Норматив ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш турлари

Норматив ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.7109375 KB

Норматив ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш турлари Режа: 1. Қонунчиликни тизимлаштириш, систематизация қилиш 2. Қонунчиликни кодекслаштириш

Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш турлари Жамиятдаги муносабатларни тартибга солишда кўплаб турли-туман ҳуқуқий нормалар ва норматив – ҳужжатлар қабул қилинади. Ушбу ҳуқуқий ҳужжатлар жамият эҳтиёжлари туфайли тинимсиз вужудга келиб, ҳуқуқий тизим таркибига қўшилиб бораверади. Ҳуқуқий тизимнинг ривожланиб бориши – унинг нафақат мазмунан такомиллашувини, балки ҳажм жиҳатидан кенгайиб боришини, яъни ҳуқуқий нормалар миқдори ва норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар кўламининг ортиб боришини англатади. Табиийки, жамият миқёсида тўпланиб ва тобора кўпайиб бораверадиган норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисини тартибга келтириш, ички мувофиқлашган тизимга солиш эҳтиёжи туғилади. Ҳозирги замон давлатларида ҳуқуқни ижод этувчи турли идоралар томонидан катта миқдорда норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар яратилиши тараққиётнинг зарурий тенденциясига айланган. Шу сабабли барча давлатлар олдида, қонунчиликни, норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар мажмуини тизимга солиш (систематизация қилиш) вазифаси кўндаланг бўлиб туради. Масаланинг долзарблиги яна шу билан изоҳланадики, жамият тараққиёти манфаатлари учун мунтазам амалга оширилиб борадиган ҳуқуқ ижодкорлиги (шу жумладан, қонун ижодкорлиги) маълум бир босқичда тўхтаб турмайди. Аксинча, ижтимоий муносабатларнинг тинимсиз ўзгариб, ривожланиб бориши сабабли қонун яратиш ва ҳуқуқ ижодкорлиги узвий давом этаверади. Бу жараёнда ҳуқуқий нормалар мазмуни ҳамда тизими такомиллашиб боради, янги норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар доимий тарзда қабул қилинади, мавжуд меъёрий ҳужжатларга қўшимча ва ўзгартиришлар киритилади, ўз вазифасини ўтаб бўлган ҳужжатлар бекор қилинади. Бундай бетўхтов жараён объектив равишда амалдаги норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тартибга солиш, уларни умумлаштириш, илмий асосланган тизимга келтиришни, яъни систематизация қилишни тақозо этади. Кўпинча масалани ҳал этиш учун тўпламлар ва қонунчилик ҳужжатларининг мажмуалари нашр этилади.

Аммо, бу вазиятни вақтинча енгиллаштиргани билан, масалани тўла – тўкис ҳал этмайди. Шу боис, давлатнинг ваколатли ҳамда ихтисослашган органлари доимий равишда норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш билан узлуксиз шуғулланишлари лозим бўлади. Давлат органларининг қонунчиликни ва бошқа норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни ягона, батартиб ва ички мувофиқлашган тизим ҳолатига келтиришга йўналтирилган расмий фаолияти қонунчиликни тизимлаштириш, систематизация қилиш деб аталади. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни (қонунчиликни) тизимлаштириш нима учун зарур, унинг аҳамияти нимада деган саволларга қуйидагича жавоб бериш мумкин: биринчидан , ушбу тизимлаштириш қонунчиликни янада ривожлан- тириш учун зарур, яъни амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни таҳлил этиш ва қайта ишлаш, ҳуқуқий қоидаларни маълум мезон асосида туркумлаштириш (гуруҳлаштириш), ушбу ҳужжатларни ички жиҳатдан уйғун, ягона тизимга келтириш ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти самарали бўлишининг, қонунчиликдаги зиддиятлар бартараф этилиши, бўшлиқлар тўлдириб борилишининг зарурий шартидир; иккинчидан, қонунчиликни тизимга солиш ҳуқуқий – норматив ҳужжатларни қўллашда қулайлик яратади, чунки бунда зарур бўлган ҳуқуқий нормани излаб топиш, тўғри шархлаш ва фойдаланиш имконияти яратилади; учинчидан , қонунчиликни тизимга солиш мақсадга йўналтирилган ва самарали ҳуқуқий тарбияни ташкил этиш, жамиятнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, аҳолини ҳуқуқий ахборот билан таъминлаш имкониятларини кафолатлайди. Профессор В.М.Барановнинг фикрича, норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар- ни тизимлаштириш – ваколатли давлат органлари ва мутасадди ташкилотлар томонидан норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тартибга солиш, ягона (у ёки бу даражада мураккаб бўлган) тизим тарзида жамлашдир. Ушбу фикрни профессор З.М.Исломов ҳам қўллаб – қувватлайди.

