Нутқ маданияти адабий тил меъёрлари аспектида - Юриспруденция - Рефераты

Нутқ маданияти адабий тил меъёрлари аспектида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Нутқ маданияти адабий тил меъёрлари аспектида Режа: 1. Нутқнинг коммуникатив тавсифи. 2. Нутқнинг тўғрилиги. 3. Нутқнинг аниқлиги. 4. Нутқнинг мантиқийлиги. 5. Нутқнинг тозалиги. 6. Нутқнинг таъсирчанлиги. 7. Адабий тил. Адабий тил меъёрлари тушунчаси. Адабий тил меъёрлари нутқ маданияти мезони. 8. Сўз ва термин қўллаш меъёрлари. 9. Юрист фаолияти ва имловий меъёр PP лар. 10.Юридик тил ва грамматик меъёр.

Таянч сўз ва иборалар: нутқ – лингвистик ҳодиса, нутқ – руҳий ҳодиса, нутқ – нафосат, нутқнинг коммуникатив сифати, варваризмлар, жаргон ва арголар, канцеляризмлар, вульгаризмлар, паразит сўзлар; адабий тил, адабий тил меъёрлари. Нутқ фақатгина лингвистик ҳодиса бўлмасдан, балки руҳий (психологик), нафосат (эстетик) ҳодисаси ҳамдир. Шу боис юқори даражадаги нутқ дейилганда, айтилмоқчи бўлган фикрнинг тингловчига тўлақонли етиб бориши, уларга маълум таъсирини ўтказиши назарда тутилади. Нутқнинг коммуникатив (алоқавий) сифати қуйидаги лингвистик ва экстралингвистик мезонларга бевосита боғлиқдир: нутқнинг тўғрилиги, нутқнинг аниқлиги, нутқнинг мантиқийлиги , нутқнинг тозалиги, нутқнинг таъсирчанлиги (образлилиги). Нутқнинг тўғрилиги . Нутқнинг бош коммуникатив сифати нутқнинг тўғри бўлишидир. Адабий тилнинг фонетик, орфоэпик, лексик ва грамматик меъёрлари талабларига тўла мос келадиган нутқ тўғри нутқ саналади. Тил бирликларини тўғри, ифодали талаффуз қилиш, яъни сўз ва мантиқий урғу, оҳанг, паузага асосий эътибор қилиш орқали нутқ тўғрилиги юзага келади. Нутқнинг тўғри бўлиши, асосан, сўз ва мантиқий урғунинг тўғри қўйилишига ҳам боғлиқ. Рус тилида урғу эркин бўлса, ўзбек тилида урғу, асосан, сўзнинг охирги бўғинига тушади. Агар сўзнинг ўзагига қўшимчалар қўшилса, урғу ўз ўрнини ўзгартириб, охирги бўғинга кўчади: жиноя ׳ т, жиноятчи ׳ , жиноятчила ׳ р . Бу ҳолат адабий меъёр ҳисобланади. Лекин ўзбек тилида ҳам баъзи ўринларда урғу олдинги бўғинларга ( ле ׳ кин, афсу ׳ ски, алба ׳ тта ) тушиши ва ҳатто сўзнинг маъносини ўзгартириб юбориши мумкин: янги ׳ китоб, я ׳ нги келди; Яхши ׳ бола я ׳ хши ўқийди. Бундай сўзлар ўзбек тилида анчагина: тугма ׳ -ту ׳ гма, сузма ׳ -су ׳ зма, олма ׳ -о ׳ лма, қайнатма ׳ -қайна ׳ тма. Уларнинг маънолари фақат урғу ёрдамида ойдинлашади.

Гап таркибидаги бўлаклардан бирининг таъкидлаб айтилиши мантиқий урғу бўлиб, мантиқий урғу олган бўлак алоҳида оҳанг билан талаффуз этилади ва мазмунни ўзгартиришга хизмат қилади. Масалан: Жиноятчи бугун қишлоқда қўлга олинди гапи мантиқий урғусига кўра тўрт хил фикрни англатади. Бунда қайси маънога алоҳида эътибор берилса, шу маънони ифода этаётган сўз алоҳида урғу билан талаффуз этилади: Жиноятчи бугун қишлоқда қўлга олинди (Бошқа ерда эмас, қишлоқда). Бугун қишлоқда жиноятчи қўлга олинди. (гумонланувчи эмас, айнан жиноятчи). Жиноятчи қишлоқда бугун қўлга олинди (кеча эмас, яъни бугун). Жиноятчи бугун қишлоқда қўлга олинди (қўлга олинмаган эди). Баъзан мантиқий урғу нотўғри қўйилса, фикр мавҳум бўлиб қолади ва тингловчига етиб бормайди. Масалан, Онасиз бола ўйнамас гапида онаси ёнида бўлмаган бола ўйнамайди дейиляптими, ёки онаси бўлмаган бола ўйнамайди деган фикр англашиляптими, буни фақат урғу олган бўлак орқали аниқлаш мумкин. Агар урғу онасиз сўзига тушса биринчи маъно, бола сўзига тушса иккинчи маъно англашилади. Демак, нутқнинг тўғрилигини таъминлаш учун сўз (лексик) ва мантиқий (логик) урғуни тўғри қўллаш мақсадга мувофиқдир, акс ҳолда юқоридагидек мавҳум ҳолатлар юзага келиши мумкин. Оҳанг (интонация) туфайли сўзлар ва гаплар мазмуни турлича жилоланади. Масалан, кўринмайсиз сўзи турли оҳанг орқали соғинганлик , самимият , кесатиқ ва норозилик каби кўплаб маъноларни ҳосил қилиши мумкин. Тўғри нутқ тузишда пауза (тўхтам) ҳам алоҳида ўрин тутади. Нутқда паузани нотўғри қўл-лаш туфайли айтилаётган фикр мазмуни ўзгариб кетади. Масалан, Акбар, ўқиди . Бу гап мазмунидан Акбарга кимнингдир ўқиганлиги маъноси англашилмоқда (Акбар - ундалма вазифасида). Агар бу гапда пауза бўлмаса Акбар ўқиди, яъни Акбарнинг ўзи ҳақида гап кетаётганлиги англашилади. Бундан ташқари, нутқнинг тўғрилигига эришиш учун фикрни ҳар жиҳатдан мазмунли, ифодали қилувчи сўз ва терминларни, бирикмаларни

топа олиш ва уларни ўз ўрнида қўллай олиш санъатини эгаллаш лозим. Яъни бамисоли уммон бўлган тилимизда мавжуд бўлган лексик қатламдан сўзларнинг ўз ва кўчма маънолари; синоним, омоним, антоним, пароним, терминларнинг маъно қирраларини тўла англаб улардан ўринли фойдалана олиш нутқнинг тўғрилигини таъминловчи воситалардир. Бундай луғавий бирликларни ўз ўрнида қўллай олмаслик эса нутқнинг тўғрилигига путур етказади, натижада сўзловчининг мақсади тўлиқ амалга ошмай қолади. Юристларимиз ҳам ўз фаолиятларида бунга амал қилишлари зарур. Бир сўзни нотўғри қўллаш бутун бир гапнинг мазмунини ўзгартириб юборади. Масалан, босқинчилик ва талончилик , товламачилик ва фирибгарлик каби юридик тушунчаларни билдирувчи терминлар умумий маъноси бир хил, лекин маъно қирралари жиҳатидан бир-биридан фарқ қиладиган сўзлардир. Уларнинг ўрнини алмаштириб қўллаш қонун тилида услубий хатоларни келтириб чиқаради. Юқорида келтирилган синонимларнинг ҳар бири Жиноят Кодексида термин сифатида бир маъноли бўлиб, ҳар қайсиси алоҳида- алоҳида жиноятнинг номини билдиради. Қонунда Босқинчилик – ўзганинг мулкини талон-тарож қилиш мақсадида ҳужум қилиб, ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиб ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб содир этилган жиноятдир (ЖК, 146- модда). Талончилик - ўзгалар мулкини очиқдан-очиқ талон-тарож қилишдир (ЖК, 166-модда). Товламачилик - жабрланувчи учун сир сақланиши лозим бўлган маълумотларни ошкор қилиш билан қўрқитиб мулкни ёки мулкий ҳуқуқни топширишни, мулкий манфаатлар беришни ёхуд мулкий йўсиндаги ҳаракатлар содир этишни талаб қилиш ёхуд жабрланувчини ўз мулки ёки мулкка бўлган ҳуқуқини беришга мажбур қиладиган шароитга солиб қўйиш. (ЖК, 165-модда). Фирибгарлик - алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан ўзганинг мулкини ёки мулкий ҳуқуқини қўлга киритиш (ЖК, 168-модда).

Келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, синонимларнинг маъно қирраларини тўғри англамаслик, нафақат нутқнинг тўғрилигига путур етказади, балки жазо белгилашда ҳам нотўғри ҳолатларни келтириб чиқаради. Нутқнинг аниқлиги . Аниқлик ҳам нутқнинг коммуникатив сифатини таъминловчи шартлардан биридир . Нутқнинг аниқлиги дейилганда, ифодаланаётган фикрга, воқе ий ликка сўз ва терминларнинг мувофиқ келишидир. Яъни шакл билан мазмун мутлақо мос бўлмоғи нутқнинг аниқлигини таъминлайдиган омиллардир. Нутқнинг аниқ бўлиши унинг шаклланишида иштирок этувчи нафақат лингвистик, балки экстралингвистик омилларга ҳам боғлиқ бўлади. Бу эса, тил ва тафаккурнинг ўзаро алоқадорлиги билан ўлчанади. Табиат ва жамиятдаги нарса-ҳодисалар ҳамда воқе ий лик билан уларнинг нутқдаги инъикоси ўртасидаги айнан мувофиқлик нутқнинг аниқлигини таъминлайди. Нутқда тушунчани ифодалаш учун сўзни ўз ўрнида қўллай олмаслик нутқ аниқлигига путур етказади. Аниқликни бузувчи ҳолатларга, асосан, қуйидагилар сабаб бўлади: а) синонимларни нотўғри қўллаш: фуқаро, шахс, субъект, инсон сўзларининг ўрнини алмаштириб бўлмайди; б) паронимларни нотўғри қўллаш: тизим-тузум, ислоҳ-истилоҳ, истиқлол-истиқбол, дипломат-диломант... ; в) сўз тартибининг ўрнини алмаштириб қўллаш : Жиноятчи семиз портфелли киши эди. Жиноятчи портфелли семиз киши эди. (Биринчи гапда жиноятчининг портфели, иккинчи гапда унинг ўзи семиз эканлиги англашилади). Жисмоний шахс молия йили давомида ҳар бир ишлаб даромад олган ой учун энг кам иш ҳақининг бир баравари миқдорида чегирма қилиниш ҳуқуқига эга. ( ЎзР Солиқ кодекси, 54- модда). Келтирилган моддада сўзлар тартибининг ўзгариши мазмуннинг йўқолувига олиб келган. Аслида бу модда адабий тил меъёрларига мувофиқ қуйидагича берилиши лозим эди: Жисмоний шахс молия йили давомида ишлаб даромад

олган ҳар бир ой учун энг кам иш ҳақи миқдорида солиққа тортилади. Бундай ғализ моддалар давлатнинг фуқароларига тушунарли бўлмайди. Бўлғуси мутахассисларнинг асосий вазифаси ифодаланаётган фикрнинг бошқалар томонидан тўлақонли қабул қилинишига эришишдан иборат бўлмоғи лозим. Шу сабабдан тил бирликларини мақсадга мувофиқ қўллаш учун адабий тилнинг қоидалари, меъёрларини юқори даражада билиш тақозо этилади. Нутқнинг мантиқийлиги . Фикр, тафаккур қилиш соғлом бўлса, нутқ ҳам талаб даражасида бўлади. Фикр нотўғри бўлса, нутқ мантиқий жиҳатдан тугал бўлмаслиги аниқ. Грамматик жиҳатдан шаклланмаган нутқ ҳам, нутқда ноўрин қўлланилган луғавий бирликлар, грамматик шакллар ҳам мантиққа путур етказади. Нутқнинг мантиқийлиги фақат лисоний ҳодиса бўлмасдан, экстралингвистик ҳодиса сифатида ҳам намоён бўлади. Агар юрист тилнинг бутун қоидаларини яхши билсада, ўзи фикр юритаётган мавзуни яхши билмас экан нутқнинг мантиқийлиги юқори даражада бўлмайди. Зеро, улуғ мутафаккир Форобий тўғри таъкидлаганидек, «Мантиқнинг ақлга муносабати грамматиканинг тилга муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тарбиялагани каби, мантиқ ҳам тафаккурни ҳақиқий йўлдан олиб бориш учун ақлни тўғрилаб туради». Нутқда мантиқийликка эришиш учун , аввало , бир фикрни иккинчи фикрга боғлай олиш, мавзунинг муқаддима, асосий қисм, ҳамда хотима қисмини тўғри жойлаштира олиш, фикр юритилган мавзу юзасидан тегишли хулосалар чиқара олиш маҳоратини шакллантириш зарурдир. Ҳар қандай воқе ий лик юзасидан айтилаётган мулоҳазалар юқорида санаб ўтилган зарурий қисмларга эга бўлади, агар бу қисмлар тартиби ўзгартирилса, мантиқ йўқолиши, мақсад амалга ошмаслиги аниқ. Шунинг учун нутқий мантиқ талабига мувофиқ гаплар ўртасида ҳам изчиллик бўлиши, уларнинг бирида баён этилган фикр иккинчиси орқали тўлдирилиши керак. Бу ҳолат маълум бир фикрнинг тугашига қадар давом эттирилиши лозим. Гаплар ўртасида фикрий изчиллик йўқолиши билан мантиқийликка путур етади.

Демак, тушунчалар учун муқобил бўла оладиган сўзлар, терминларни ўз ўрнида қўллай олиш; оҳанг, сўзларнинг боғланиши, сўзлар тартиби, гапларнинг турларини мазмунга мувофиқлигини таъминлай олиш мантиқийликнинг асосини ташкил этади. Яъни воқе ий ликка мос келмаган нутқда мантиқийлик тугал бўлмайди. Нутқнинг мантиқийлигигига путур етказувчи лисоний жиҳатлар қуйидагилардан иборат: Нутқда айрим сўзларнинг тушириб қолдирилиши: Жиноятчи ўз шеригини белгиланган жойда кутиб олди. Унинг қўлида сумка бор эди. (Кимнинг қўлида сумка бўлган? Жиноятчининг қўлидами ёки шеригининг?). Рус гуруҳини тамомлаган баъзи юристларнинг у ва ў ҳарфларининг фарқига бормаслиги: Саволлар гувоҳни уйлантириб қўйди. ъ айириш белгисининг қўлланилиш доирасини билмаслик: Жиноятчининг даволари исботланмади. х ва ҳ товушларини ёзувда тўғри қўллай олмаслик: Дарахт шоҳларида қотилликнинг изи топилди. Нутқнинг тозалиги . Нутқнинг коммуникатив сифати фақат ва фақат адабий тил доирасида бўлгандагина шаклланади, тўлақонли бўлади. Нутқнинг тозалиги дейилганда ҳам нутқнинг адабий тил меъёрларига мувофиқлиги тушунилади. Нутқ маданияти ҳақида гапирилганда бевосита инсоннинг нутқда номеъёрий сўзларни қўлламасдан, нутқнинг тозалигига путур етказувчи нуқсонларсиз фикр ифодалаши кўзда тутилади. Нутқнинг тозалигини бузувчи қусурларга қуйидагилар киради: • Нутқда адабий тилга хос бўлмаган сўзлар, диалектизмлар, яъни шевага оид сўзларни қўллаш. Диалектизмлар бадиий асар тилида маълум бир эстетик вазифада – ижодкорнинг мақсади ва ниятини амалга оширишда тасвирий восита сифатида қўлланса-да, маданий нутққа соя солувчи воситадир. Ҳуқуқ-тартибот тизимида фаолият кўрсатаётган ходимлар нутқида ҳам бундай ҳолатлар тез-тез кўзга ташланади. Баъзи юристларимиз

