarining mulklarini talon-turoj qilish ularning o`zlarini qulga aylantirish uchun olib borayotgan siyosat va urushlarni qoralab, bunday tashqi siyosatga amal qilayotgan davlatni fazilatsiz davlat deb hisoblaydi. Farobiy o`z asarlarida davlat terminini ishlatmaydi. Ammo u shahar jamoalari deganda shahar davlatlarini nazarda tutadi. Davlatning kelib chiqishi sabablarini Farobiy ilohiyotidan qidir-masdan, balki odamlarning jamoa bo`lib yashash ehtiyoj-laridan deb biladi. U davlatning asosiy funksiyasi, vazifasi haqida fikr yuritib, uning ichki vazifasi grajdanlarning baxtli hayotini ta`minlash bo`lsa, tashqi vazifasi esa o`z aholisini tashqi hujumlardan himoyalash, muhofaza qilish deb hisoblaydi. Urush va tinchlik masalasida Farobiy urush ikki xil bo`ladi – adolatli va adolatsiz urushlar haqida gapiradi. U boshqa mamlakatlarni bosib olish uchun olib boriladigan urushlar adolatsiz urushlar deb va aksincha, adolatsiz urushlarga qarshi mudofaa muqsadida olib

boriladigan urushlarni adolatli deb hisoblaydi. bu borada shu narsani aytish kerakki, Farobiy davlatlar o`rtasida olib borilayotgan, o`zaro qirg`in keltirayotgan, dushmanlik maqsadidagi siyosatni, urushni qoralaydi. Bunday siyosiy fikrdagi kishilarni tubanlikda ayblab, ular insoniyliy prinsiplarini qo`pol ravishda buzayotganliklarini ko`rsatadi. Inson inson bo`lganligi uchun ham dushmanlikni emas, balki do`stlik, urushni emas, balki tinchlikni yoqlashi kerakligini uqtiradi. Shunday qilib, Farobiy orzu qilgan ideal shahar – davlatlarining asosiy vazifasi – bu tinchlikni ta`minlash, adolatli prinsiplarni himoya qilish, odil sudlovni o`rnatish kabilardir. Farobiyning din haqidagi g`oyalari ham xarakterlidir. Uning fikriga ko`ra din jamiyatni idora qilish uchun zarur bo`lib, asosiy vazifasi jamiyat uchun xizmat qilish kerak. Uningcha, har qanday din inson baxt-sodati uchun xizmat qilishi kerak. Mutafakkir dinlarni bir-birlariga qarshi qo`ymasdan har xil davlatlarda, xalqlarda turli xil dinlar mavjud bo`lishi mumkin deb hisoblaydi. Ularning asosiy vazifasi ijtimoiy tartib, baxtli hayot qurish uchun xizmat qilishdan iboratdir. U dinni insonlarning manfaatidan, davlatdan ustun qo`ymasdan, aksincha u grajdanlar davlatning vazifalarini amalga oshirishda yordamchi, xizmat qiluvchi qurol bo`lishini aytadi. Farobiy islomdagi turli dogmatik qarashlarni, diniy qoidalarni tanqid qiladi va o`rta asrlarning buyuk gumanisti sifatida maydonga chiqadi. O`zining «Ixso al-ulum» asarida mutakallimlarning diniy masalalarini hal qilishdagi noto`g`ri mutodlarini, obyektiv holatdan chetga chiqib ketayotganliklarini ochib tashlaydi. Farobiy davlat formasi masalalariga ham to`xtab, shoh donishmand bo`lishi va u o`z lovazimiga loyiq kishi bo`lishini e`tirof etadi. Bu bilan Farobiy taxtni otadan baloga o`tib kelishi (meros)huquqini qoralab, davlat boshlig`i o`z lavozimiga mansub bo`lgan shaxs bo`lishligini yoqladi. Ma`lumki, sharq davlatlarining shakli asosan mutloq monarxiya bo`lib, bu ko`p asrlar davomida saqlanib qolgan. Islom dini davlatning bu shaklini yanada mustahkamlab – shoh xudoning yerdagi soyasi, vakili degan g`oyani kishilar ongiga singdirib yuborgan. Farobiy ham o`zining siyosiy qarashlarida monarxiya davlat formasidan voz kecha olmaydi. Uning fikriga ko`ra, davlat boshlig`i har tomonlama yetuk shaxs bo`lishi kerak. Ammo bu yerda shuni aytish kerakki, Farobiy monarx to`g`risida gapirar ekan uning oldiga 12 talabni qo`yadi. Ideal davlat boshlig`i haqiqatni sevuvchi va uning uchun kurashuvchi, boylikka xirs qo`ymaydigan, adolatsizlik va jabr-zulm qiluvchilarga qarshi kurashuvchi, botir, jasur bulishi kerak deb hisoblaydi. Bu yerda shu narsa xarakterliki, Farobiyning o`zi ham ana shu 12 fazilatning hammasi yagona bir kishida bo`lishiga shubhalanib, davlatni bir kishi emas, balki bir necha kishi boshqarishi kerak degan g`oyani ilgari suradi. Bu yerda biz Farobiyni monarxiya formasi doirasida cheklanib qolmasdan, balki o`z zamonidan ilgarilab ketganini ko`ramiz.