Жамият янгиланаётган, янги ижтимоий муносабатларни вужудга келтириш ва такомиллаштиришга қаратилган ислоҳотлар ва модернизация- 90 лаш жараёнлари авж олаётган ҳозирги шароитда қонун ва ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятининг суръати ниҳоятда жадал кечмоқда. Мустақилликка эришганимиздан то ҳозирга қадар юзлаб, хатто минглаб янги норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар яратилди, ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг мазмуни ва принциплари жиддий равишда ўзгармоқда. Худди мана шундай янгиланишлар ва ўзгаришлар даврида амалдаги норматив – ҳуқуқий базани тизимлаштириш билан шуғулланилмаса, ҳозирги амалиётда ва келгусида уларни излаб топиш ҳамда қўллаш тобора мураккаблашиб кетади. Ўз навбатида, тизимлаштириш фаолияти қонунчилик ҳужжатларини инвентаризация қилиш, таҳлил ўтказишдан бошланади. Юридик фанда ва амалиётда қонунчиликни тизимлаштиришнинг ҳуқуқий фаолият тарзидаги қуйидаги шакллари қарор топган: 1) Меъёрий ҳужжатларнинг расмий ҳисобини юритиш; 2) Меъёрий ҳужжатларнинг турли тўпламлари ва мажмуаларни тузиш ҳамда нашр этиш (қонунчиликни инкорпорация қилиш); 3) Турли меъёрий нормаларни умумлаштириш асосида йирик ҳуқуқий ҳужжатларни (одатда, муайян масала бўйича) тайёрлаш ва қабул қилиш (қонунчиликни жамлаш, консолидация қилиш); 4) Қонунчиликни кодекслаштириш. Тадқиқотчи А.И.Соболевская қонунчиликни тизимлаштиришга бағишланган номзодлик изланишлари асосида қуйидаги хулосага келади: “Қонунчиликнинг тизимлилиги – унинг объектив, илмий методология ва принциплар асосида эришилган мутаносиб сифат ҳолати бўлиб, бунда норматив – ҳуқуқий тартибга солиш элементларининг структураси, мантиқий боғлиқлиги, ўзаро бўйсуниши, тартиблилиги, жамият ва давлат ҳаёти қонуниятларига мувофиқлиги тушунилади. Қонунчилик нормаларини тизимлаштириш эса – норматив – ҳуқуқий материалнинг тизимлилигига эришишдир”. Ушбу муаллиф қонунчиликни тизимга солишнинг ҳуқуқ

ижодкорлиги жараёнидаги ва махсус фаолият (процедуралар) воситасида амалга ошириладиган шаклларини фарқлайди1. Анъанавий ёндашувга кўра, норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизим-лаштиришнинг кодекслаштириш, инкорпорация, консолидация ва ҳисобга солиш турлари ҳақида гапирилади. Амалиёт таҳлили кўрсатишича, сўнгги йилларда тизимлаштиришнинг янги турлари, масалан: унификация, интеграция, уйғунлаштириш каби янги усул ва турлари шаклланиб, ривож топмоқда. Қонунчилик тизими мураккаб структурали ҳодиса бўлиб, бир неча даражаларни ўз ичига олади. Бунда ҳуқуқ нормаларининг (қонунчилик меъёрлари ва ҳужжатларининг) умумлаштирилишига қараб қонунчилик тизимининг бир қатор даражалари, яъни: а) қонунчиликнинг комплекс тармоғи; б) қонунчилик тармоғи, шунингдек кодекс; в) қонунчилик институти; г) қонунчилик ҳужжатининг нормаси фарқланади. Тадқиқотимизнинг аввалги бобида кўриб ўтганимиздек, ҳар қандай ижтимоий тизим – структурага эга. Тизимга кирувчи ҳар бир таркибий қисм, ўз навбатида, ўз ички тузилишига (структурасига) эга. Яъни, тизимнинг структуравий элементи ўзига хос кичик тизимни ташкил этади. Шу нуқтаи назардан қараганда, кодекс ҳам ўзига хос мустақил тизим, яъни алоҳида тизимли ҳужжат бўлиб, мамлакат қонунчилик тизимига нисбатан кичик таркибий тизимни ташкил этади. Демак, қонунчилик тизими ҳуқуқий тизимнинг таркибий элементи бўла туриб, айни вақтда, унинг ўзи бир қанча элементларни бирлаштирадиган алоҳида тизимдир. Кодекс қонунчилик тизимининг таркибий қисми ҳисобланади. Шу билан бирга, кодекс қонунчилик тармоғидаги муҳим ҳуқуқий нормаларни бирлаштирувчи тизим сифатида майдонга чиқади. Тизимлар назариясидаги бу ҳолатни академик В.Г.Афанасьев қуйидагича изоҳлайди: “Ҳар бир тизим бошқа анча юқори даражадаги тизимнинг компонентидир, ва ўз навбатида, унинг ўзи ҳам