мулоқот жараёнида ҳамон ўз нутқини назорат қила олмаётирлар. Шевага оид сўзларни нутқда тез-тез қўллаш адабий тил меъёрининг бузилишига сабаб бўлади, натижада нутқнинг тозалигига путур етади. Масалан, келопти, кетвотти, бордиз, ёшулли, болиш (ёстиқ), гармдори (қалампир), дода, шоти, гашир каби. Варваризмлар − ўзбек адабий тилига ўзлашмаган хорижий сўзлардир. Нутқда ўзбек тилида муқобили бўла туриб ўзлашмаган хорижий сўзларни, яъни варваризмларни қўллаш нутқнинг тозалигини, софлигини бузади. Амалиётдаги юристларнинг аксарияти нутқида бу ҳолатни кузатиш мумкин. Масалан, вооб ще, общитада яшайди, зайнит, так ( хўш дейиш ўрнига ), обсуждать қилиш керак, прелесть, учебный часть , заявление, акт... Бу ҳолат биринчидан, нутқнинг тозалигига салбий таъсир этса, иккинчидан, зиёлининг маданий савиясини, маънавий қиёфасини пасайтиради. Адибларимиз варваризмлардан хорижий расм-одатларни тасвирлашда, баъзан чет эл маданияти олдида сажда қилувчи персонажлар нутқини индивидуаллаштиришда фойдаланадилар. Жаргон ва арголар – бирор ижтимоий гуруҳ ўртасида қўлланиладиган ва уларнинг талабларини ифодаловчи махсус сўз ва иборалар. Жаргонлар фикрни бошқалардан сир тутиш учун қўлланилади. Жаргонлар ўзига хос сунъий, шартли сўзлардир. Савдогарлар, ўғрилар, қиморбозлар, отарчилар, баъзи дангаса талабалар ўйлаб топган хуфёна сўзлар жаргон деб юритилади. Масалан, мент (милиция), кўки (АҚШ пул бирлиги), салласини олмоқ (калласини олмоқ), международный (талабалар нутқида «3» баҳо) ва бошқалар. Жамиятда текинхўрлик, бошқалар ҳисобига яшаш, маиший бузуқлик йўлига ўтиб олган маънавий бузуқ гуруҳлар томонидан қўлланиладиган махсус сўзлар арго дейилади. Масалан, лой, якан (пул), бедана (тўппонча), перо (пичоқ), дар (гўзал) ва ҳ.қ. Бундай ғайритабиий сўзлар, нутқ софлиги ва тозалигини пасайтиради.

Канцеляризмлар − расмий услубга хос сўз ва бирикмалар. Масалан, юқорида қайд этилган, қуйида баён қилинган, ...унвони берилсин, зиммасига юклансин, топширилсин, тадбирларни ишлаб чиқсин... Қатъий шаклга кирган бундай тайёр сўз ва бирикмалар ҳужжат лар матнига алоҳида расмийлик маъносини беради. Лекин канцеляризмлар ўзи алоқадор бўлмаган бошқа нутқ кўринишларида, хусусан сўзлашув нутқида қўлланса, нутқнинг тозалигига путур етказади. Вульгаризмлар − қўпол, ҳақорат мазмунидаги сўзлар. Вульгаризмлардан бадиий асарларда салбий қаҳрамонларнинг дағаллиги, қўполлиги ва маданиятсизлигини кўрсатиш учун ишлатилади. Лекин бундай сўзларнинг нутқда қўлланилиши салбий ҳодисадир. Паразит сўзлар − ортиқча қайтариқлар, бекорчи сўзлардир. Сўзловчининг тилга эътиборсизлиги туфайли юзага келади ва доимий қўлланилиб борилса, одатга айланиб қолиши мумкин. Масалан, яъни, демак, хўш, так ва б. Бундай луғавий бирликларни меъёридан ортиқ қўллаш нутқнинг савиясини пасайтиради. Нутқнинг таъсирчанлиги . Маълумки, нутқнинг асосий мақсади тингловчининг фақат қулоғини эмас, балки қалбини ҳам забт этишдир. Сўзнинг турли маъно қирраларини ҳам кўра олишга интилиш, нутқдаги сўзларнинг фавқулодда уйғунлигини таъминлаш нотиқдан катта меҳнат талаб этади. Нутқнинг таъсирчанлигини таъминлаш нафақат лингвистик, балки экстралингвистик омилларни ҳам ўз ичига олади. Экстралингвистик омилларга тилга боғлиқ бўлмаган шарт-шароитлар киради. Бу аввало, нотиқнинг ёритилиши лозим бўлган мавзу юзасидан етарли билимга эга бўлишини тақозо этади. Мавзуни чуқур ўзлаштирмаган нотиқнинг табиийки, нутқида таъсирчанлик бўлмайди. Бамисоли уммон бўлган тилимиздан бир фикрни бир қанча шаклу шамойилларда ифодалаш имкониятлари мавжуд, яъни тилимизда ҳар қандай воқеа-ҳодисаларни ифодалаш учун сўз ва

иборалар топилади, лекин мулоқот вазияти учун энг уйғун ифодани топа билиш нутқ эгасининг билими, маърифату маданияти, маҳорату малакасига боғлиқ. Мулоқот вазиятининг моҳиятига чуқур етмасдан танланган тил бирликлари, ҳар қанча гўзал бўлмасин, нутқ эгасининг мақсадини ифодалай олмайди. Нутқнинг таъсирчанлиги дейилганда, асосан оғзаки нутқ жараёни кўзда тутилади. Оғзаки нутқда сўздаги унли товушларни чўзиш орқали нутқ таъсирчанлиги юзага келади. Унлиларни чўзиш орқали шодланиш, мамнунлик, таажжуб, изтироб, ўкиниш, ғазабланиш, киноя, кесатиқ, пичинг каби қатор ҳиссий бўёқлар ифоланиши мумкин. Нутқий таъсирчанлик урғу ҳамда сўзларни бўғинларга бўлиб талаффуз қилиш билан юзага келади: ў-қи-май-сан, кет-май-ди, кел-май-ди каби сўзларда қатьий инкор ифодаланмоқда. Оғзаки нутқ талаффузидаги оҳангнинг тезлиги, юқори-пастлиги ҳам таъсирчанликни оширувчи омиллардир. Одатда, нотиқлар нутқ таъсирчанлигини ошириш мақсадида ўз нутқларини кўтаринки руҳда баён қиладилар. Бундай нутқлар, одатда, муҳим қарорлар, ахборотлар, фармойишлар ўқилганда ишлатилади. Маълумки, ўзбек тили нутқий воситаларга ўта бой тиллардан биридир. Нутққа ранг-баранглик бериш, нутқий бадиийликни кучайтириш мақсадида кўпроқ турли хил тасвирий воситаларга мурожаат қилинади. Ана шу тил воситаларидан ўринли ва унумли фойдалана олган нотиққина киши қалбида ҳислар туғёнини уйғота олади. Тил кишиларнинг фикр-мулоҳазаларини кенг ва ҳар томонлама ёритиб беришда чегарасиз имкониятларга эга. Лекин ифодаланиши лозим бўлган фикр-мулоҳазаларнинг юқори даражада бўлиши учун тилнинг тасвирий воситаларини, унинг турли хил маъно нозикликларини тинмай ўрганиш лозим бўлади. Ана шундагина қисқа жумлаларда, матнларда олам-олам фикрларни ифодалай олиш мумкин, чунки сўз ҳар қандай фикрнинг либосидир.