Lekin Farobiy ham o`z davrining farzandi bo`lganligi sababli davlat va huquqning mohiyati, formasi kabi masalalarni yechishda o`z zamoniga nisbatan progressiv bo`lsada, lekin ularning asosiy sababini mohiyatini yechishda tarixiy cheklanishlarga yo`l qo`yadi. Uning ushbu masalalardagi fikrlari ko`proq utopik xarakterda bo`lib, kelajakda adolatli (fazilatli) davlatlarni va ularning rahbarlari xalq orasidan chiqqan donishmand shaxslar bo`lishini orzu qilish bilan cheklanadi. Davlat, huquq, din odamlarni hayotini yaxshilashi, ularni baxt-saodat, tinchlik bilan ta`minlashi uchun xizmat qilishi kerak degan fikrlarni ilgari surgan va mamlakatda progressiv siyosiy fikrning diniy dogmalariga qarshi rivojlanishida gumanistik g`oyalarning omma orasida keng tarqalishi progressiv mutavakkirlarning siyosiy-huquqiy qarashlari taraqqiyotda muhim rol o`ynaydi. 4. Beruniy, Ibn-Sino va boshqalarning siyosiy va huquqiy qarashlari Abu Rayxon Beruniy (973-1048) sharqning ulkan olimi bo`lib, Xorazm o`lkasining Kiyat shahri yaqinidagi Berun qishlog`ida tug`ilgan. U astronomiya, matematika, meditsina, tarix, geografiya va boshqa fanlarga oid 200 ga yaqin asarlar yozgan. Beruniy Xorazmshoh Ma`mun ibn Ma`mun saroyida muhim davlat ishlarini bajaradi, biroq keyinchalik umrini butunlay ilm- fanga bag`ishlaydi. Beruniy yoshligida karvonlarga ergashib, juda ko`p shaharlarga boradi. Juda ko`p o`qigan, ko`p narsa ko`rgan Beruniy 20 yoshida taniqli olim bo`lib, elga mashhur bo`ladi. Ma`mun akademiyasida Sharqning eng mashhur olimlari yig`ilgan edi. Jumladan, Abu Ali ibn Sino, Abusaxil Massix, Abulhasan ibn al-Xummer va Beruniyning ustozi Abu Nosir ibn Iroq va boshqa olimlar bor edi. Beruniy buyuk olim bo`lishi bilan birga yirik davlat arbobi ham edi. Xorazmshoh saroyida u muhim davlat siyosati bilan bog`liq masalalarni hal qilishda Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al Beruniy 360 hijriy (973 milodiy) yilda Kiyat shahrining atrofidagi qishloqlardan birida dunyoga kelgan. Beruniyning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi O`rta Osiyo xonliklari o`rtasida feodal tarqoqlik va islom siyosiy ideologiyasi hukmronlik qilayotgan bir zamonda shakllanadi. Beruniy yoshligidanoq ilm-fanning turli sohalarini egallash bilan mashg`ul bo`ladi. U 16 yoshida globus yasab, ilm-fan ahllarini hayratlantirgan edi. Beruniy 995 yilda Xorazmdan horijiy mamlakatlarga ketishga majbur bo`ladi. Mutafakkir sharq xalqlarining hayoti, madaniyati bilan yaqindan qiziqib, 1010 yilda o`zining yirik asarlaridan biri-«O`tgan avlodlarning yodgorliklari» («Al Asar al- Bakiya») asarini yozadi. Beruniy bu asarda birinchi manbalar asosida va katta aniqlik bilan qadimgi greklar, rimliklar, forslar, xorazim-liklar yevreylar kabi