муайян таркибий қисмлардан, нисбатан қуйи даражадаги кичик тизимлардан ташкил топади...”. Бизнинг ҳолатимизда ҳуқуқий нормаларнинг тизими бўлмиш кодекс ўзидан юқорироқ даражадаги тизимнинг, яъни қонунчилик тизимининг таркибий элементи ҳисобланади. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солишнинг ҳар бир турига алоҳида – алоҳида тўхталиб ўтамиз. Қонунчиликни кодекслаштириш . Кодекслаштириш норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришнинг алоҳида мазмундор, серқирра ва сермаъно шаклидир. Бошқача айтганда, кодекслаштириш – қонунчиликни тизимлаштиришнинг энг юксак шакли. Кодекслар тизимга солинган қонунлардир. Кодекслар ўз юридик кучига қараганда оддий қонунлардан устун туради. “Кодицикация, – проф. А.С.Пиголкиннинг таърифига кўра, – ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳасида амал қилаётган норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тубдан қайта ишловдан ўтказиб, уларнинг ўзаро ички мутаносиблиги ва ихчамлигини, уюшқоқлигини таъминлаш, қонунчиликни сифат жиҳатдан тартибга солиш (тизимлаштириш) усули бўлиб, бунда норматив массив такрорлашлардан, қарама – қаршиликлардан ва эскирган қоидалардан тозаланади”. Кодекслаштиришда норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар шунчаки, оддийгина тўплаб бирлаштирилмайди, балки ҳуқуқий тизимнинг умумий принципларидан келиб чиқиб, тармоқдаги барча норматив материал мазмунан ва моҳиятан ижодий қайта ишланиб, ички мутаносиб бир бутун ва илмий асосда тизимлаштирилган ягона, янги ҳужжат кўринишида баён этилади. Қонунчиликни кодекс воситасида тизимлаштириш мазмунан бир турдаги қонунчилик нормаларининг мантиқий ўзаро алоқадорлигини, узвийлигини таъминлайди. Кодекс – катта микдордаги турли хил нормаларни қамраб олувчи, ички мутаносиблик ва мантиқий мувофиқликка эга бўлган ягона, бир бутун, яхлит ҳужжатдир. Унинг таркибий қисмлари (нормалар, институтлар) ўзаро узвий алоқадор бўлиб, муайян тизим тарзида жойлаштирилади. Бошқача айтганда,

кодекслар тизимга солинган қонунлардир. Анъанага кўра, қонунчилик соҳаларида уйғунлаштирувчи ва бошқарувчи фаол марказ ролини тегишли кодекслар ўйнайди. Кодекслар ҳуқуқ тармоғининг асосий қонуни (манбаи) сифатида Конституция ва конституциявий қонунлардан кейинги мавқени эгаллайди. “Қонунчиликни кодекслаштириш орқали тармоқдаги ҳуқуқий нормалар қайта ишланади, ихчамлаштирилади, такомиллаштирилади”. Кодекс оддий қонундан ўзининг мукаммаллиги, барқарорлиги билан фарқ қилади. Агар муайян қонунчилик соҳасида бир вақтнинг ўзида кодекс ва бир неча қонун ҳужжатлари мавжуд бўлса, улар ичида кодекс устунлик қилади. Кодекслар ички мантиғининг пишиқлиги, нормаларининг ўзаро мувофиқлаштирилганлиги билан ажралиб туради. Қонунчиликнинг ички тизимлилигини таъминлашда уни кодекслаш- тириш муҳим ўрин тутади. Ўзбекистон Республикаси Президенти парламент палаталарининг қўшма мажлисида (2010 йил 27 янв.) сўзлаган нутқида қонунларнинг сифатини яхшилаш масаласига эътибор қаратиб, бу борадаги асосий камчиликлардан бири – амалдаги қонунчиликка қўплаб тузатиш ва қўшимчалар кириш бўлиб, уларнинг “кодификациялашиш характерига, яъни муайян даражада тизимлашув мазмунига эга эмас”, – деб таъкидлади3. Юртбошимиз И. А. Каримов Олий Мажлис палаталарининг 2010 йил 12 ноябрида бўлиб ўтган қўшма мажлисида баён этган фуқаролик жамиятини ривожлантириш Концепциясида ҳам мавжуд кодексларни (Ер, Солиқ, Божхона, Жиноят – процессуал, ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларни) такомиллаштиришга жиддий эътибор қаратди. Жумладан, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексни янги таҳрирда қабул қилиш зарурлигини уқтирди. Шу билан бирга, Президент “Кодекснинг янги таҳрирда қабул қилиниши бугунги кунда ўнлаб норматив – ҳуқуқий ҳужжатларда ўз аксини топган маъмурий жавобгарликка оид қонунчиликнинг унификациялашувини, яъни бир хиллашувини таъминлайди. Шунингдек, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўришнинг процессуал механизмларини такомиллаштириш,