Нотиқ ижод қилар экан, тилга бефарқ қарамайди: ундаги дурдоналарни, жавоҳирларни теради ва жой-жойига қўйишга ҳаракат қилади, сўзларга янги ва жозибали маъно нозикликларини юклайди. Ҳаёт ҳақиқатининг ҳаққоний тасвирини (умуман ҳар қандай фикрни) шакл, яъни сўзлардан - тил воситаларидан ажратган ҳолда тасаввур қилиш мумкин эмас. Зеро, нотиқнинг сўзга муносабати унинг ҳаётга бўлган муносабатидир. Нутқ маданиятининг асосий мезони адабий тил меъёрлари ҳисобланади. Адабий тил меъёрлари дейилганда, тил воситаларининг умумхалққа тушунарли бўлган муқобил вариантларини танлаш тушунилади. Ана шу танлаб олинган вариантлар ҳамма учун мажбурий бўлади. Масалан: ўзбек адабий тилидаги келишиклар, замон, тусловчи қўшимчалар республикамиз ҳудудида истиқомат қилувчи барча шева вакиллари учун мажбурий ҳисобланиб, бу меъёрнинг бузилиши нутқ маданияти заифлашувига олиб келади. Яъни қаратқич келишиги қўшимчаси ўрнида тушум келишиги қўшимчасини қўллаш хатодир. Бинобарин, қаратқич келишигидаги сўзнинг от ёки отлашган сўзлар билан боғланиши , тушум келишигидаги сўзнинг феъл билан боғланиши адабий меъёр бўлиб, барча учун мажбурийдир. Буларнинг ўрнини алмаштириб қўллаш услубий хато ҳисобланади. Ўзбек адабий тили меъёрларини қуйидагича таснифлаш мақсадга мувофиқдир: 1) cўз ёки термин қўллаш (лексик) меъёрлари; 2) талаффуз (орфоэпик) меъёрлари; 3) сўз ва гапларда урғуни қўллаш меъёрлари; 4) фонетик меъёрлар; 5) грамматик (морфологик ва синтактик) меъёрлар; 6) сўз ёки термин ясаш меъёрлари; 7)имловий (орфографик) меъёрлар; 8) пунктуацион меъёрлар; 9) услубий меъёрлар; 10) график меъёрлар. Сўз ва термин қўллаш (лексик) меъёрлари Ўзбек адабий тилининг луғавий, яъни сўз қўллаш меъёрлари дейилганда, сўз вариантларидан ҳамма учун тушунарли бўлган кўринишини танлаб олиш тушунилади. Хўш адабий тилга сўз қаердан, қайси манбалардан

танлаб олинади? Адабий тил умумхалқ тили (шевалар)нинг «фарзанди» ҳисобланади. Шунинг учун адабий тилга ҳамма учун тушунарли бўлган сўзлар умумхалқ тилидан танлаб олинади. Агар бир тушунчани ифодалаш учун шеваларда бирдан ортиқ сўз варианти бўлса ( нарвон, шоти, занги, узанги ), улардан энг муқобили, ҳамма учун тушунарли бўлгани танланиб, қолганлари шеваларда қолаверади. Ёки юридик терминлар тизимига одам, киши, инсон, кимса, башар, шахс синонимик қаторидан шахс сўзини термин сифатида қабул қилиш луғавий меъёр саналади. Чунки шахс сўзида расмийлик маъноси кучлидир. Агар бу сўзни жавобгар шахс, юридик шахс, мансабдор шахс, жисмоний шахс каби ҳуқуққа оид бирикмали терминлар таркибида қўлласак, расмийлик тусини яққол кўриш мумкин. Бу сўзни унинг бошқа вариантлари билан алмаштириб қўллаш мутлақо нотўғри бўлиб, бу эса луғавий меъёрнинг бузилишига ( жавобгар инсон, юридик одам ва ҳ.к.) олиб келади. Ижтимоий ҳаётдаги ҳар қандай ўзгариш ва янгиликлар, асосан, тилнинг лексикасида ўз инъикосини топади. Шу боис тилнинг луғат бойлиги ривожланади, бойийди. Бу ҳол луғавий меъёр масаласи билан тилшунослик муассасалари ва соҳа мутахассислари (юристлар, медиклар, математиклар ва ҳ.к.) доим ҳамкорликда иш олиб боришлари ни талаб этади . Ўзбек адабий тилининг луғавий ва терминологик меъёрлари анча тартибга солинган. Улар имло ва изоҳли луғатларда ўз аксини топган бўлсада, юридик терминларнинг адабий меъёрга солинган мукаммал луғатлари ҳали яратилди дейиш қийин. Айниқса, жиноят ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи га оид терминлар тизимида ҳамон бир тушунча учун икки ёки ундан ортиқ термин лар қўлланмоқдаки, уларни тартибга солиш ҳозирги куннинг долзарб масаласидир. Тилда паронимлар деган алоҳида луғавий қатлам мавжуд бўлиб, талаффузи ва ёзилиши бир-бирига яқин, лекин маънолари тубдан бошқа- бошқа сўзлардир. Масалан: ўтказиш-ўтқазиш, аср-асир, истиқлол-истиқбол,

тажриба-таржима, девон-диван, дипломат-дипломант, товланди- тобланди, шох-шоҳ, даво-даъво, қуйилмоқ-қуюлмоқ ва б. Нутқда ноаниқликка йўл қўймаслик учун тилдаги паронимларни фарқлай олиш, уларнинг луғавий маъноларини тўғри англай олиш зарурдир. Нутқда паронимларни нотўғри қўллаш турли ғализликларни келтириб чиқаради. Фикр имиз ни қуйидаги мисоллар билан исботлаймиз: Бобоқул билан Полвон юмшоқ ўриндиққа ўтиришганда оғир юкка бардош бераолмаган девондан бе ў хшов овоз чиқди ( Газетадан ). Чаноқлардаги лўппи очилган пахталар қуёшда ярқираб кумушдек тобланади ( Газетадан ). Ёд ва ёт ҳамда қайд ва қайт паронимларининг ўрнини алмаштириб қўллаш юридик ҳужжатларнинг кучини йўқотади: Айбланувчи: Юқорида қайт этилган барча воқеа-ҳодисалар, фактлар, далилларнинг ҳаммаси менга ёт. Аслида эса адабий тил меъёрларига мувофиқ юқорида келтирилган юридик жумла қуйидагича ёзилиши лозим: Юқори да қайд этилган барча воқеа-ҳодисалар, фактлар, далилларнинг ҳаммаси менга ёд. Ер юзида 3000 га яқин тил мавжуд бўлсада, лекин соф бир тил сўзларидангина иборат бўлган тил йўқ. Ҳар бир тилда мулоқот, муносабат туфайли у ёки бу тилдан сўзлар ўзлаштирилади. Натижада тилда ўзлашган қатлам юзага келади. Шунингдек, ўзбек тили лексикасида ҳам ўз қатламдан ташқари бошқа тиллардан (албатта қариндош бўлмаган тиллардан) ўзлашган сўзлар қатлами мавжуддир. Аммо баъзи сўз ва терминлар рус тили ва у орқали бошқа европа тилларидан кўр-кўрона калька қилиш асосида қабул қилинганлиги туфайли ўзбек адабий тилининг меъёр ва мезонларига мос келмайди. Натижада ғайритабиий юридик терминлар юзага келиб қолади. Масалан, Жиноят кодекси термини рус тилидан сўзма-сўз таржима қилинган (Уголовный кодекс). Бу термин аслида ўзбек адабий тили меъёрларига мувофиқ «Жиноят ва жазо ҳақидаги қонунлар мажмуи» ёки «Жиноят ва жазо кодекси» тарзида қўлланилиши мақсадга мувофиқдир. Рус тилидан калька қилинган (сўзма-сўз таржима қилинган) Жиноят кодекси термини эса