xalqlarning dinlari, urf-odatlari, qonun-qoidalari haqida yozadi. Masalan, «Oq kiyimlilar harakatlari haqida hikoya» kitobini yaratadi. Ammo ushbu asar hanuzgacha topilmagan. Insonning paydo bo`lishi va idrok masalalarida u asosan, traditsion idealistik pozitsiyada turadi, ya`ni u ollo tomonidan yaratilgan deb hisoblaydi. Beruniy dunyo xalqlarining tarixini, madaniyatini geografik muhitga asoslangan holda yoritadi. Odamlarning rang-lari, tillari va tashqi ko`rinishlarining turlicha bo`lishi faqat nasligi bog`liq bo`lmasdan, balki ular yashayotgan suvga, havoga, tuproqqa bog`liqdir deb hisoblaydi. Beruniyning muhim g`oyalaridan yana biri bu – moddiy faktorning roli haqidagi qarashlaridir. Uning fikriga ko`ra, odamlar o`z dushmanlariga qarshi kurishish va o`zlarining zaruriy ehtiyojlarini qondirish uchun uyushgan holda yashash va ishlashga majburdirlar. U «Minerallar» asarida ehtiyoj tomon-lari turli tuman va ko`p bo`lishi, faqat bir necha kishilar uyushmasigina uni qoniqtirishi mumkin. Ana shuning uchun odamlar shaharlar yaratilishiga mushtarakdirlar, deb hisoblaydi. Beruniy odamlarni jamoa bo`lib yashashlarining asosiy qoidalari bu o`zaro yordam, bir- birlari bilan tinch-totuv Yasha, umumiy manfaat uchun ishlash kabi prinsip larga asoslangan bo`lishi kerak deb hisoblaydi. Insonning asosiy vazifalaridan biri bu mehnatdir. Chunki barcha narsalar mehnat orqali ro`yobga chiqadi, paydo baladi. Olim asarda ijtimoiy munosabatlar masalasiga to`xtab, mehnat taqsimoti hamda mehnat taqsimoti natijasida ortiqcha mahsulot (tovarni) paydo bo`lishi va ayrboshlashi hamda pulning regulyatorligi kabi muhim ijtimoiy masalalarga ham to`xtab o`tadi. Kishilarning boy va kambag`allarga, ezuvchilar va eziluvchilarga bo`linishining asosiy sabablaridan biri mulkiy tengsizlik ekanligini yaxshi tushunib yetgan Beruniy fuqarolar o`rtasida tuziladigan mehnat va ayrboshlash shartnomalarini ikki turga bo`ladi. Qonuniy yoki adolatli bu shartnomalarga ko`ra mehnatkash mehnatiga yarasha ish haqi olish zarur. Olim qonunsiz yoki adolatsiz shartnomalar asosida tengsizlik, zo`rlik, qalloblik yotishini va buning natijasida bir kishi tomonidan ekspluatatsiya qilinishi-ni qoralaydi va qonunsiz shartnomalarga qarshi chiqadi. U bu bilan jamiyatda ko`proq sotsial adolatsizlik sodir bo`layotganligini ko`rsatadi. Beruniy davlat va huquqning paydo bo`lishi va ularning vazifalari masalalarini Farobiy kabi tabiiy ehtiyojdan deb biladi. Boshqacha qilib aytganda, odamlar ijtimoiy adolatli tartib, yukida o`rnatish uchun davlatga birlashadilar degan fikrlar bo`ladi. Beruniy davlatning shakli masalasida esa mamlakatni mutlaq hokim shohlar –despotlar emas, balki ma`rifatparvar shohlar boshqarishi kerakligi haqidagi g`oyani ilgari suradi. Olim dinni yoqlagan bo`lsada, o`z diniy dunyoqarashining tor doiralarida cheklanib qolmasdan yanada ilgarilaydi. U kishilarni ilm-fanga da`vat qiladi va dinmas, balki ilm-fan bilan shug`ullanish uning idealiga aylanadi. Beruniy «Hindiston» asarida millatchilik kabi