жиноятга тегишли кодекслар (қонунлар мажмуи) деган тушунчани англатади. Ёки “ Жиноят ҳуқуқи ” атамаси ҳам услубий ғализдир. Моҳиятига эътибор берилса, жиноятга берилган ҳуқуқ маъноси англашилади. Ўзбек тили нуқтаи назаридан бу номланишни “ Жиноят ва жазо ҳуқуқи ” деб аталиши мақсадга мувофиқдир. Ёхуд рус тилидаги депутатское расследование термини депутат тафтиши деб таржима қилинганлиги адабий тил меъёрига тўғри келмайди. Маълумки, тафтиш сўзининг русчаси ревизиядир. Мазкур терминни депутат текшируви деб таржима қилиш ўзбек адабий тили меъёрларига тўғри келади ва тугал фикр англатади. Айниқса, “Жиноят ижроия ҳуқуқи” предметининг номланиши ўзбек тилига нотўғри таржима қилинганлиги туфайли кулгили ҳолат юзага келганлигини англаш қийин эмас. Яъни мазкур атаманинг маъносига эътиборни қаратсак, жиноятларни ижро этиш, амалга ошириш ҳуқуқи деган маъноларни англатади. Аслида эса ўзбек адабий тили меъёрларига мувофиқ бу атама “Жазони ижро этиш ҳуқуқи” ёки “Жазо ижроси” шаклида қўлланилиши мақсадга мувофиқдир. Бир вақтлар бундай кўринишдаги атамалар рус тилидан сўзма-сўз таржима қилинган ва фанга киритиб юборилган. Вақтлар ўтиши билан бундай атамалар одатий ҳолга кириб қолган. Бу ўз-ўзидан ҳуқуқ соҳасидаги мутахассиснинг тил қонуниятларини яхши ўзлаштирмаганлигидан далолат беради. Бундай ҳолат саводсизлик оқибати натижасидир. Тил қонуниятига мувофиқ ўзбек тилига қайси тилдан сўз ўзлаштирилар экан, аввал ўзбек тилининг ўзидан бундай сўзларнинг муқобилини қидириш лозимдир. Агар бошқа тилларда ўзлашаётган сўзларнинг муқобили ўзбек тилидан топилмаса, сўзма-сўз эмас, балки маъновий таржима қилиш мақсадлидир. Юрист фаолияти ва адабий тилнинг талаффуз меъёрлари Адабий талаффуз юрист фаолиятида муҳим аҳамият касб этади. Тергов жараёнида ҳам, суд жараёнида ҳам талаффуз меъёрларига амал қилиш юрист

нутқини расмийлик бўёғи билан безайди. Талаффуз меъёрлари дейилганда, тил бирликларининг оғзаки нутқ жараёнида адабий тил меъёрларига мувофиқ келиши тушунилади. Аммо ўзбек адабий тилининг оғзаки меъёрларини амалиётдаги юристларнинг барчаси юқори даражада эгаллаган дейиш қийин. Нуфузли расмий идораларда фаолият кўрсат аётган баъзи юристларимизнинг нутқида ҳамон маҳаллий шевалар таъсири кучли. Айниқса, Хоразм ва Тошкент шевалари вакиллари бўлган юристлар нутқида бу ҳолат аниқ сезилади. Маслан, ҳуқуқ-тартибот тизимида фаолият кўрсатаётган Тошкент шеваси вакиллари ҳозирги замон феълининг адабий тилда -япти қўшимчаси билан шаклланишини ўрта мактабдан (ўн йиллик таълим жараёни бунинг далили) яхши билишади. Илмий, бадиий, публицистик асарларни ўқиганларида ҳам бу қўшимчани япти эканлигини кўрганлар ва ўқиган бўлсалар ҳам ўз шеваларида -вотти шаклида талаффуз этишларини оқлаб бўлмайди. Талаффуз меъёрларининг бузилишига қуйидаги ҳолатлар сабаб бўлмоқда: ҳуқуқ-тартибот тизимида ҳам баъзи ходимлар маданийроқ гапиряпман деб мен, сен олмошларини ман, сан тарзида ишлатадилар. Улар бу сўзларнинг илмий ва бадиий адабиётларда қандай ёзилганлигини кўрган ва ўқиган бўлсалар ҳам адабий тил меъёрларига риоя қилмайдилар. Аксарият ҳуқуқ-тартибот ходимлари х ва ҳ товушларини тўғри талаффуз қилмайдилар, ёзувда ҳам уларни фарқлай олмайдилар. Орфоэпия қоидаларига мувофиқ талаффуз этиш ва имло қоидаларига мувофиқ ёзишни жиддий ўрганиш уларнинг вазифаси бўлиши лозим, чунки ҳар икки товуш маъно айиради: хуш-ҳуш, шох-шоҳ, хол-ҳол, ухламоқ-уҳламоқ ва ҳоказо. Бундан ташқари адабий тилнинг оғзаки нутқ меъёрлари доирасида ҳам етарли қатъийлашмаган, талаффузида иккиланиш бўладиган бир қатор лисоний ҳодисалар бор бўлиб, улар қуйидагилар: 1) рус тили ва бошқа ғарб тилларидан ўтган сўз ва терминларни шевага мувофиқ талаффуз этиш; 2) сўзни ёзилгандек, яъни ёзма шаклига тақлидан талаффуз этиш; 3) ўзлашган сўзларнинг урғусини нотўғри қўллаш ва ҳ.к.

Юқоридаги камчиликларнинг олдини олиш мақсадида, дастлаб ўзбек адабий тилининг таркибий қисми бўлган юридик тилнинг талаффуз меъёрлари назарий жиҳатдан асосланиши, талаффуз ва имлодаги фарқларнинг ўзига хос жиҳатлари ёритилиши, ўзлашган сўзларнинг талаффуз меъёрлари маълум бир тизимга келтирилиши лозим. Ўзбек юридик тилининг талаффуз қонуниятлари умумлаштирилиб, талабалар нутқини такомиллаштириш учун уларга тақдим этилиши зарур. Бўлғуси юристлар нима учун сўзлар ёзувда бошқа-ю, талаффузда ўзгача эканлигининг сабабларини тушунсинлар. Бу ҳақда тилга оид дарслик ва қўлланмаларда фикрлар мавжуд бўлса-да, лекин юристлар учун махсус рисола ва қўлланмалар, луғатлар яратилиши мақсадлидир. Шундагина юристлар нима сабабдан презумпция, афв, ҳадя, ҳукм ёзилади-ю, презумсия, авф, ҳадия, ҳукум тарзида талаффуз этилишини, шунингдек ўзлашган сўз ва терминларни қандай талаффуз этилишини билиб оладилар ва шу асосда уларнинг талаффуз саводхонлиги ошади. Фикрни тингловчига адабий тил меъёрларига мувофиқ етказа олиш оҳанг ва урғунинг тўғри қўйилишига ҳам боғлиқдир. Оҳанг меъёри сўзловчининг ўзгаларга қандай муомала қилаётганини, суҳбатдошига бўлган муносабатини акс эттиради. Собиқ совет тузуми ҳуқуқ идораларида ишлаган ходимлар фаолиятида оҳанг қўрқитиш, дўқ, пўписа воситаси бўлган бўлса, ҳуқуқ маданияти давлат сиёсати даражасига кўтарилган ҳозирги кунда оҳанг зиёлининг, жумладан, юристнинг инсонлар манфаатини ҳимоя қилувчи ходим эканлигини кўрсатувчи омилга айланиши лозим. Бироқ юқоридаги ҳолат ҳозирги кунда ҳам кўзга ташланадики, буни кечириб бўлмайди. Нутқнинг ўзига хос синтактик тузилиши, сўзларнинг гапдаги ўрни, гап таркибидаги энг аҳамиятли сўзларни пауза орқали секин ёки тез, баланд ёки паст оҳангда талаффуз этилиши билан сўзловчи нутқида турли хилдаги оҳанг (интонация) ҳосил бўлади. Суд жараёнида, айниқса, суд ва адвокат нутқида оҳанг ва талаффуз алоҳида аҳамиятга эга. Чунки суд ҳукми давлат номидан ўқилади. Ҳукмнинг аниқ, тиниқ, чиройли талаффуз орқали ўқилиши

давлатнинг фуқаролар олдидаги нуфузини оширади. Улар онгида ҳуқуқ- тартибот идоралари, хусусан суд жазоловчи орган эмас, балки ҳимояловчи орган эканлиги ҳақида тасаввур ҳосил бўлади. Нутқ жараёнида оҳанг, асосан, қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. Нутқ оқимини маъноли бўлакларга ажратиш ва шу асосда мазмун ифодалаш. Оҳанг ва паузанинг ўзгариши гап мазмунини тубдан ўзгартириб юборади. Масалан: Яхши, ташаббусни қўллаймиз. Яхши ташаббусни қўллаймиз. Ўлим йўқ, шафқат!. Ўлим, йўқ шафқат!. 2. Гап ва сўзларнинг ўзаро боғланишидаги мураккаб ҳолатларни белгилашда, тугал фикр ифодалаш ёки сўроқни ажратишда; айрим гап бўлакларида, яъни уюшган, ажратилган бўлаклар, ундалма ва ундов гап лар, атов гап ё тўлиқсиз гап чегарасини аниқлашда оҳанг муҳим ўрин тутади. Масалан: Янгиер (от, атоқли от) - янги ер (сўз бирикмаси). Тонг. (атов гап), Тонг? (сўроқ гап), Тонг!.. (ҳис-ҳаяжон гап). 3. Нутқда расмийлик маъносини ифодалаш. Бунда сўзловчи гап урғусидан фойдаланади. Сўзловчи мавзуга оид муҳим сўзларни алоҳида таъкидлаб, баланд овоз билан талаффуз қилади, шу асосда шу сўзга тингловчининг диққатини жалб қилади. Гап урғусидан тўғри фойдаланиш, айниқса, суд ҳукми ўқилишида муҳим аҳамиятга эгадир. Имловий (орфографик) меъёрлар Имловий меъёрлар ҳам нутқ маданиятининг асосий мезони ҳисобланади. Имловий меъёрлар тилшунослар томонидан ишлаб чиқилади ва ижтимоий ҳаётга тавсия этилади. Мутахассислар яратган ва жамоатчилик муҳокамасидан ўтган амалдаги имло қоида лари Ўзбекистон Респбуликаси Олий Совети Президиуми томонидан 1956 йил 4 апрелда тасдиқланган. «Ўзбек орфографиясининг асосий қоидалари» қабул қилинганлигига ҳам 45 йилдан кўпроқ вақт бўлди. Бу қоидалар ҳозирги кунга қадар ўзбек халқининг саводхонлиги учун хизмат қилиб келмоқда. Лекин даврлар ўтиши, ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар, аниқроғи янги тарихий шароитда

мустақиллик сиёсати янги ўзбек алифбосини яратиш вазифасини кун тартибига қўйди. Узоқ давом этган умумхалқ муҳокамаси натижасида лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбосига ўтиш маъқул топилди. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши 193 йил 2 сентябрда “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида” қонун қабул қилди. Ушбу қонун Ўзбекистон Республикаси Конституциясига асосланиб ва ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган 1929-1940 йиллардаги ижобий тажрибасидан келиб чиқиб, кенг жамоатчилик вакиллари билдирган истак- хоҳишларни инобатга олган ҳолда Республиканинг ҳар тарафлама камол топишини ва жаҳон коммуникация тизимига киришини жадаллаштирувчи қулай шароит яратишга хизмат қилишни назарда тутади. Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўтилиши ўзбек тили имлосини ҳам ислоҳ қилишни тақозо этди. Шу боис Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 195 йил 24 августда «O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari»ни тасдиқлади. Лотин ёзувига 2010 йилда тўлиқ ўтилади ва шундан кейин эски қоидалар ўз кучини йўқотади. Тилда сўзлар ва қўшимчаларнинг маълум қоидалар асосида ёзилиши амалдаги «Ўзбек орфографиясининг асосий қоидалари»га бўйсунади. Ўзбек имло си қуйидаги тамойилларга асосланади: 1. Фонетик ёзув қоидаси Ўзбек имлосининг асосий қоидаларидан бири фонетик ёзув бўлиб, сўз ва унинг таркибий қисмлари (ўзак ва қўшимчалар)ни оғзаки нутққа, яъни талаффузга мос равишда ёзиш тамойилидир. Масалан, жўналиш келишиги - га қўшимчаси билан ёзилади: уйга, шаҳарга; лекин к,қ,ғ товушлари билан тугаган сўзларга қўшилганда талаффузга мувофиқ ёзилади: эшикка, қишлоққа, тоққа. Бошқа тиллардан ўзлашган сўзларга қўшилганда: педагогга, митингга шаклида ўқилади ва ёзилади. Бундан ташқари, сўз ва унинг таркибий қисмлари асосан қуйидаги ҳолатларда фонетик ёзув қоидасига мувофиқ ёзи-лади:

а) оғиз, шаҳар, кўнгил, сингил, бағир, бурун, ўғил каби сўзларга эгалик қўшимчалари қўшилганда и,а,у товушлари тушириб талаффуз этилади ва шунга мос равишда ёзилади: оғзим, шаҳрим, кўнглим, синглим, бағрим, бурним, ўғлим каби; б) от, сон, онг, ёш каби сўзларга феъл ясовчи қўшимчалар қўшилса о товуши а товушига айланади ва шундай ёзилади: ата, сана, англа, яша; в) икки, етти, олти сонларига жамловчи сон ҳосил қилувчи - ов ёки - овлон қўшимчаси қўшилганда бир и товуши тушириб талаффуз этилади ва талаффузга мувофиқ ёзилади : икков, еттов, олтов; г) – а ёки я (йа) билан тугаган сўзларга от ясовчи қўшимчалар қўшилса, ўзакдаги а товуши о товушига айланади ва шундай ёзилади; сўра+қ=сўроқ, бўя+қ=бўёқ, сайла+в=сайлов, танла+в= танлов, сана+қ=саноқ. 2. Морфологик ёзув қоидаси Морфологик ёзув сўз ва унинг таркибий қисмларини оғзаки нутққа, яъни талаффузга мос равишда эмас, балки аслига мувофиқ ёзишдир. Масалан, ўтган замон феъли қўшимчаси - ди қандай талаффуз қилинишидан қатъи назар, ҳар доим - ди ёзилиши имловий меъёрдир: кет+ди=кетти талаффуз этилади ва кетди ёзилади; ўтди, қайтди, унутди, айтди сўзлари ҳам юқоригидек ёзилади. - дан, - да қўшимчалари қандай талаффуз этилишидан қатъи назар аслига мувофиқ ёзилади: Отдан баланд, итдан паст ( Оттан баланд иттан паст тарзида талаффуз қилинади ); ишта- ишда, Тошкентта-Тошкентда, паста-пастда ва ҳ.к. Баъзи сўзлар таркибида жўналиш келишиги қўшимчаси - ка тарзида талаффуз қилинса-да, морфологик ёзув қоидаси асосида, яъни аслига мувофиқ ёзилади: ишка-ишга, мактапка-мактабга ва ҳ.к. 3. Шаклий ёзув қоидаси Маълумки, соф ўзбекча сўзларнинг боши ва охирида ундошлар ёнма-ён қўлланмайди. Лекин ўзбек тилига бошқа тиллардан ўтган сўзларнинг бошида ҳам, охирида ҳам ундошлар ёнма-ён қўлланилиши мумкин: прокурор, троллейбус, стол, стул, драма, спирт, фикр, зикр, завқ, шавқ.

Демак, ўзбек тилига бошқа тиллардан ўзлашган сўзларни ўша тилларда қандай шаклда ёзилса, ўзбек тилида ҳам худди шундай шаклда ёзиш қоидаси шаклий ёзувдир: зоология, институт, университет, Нью-Йорк, биология, конституция. Шаклий ёзув фанда график ёзув ҳам деб юритилади. Ана шу шаклий ёзув қоидасини яхши билмаганликлари сабабли, баъзи юристларимиз “афв” сўзини ва “афв” сўзи иштирок этган қўшма феълларни “авф” тарзида талаффуз этадилар ва талаффузларига мувофиқ “авф” шаклида ёзадилар. Ўзбек тилининг изоҳли лугатида “афв” сўзига қуйидагича изоҳ берилган: Афв – араб тилидан ўзлашган сўз бўлиб, кечирим, узр маъноларини билдиради. Масалан: Сиздан бу улуғ гуноҳим учун афв сўраб , ҳайдалган ўғлингиз – Отабек Юсуфбек Ҳожи ўғли. А.Қодирий, Ўтган кунлар. Афв этмоқ (ёки қилмоқ) – кечирмоқ,узрни қабул қилмоқ, гуноҳидан ўтмоқ. Масалан: Бу лапашанглигимиз учун раҳномаларимиз бизни афв этурларми? Ҳ.Ғулом, Машъал. Ҳозирги кунда “афв”, “афв этилсин” сўзлари ҳуқуққа оид терминга айланган бўлиб, жазога ҳукм қилинганларнинг президент фармони билан қисман ёки бутунлай озод қилиниши маъноларини англатади. Имло қоидаларини ўрганиш саводхонликнинг асоси ҳисобланади. Айниқса бош ҳарфлар ва қисқартмаларнинг имловий меъёрларини ўрганиш ҳам нутқ маданиятининг мезонларидан биридир. Бош ҳарфлар имлоси Бош ҳарфлар қуйидаги ҳолатларда қўлланилади: 1. Гап бошидаги биринчи сўзнинг биринчи ҳарфи бош ҳарф билан ёзилади. 2. Шеърларда ҳар бир мисра бош ҳарф билан бошланади: Яхшидир аччиқ ҳақиқат, Лек ширин ёлғон ёмон, Ул ширин ёлғонга мендек Алданиб қолган ёмон.

(Э.Воҳидов). 3. Атоқли отларнинг биринчи ҳарфлари бош ҳарф билан ёзилади: Fафур Fулом, Самарқанд, «Зарафшон», Помир, «Ўтган кунлар», «Ёшлик» (журнал)... 4. Расмий иш қоғозларида қўлланилувчи Сиз ва Ўзингиз олмошларининг биринчи ҳарфи бош ҳарф билан ёзилади. 5. Биринчи ҳарфлардан тузилган қисқартма отлар: БМТ, АҚШ, МДҲ, ИИВ, ФК, ЖК, ФПК, ЖПК. 6. Олий ташкилотлар ва фахрий унвонларнинг ҳар бир сўзининг биринчи ҳарфи бош ҳарфлар билан ёзилади: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Ўзбекистон Қаҳрамони. Қисқартма сўзлар имлоси Бош ҳарфлардангина иборат бўлган қисқартма сўзлар бош ҳарфлар билан ёзилади: БМТ, МДҲ, ТДЮИ ва б. Исм-фамилиялар қисқартириб олинса, ҳарфлар орасига нуқта қўйилади, лекин оғзаки нутқда тўлиқ ўқилади: С.З.Мирзаев, Ҳ.Б.Бердиёров, Ў.Т.Ҳошимова. Қисқартма сўзлар бўғин ёки қисмлардан тузилган бўлса, биринчи ҳарф бош ҳарф билан ёзилади: Тошунивермаги, Тошавтомаш. Агар биринчи сўз турдош от бўлса, барча ҳарфлар кичик ёзилади: медколлеж, академлицей. Биринчи сўзнинг бош қисми, кейинги сўзларнинг биринчи ҳарфларидан тузилган қисқартмаларда биринчи сўз бош қисмининг биринчи ҳарфи ва кейинги сўзларнинг биринчи ҳарфлари бош ҳарф билан ёзилади: СамДУ, ТошМИ...

Юридик тил ва грамматик меъёр Грамматик меъёр дейилганда ўзбек тили грамматик қурилиши қонуниятлари асосида белгиланган тартиб-қоидалар, усуллар, тамойиллар ва шакллар мезони тушунилади. Ўзбек тили грамматикаси тилшуносликнинг назарий жиҳатдан анча такомилига етказиб ишланган, сўз шакллари, қўшимчалар, сўз бирикмалари ва гап тузилиши меъёрлашган бўлимидир. Шева ва диалектлар билан қиёсланган ҳолда адабий тил учун турловчи ва тусловчи ҳамда сўз ясовчи қўшимчаларнинг энг мақбул вариантлари тилшунослар томонидан тавсия этилган ва грамматик меъёр сифатида белгилаб берилган. Шунга қарамай нутқда бу меъёрларга ҳамма вақт ҳам риоя қилинмаётир. Айниқса, - нинг ўрнида - ни шаклини нотўғри қўллаш ҳоллари учраб турибди: Деканни хонасида кўрдим . Деканнинг хонасида кўрдим . Биринчи гап мазмунидан деканнинг ўзини, иккинчи гап мазмунидан эса бошқа бир кишини кўрганлик маъноси англашилади. Шу боис тушум ва қаратқич келишикларининг қўлланилиш меъёрларини билмаслик қўпол хатоларни юзага келтириб чиқариши мумкин. Қонунлар тилида ҳам бу каби грамматик меъёрларга эътиборсизлик ҳоллари учрайди. Грамматик меъёрларга қатъиян амал қилиш қонун тилида муҳимдир. Бироқ ҳозирда қонун ижодкорларининг филологик тайёргарлиги юқори даражада бўлмаганлиги сабабли ёки қонуншуносларнинг эътиборсизлиги туфайли қонунлар моддалари таркибида адабий тилнинг грамматик меъёрлари бузилганлиги кўзга ташланади. Бу ҳолат эса ўз-ўзидан қонунларда ифодаланаётган мазмуннинг йўқолувига олиб келади. Натижада қонунлар халққа тушунарсиз бўлиб қолади ва бундай қонунларнинг ижроси эса суст кечади. Фикримиз исботи учун мисолларга мурожаат қилайлик: Терговчининг ишни ўз қўлига олганлиги тўғрисидаги қарорнинг копиясини 24 соат ичида прокурорга юборади (ЖПК, 113-м.). Моддада қаратқич келишигининг қўшимчаси ноўрин қўлланилганлиги учун мантиқий изчиллик йўқолган. Агар эътибор берилса гапнинг кесими