dunyoqarash doirasida cheklanib qolganlarni tanqid qilib, yer-faqat bizning yerlarimiz, odamlar faqat bizning xalqlarimizning vakillari, shohlar faqat bizning hukmdorlarimiz, din esa fanat bizning dinimiz”-, deb fikr yurituvchilarni tanqid qiladi. U xalqlar orasida tenglik, tinchlik prinsiplarini joriy qilinishini orzu qildi. Beruniyning siyosiy-huquqiy qarashlari, yuqorida qarab chiqqanimizdek, eng ilg`or va chuqur insoniylik prinsiplariga asoslanadi. U inson nomini, uning tafakkurini ulug`lab, shohlar va qonunlar ana shu hazrati inson uchun xizmat qilishi hamda uni bosqinchilar, zolim shohlardan himoya qilishlari kerak degan progressiv g`oyalarni o`rtaga tashlaydi. IBN SINO. Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro viloyatida Afshona (hozirgi Vobkent rayoni) qishlog`ida tug`ilgan. Uning yoshlikdagi nomi Husayn bo`lgan, u 5 yoshga to`lganda oilasi Buxaro shahriga ko`chib keladi. Ibn Sino yoshligida astronomiya, matematika, logika, fizika, metodika va fikx (huquq) masalalarini yaqindan o`rgandi. 999 yilda Buxoro qoraxoniylar tomonidan bosib olinganidan keyin u Urganch shahriga ketishga majbur bo`ladi. Ibn Sino sharqda «Ash-SHeyx» yoki «Ar-Rais» degan taxallus bilan mashhur bo`lgan bo`lsa, g`arbda esa Avitsena degan nom bilan taniladi. Uning hayoti, dunyoqarashi haqida adabiyotlarda turlicha qarashlar mavjud. O`rta asr avtorlari: al-Bayxaki, al-Kifti, Ibn-Abu- Usaybia, ibn-Xallikan, al-Kashi kabi yozuvchilar asarlari asosiy manba bo`lib xizmat qiladi. Ibn Sinoning siyosiy-huquqiy qarashlari Abbosiylar xalifaligining siyosiy tushkunlikka uchragan hamda xonliklar, bekliklar o`rtasida o`zaro urushlar kuchaygan bir zamonda shakllanadi. Mamlakat hayotida ro`y berayotgan siyosiy tushkunlik mutafakkirni yoshlik yillaridanoq turli shaharlarda, xonliklarda sarsonu-sargardonlikda yurishga majbur etadi. Ammo hayot qanchalik shafqatsizlik qilmasin, u yoshlik yil-laridanoq falsafa, siyosat va meditsina kabi fanlar bilan qiziqadi. U musulmon huquqi asoslarini, norma-larini yoshlik yillaridayoq chuqur o`zlashtirib olgan edi. Ibn Sinoning Buxoro shahriga kelib Abu Abdullax an-Notiliy rahbarligida falsafiy fanlarni o`rgangan yillari uning hayotida o`zining chuqur izini qoldiradi. Tez orada shogird ustoz darajasiga ko`tarilib, falsafa, logika huquq, matematika, fizika, meditsinaga oid kitoblarni mukammal o`rganib chiqadi. Platon, Aristotel, Farobiy kabi ensiklopedik olimlarning asarlari uning asosiy bilim manbaiga aylanadi. Zamondoshi Beruniy bilan esa bevosita xatlar orqali fikrlashib turadi. Mutafakkir (1002-1005 yillarda) hokimiyat qoraxoniylarga o`tgan davrda Buxorodan Gurganjga ketishga majbur bo`ladi. Gurganj shahrida «Ma`mun akademiyasi» mavjud bo`lib, unda Abu-Rayxon al-Beruniy, Abu Saxl al-Masixiy, Abul-Xayr al Xammarlarga o`xshagan ko`plab olimlar ijod qilayotgan edilar. Ibn Sino ular bilan yaqindan tanishib, Xorazm shoh Ali ibn-Ma`mun saroyida xizmat qiladi.

Lekin 1008 yildan boshlab, Ibn Sino o`zining shogirdi Abu-Ubayd al-Juzjoniy bilan birgalikda Xuroson shahar va qishloqlarida muhtojlikda yashashga majbur bo`ladi. Mahmud Faznaviy Xorazmda mashhur bo`lgan barcha olimlarni o`z saroyiga taklif qiladi. Ibn Sino bunga rozi bo`lmasdan Xorazmdan chiqib ketishga majbur bo`ladi. Bundan g`azablangan Sulton Mahmud Faznaviy atrof-larga chopar yuborib, olimni ushlab saroyga olib kelish-ni buyuradi. Mutafakkir Maxmud Faznaviydan yashirinib (1015-1024) Xamadonda to`xtaydi. Xamadon hokimi Shams ad-Dauliy esa uni o`ziga vazir qilib tayinlaydi. Ibn Sino bevosita davlat arbobi sifatida davlat ishlarini boshqarish bilan mashg`ul bo`ladi. Ammo Ibn Sinoning progressiv fikrlari davlat apparatidagi mulozimlarni reaksion guruhlariga ma`qul kelmaydi.

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r : 1. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». «O`zbekiston», Toshkent. 2000 y. 2. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». «O`zbekiston», Toshkent 1997 y. 3. Karimov I.A. «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li». «O`zbekiston», Toshkent 1995 y. 5. Karimov I.A. «O`zbekiston Konstitutsiyasining 9-yilligiga bag`ishlangan tantanali marosidagi nutqi». «O`zbekiston ovozi», 2001 y, 8.XII. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

O`rta asrlarda Sharq va G`arb mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Rimda siyosiy-huquqiy ta`limotlar

Qadimgi sharqda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Yunonistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Siyosiy huquqiy ta`limotlar tarixining predmeti va metodi