юборади , эгаси эса терговчи, лекин унга қаратқич келишиги қўшимчаси қўшилганлиги туфайли, услубий ғализлик юзага келганлигини сезиш қийин эмас. Адабий тил меъёрларига мувофиқ терговчининг сўзи бош келишикда қўлланганда эди фикр ғализлиги юзага келмаган бўлар эди. Қуйидаги моддада эса қонун ижодкорларининг эътиборсизлиги туфайли тушум келишиги қўшимчаси (айбланувчини) ўрнида қаратқич келишиги (айбланувчининг)қўшимчаси қўлланилган. Бу эса адабий тил меъёрларига мувофиқ келмайди. Оқибатда модда мазмуни тугал бўлмай қолган: Агар бир айбланувчининг ҳимоя манфаати иккинчисининг ҳимоя манфаатига зид келса, битта шахснинг ўзи икки ёки бир неча айбланувчининг ҳимоя қилиши мумкин эмас . (ЖПК, 44-м.). Баъзан келишик қўшимчалари ўринсиз равишда (ортиқча) ишлатилади: Тасвир ва овоз ёзувларини иш билан бирга сақланади ва дастлабки тергов тугагач, муҳрланади . (ЖПК, 117-м.). Моддада тасвир ва овоз ёзувларини сўзидаги - ни тушум келишиги қўшимчаси ортиқчадир. Маълумки, эга ҳар доим бош келишикдаги сўз лар билан ифодаланиб, гапнинг нима ёки ким хақида эканлигини билдиради. Шу сабабдан ҳам мазкур моддани қуйидагича тузиш мақсадга мувофиқдир: Тасвир ва овоз ёзувлари иш билан бирга сақланади ва дастлабки тергов тугагач муҳрланади. Қуйидаги модда таркибидаги ҳужжатларида сўзида ўрин-пайт келишиги қўшимчаси ортиқча ва моддадаги она тилига бирикмаси она тилисида шаклида ифодаланиши лозим эди. Қиёсланг: Тергов ва суд ҳужжатлари ушбу Кодексда белгиланган тартибга мувофиқ айбланувчига унинг она тилисида ёки у билган бошқа тилга таржима қилиб топширилади. Кесимдан эгага нима? сўроғи берилса эга – тергов ва ҳужжат сўзлари эканлиги аён бўлади. Қонуншуносларимиз оддийгина эганинг бош келишикда келишини ҳам билмаганликлари ачинарлидир: Тергов ва судлов ҳужжатларида ушбу Кодексда белгиланган тартибга мувофиқ айбланувчига унинг она тилига ёки у билган бошқа

тилга таржима қилиб топширилади . (ЖПК,11-м.). Баъзи моддаларда қаратқич-қаралмиш муносабатлари адабий тил меъёрларига тўғри келмайди: Жиноят ишни қўзғатиш рад этилганлиги тўғрисида ариза ёки хабар берган манфаатдор шахсга, муассаса ва ташкилотга маълум қилинади (ЖПК, 54-м.). Судья, халқ маслаҳатчиси,... кўрилаётган ишдан бевосита ва бавосита манфаатдор бўлсалар, уларнинг жиноят иш кўришда иштирок этишлари мумкин эмас (ЖПК, 15-м.). Мазкур моддаларда учинчи шахс эгалик қўшимчаси жиноят иши бирикмасидан туширилиб, жиноят иш тарзида ишлатилган, натижада қаратқич билан қаралмиш ўзаро мослашмаганлиги туфайли услубий ғализлик юзага келган. Қуйидаги моддаларда ҳам шу ҳолатни кўриш мумкин: Эр-хотиндан бири ўзининг биргаликдаги умумий мулк бўлган уй-жой ва автомашинасини бошқа шахсларга ўтказганда, иккинчисининг бунга розилиги ёзма формада ифодаланиши шарт (Оила кодекси, 26-м.). Ичимлик сувдан фойдаланиш қоидаларини бошқа тарзда бузиш (МҲК, 68-м.). 26-моддадаги умумий мулк , 68-моддадаги ичимлик сувдан бирикмаларида ҳам эгалик қўшимчаси қўлланиши адабий тил талабидир. Қонун ижодкорлари феъл нисбатларини ишлатишда ҳам адабий тил меъёрларига риоя қилмаётирлар. Яъни аниқ нисбат ўрнига мажҳуллик нисбатини қўллаш ҳолатлари моддалар таркибида кўп учрайди: Тегишли ваколат берилган органлар ва мансабдор шахслар ўз компетенциялари доирасида, қонунларга аниқ риоя қилган ҳолда маъмурий таъсир кўрсатиш чораларини қўлланадилар (МҲК, 8-м.) Судьяга ёки халқ маслаҳатчисига нисбатан берилган отвод масаласини суд отвод берувчининг иштирокисиз ҳал этилади (ЖПК, 33-м.) Бу моддаларда қўлланадилар ва ҳал этилади феъллари мажҳул нисбатда эмас, балки аниқ нисбатда ( қўллайдилар, ҳал этади ) берилиши лозим эди. Чунки мазкур моддаларда иш ҳаракатнинг бажарувчиси ( органлар ва мансабдор

шахслар; суд ) иштирок этмоқда. Мажҳул нисбатдаги феълларда эса иш ҳаракатнинг бажарувчиси - субъекти номаълум бўлади. Бундай хатоликлар моддалар мазмунига ҳам салбий таъсир этади. Демак, қонунлар ва уларнинг моддалари адабий тил меъёрларига мувофиқ тузилмас экан, бундай моддаларда мантиқий изчиллик йўқолади, мазмунга путур етади. Адабий тил меъёрларига риоя қилинмай тузилган моддалар фуқароларга ҳар доим ҳам тушунарли бўлавермайди. Шунинг учун ҳам бўлажак юристларимиз ихтисослик фанлари билан нутқ маданияти фанини ҳам узвий ўрганмоқлари ҳаёт тақозосидир.

Адабиётлар 1. Аҳмедов А.А. Нотиқлик санъати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. 2. Бахтиёр Омон. Сиёсий етакчининг ноиқлик маҳорати. – Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Бегматов Э.А. Нотиқнинг нодир бойлиги . – Т.: Ўзбекистон, 1984. 4. Бегматов Э.А. ва б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Т.: Фан,1988. 5. Бегматов Э.А., Маматов А. Адабий норма назарияси. – Т.: Фан, 1999. 6. Воинова М.Г. Культура речи юриста. - Т.: ТДЮИ, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимоа С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. – Т.: Ўзбекистон, 2002. 8. Жуманиёзов Р. Нутқий маҳорат. – Т.: Адолат, 2005. 9. Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1972. 10. Ликас А.Л. Культура правосудия. – М.: Юридическая литература, 1990. 11. Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 12. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёзувчи, 1987. 13. Тожиев Ё. ва б. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. – Т.: ТошДУ, 1994.

Похожие

Адабий тилнинг функционал услублари ва юристнинг нутқ маданияти

Нутқ маданияти ва ҳуқуқ. Юристнинг нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари

Нутқ маданияти ва тилнинг тасвирий воситалари

Нотиқлик санъати тарихи. Антик нотиқлик. Шарқ нотиқлиги

Суд нотиқлиги санъати