демократлаштириш... бўйича чораларни ҳам мазкур кодексда кўзда тутиш лозим”, - деб таъкидлади. Маълумки, кодекс муайян ҳукуқ (қонунчилик) соҳасидаги норматив мажмуани (массивни) ифодаловчи, жамловчи янги қонундир. Кодекс унга киритилган ҳуқуқий нормаларнинг мантиқий узвий боғлиқлиги ҳамда мутаносиблиги, ҳуқуқ тармоғига ва қонунчилик соҳасига монанд тизимли жойлаштирилганлиги билан оддий қонунлардан устун туради. Кодекс яратиш жараёнида ҳуқуқ (қонунчилик) тармоғидаги барча ҳуқуқий ҳужжатлар ва қоидалар “тафтишдан” ўтказилиб, янгитдан ислоҳ қилинади. Профессорлар В.В.Лазарев ва С.В.Липенлар ҳам кодекслаштиришни таърифлаб, бу жараёнда норматив материал тубдан (мазмунан) қайта ишла- нишини, эскирган ҳуқуқий нормалар чиқариб ташланишини, янги нормалар киритилишини, тизимдаги такрорлашлар, ихтилофлар, бўшлиқлар бартараф этилишини таъкидлайдилар. Кодекслаштирилган қонунлар нафақат ижтимоий муносабатларни тартибга солишга хизмат қилади, балки уларни ривожлантиришда ҳам ўзининг самарасини бериб боради. Ҳуқуқ тизимининг барча тармоқлари ва соҳаларида “...кодекс бошқарувчи ва уйғунлаштирувчи негиз бўлиб, шу тармоққа оид қолган барча меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар кодексга ҳамоханг бўлиши лозим. Кодекс тузиш орқали тармоқдаги ҳуқуқий нормалар мажмуи қайта кўрикдан ўтказилади, қоидалар умумлаштирилиб, ихчам ҳолга келтирилади, улар ўртасидаги қарама-қаршилик ва номувофиқликлар бартараф этилади, эскирган нормалар чиқариб ташланади ва шу тариқа мантиқий уйғунлик ҳамда батартибликка эришилади”. Кодекслаштиришни ҳуқуқ ижодкорлигининг алоҳида, ўзига хос шакли сифатида эътироф этилишига бу фаолият ёки унинг натижаси бўлган кодекс(ёки кодекслашган ҳужжат)нинг ўзига хос хусусиятлари сабаб бўлади. Қонунчиликни кодекслаштириш қуйидаги муҳим хусусиятлар билан характерланади:

1) кодекслаштирилган ҳужжатда, одатда, қонунчиликнинг у ёки бу соҳаси норматив асосларини белгиловчи, шунингдек ижтимоий ҳаётнинг принципиал, ўта муҳим масалаларини тартибга солувчи нормалар мустаҳкамланади; 2 ) кодекс нисбатан кенг ва муҳим ижтимоий муносабатларни (мулкка оид, меҳнат, никоҳ ва оила, фуқаровий муносабатларни) тартибга солади; 3) кодекслаштирилган ҳужжат қонунчиликни тизимлаштириш ва такомиллаштиришнинг якуний босқичи сифатида ўзаро боғлиқ ҳуқуқий қоидаларни умумлаштирувчи акт сифатида майдонга чиқади. У давр синовидан ва ижтимоий амалиёт текширувидан ўтган ҳамда ҳаёт тақозо этган янги қоидаларнинг ички мувофиқлашган ва умумлаштирилган нормалар йиғиндиси сифатидаги ягона ҳужжатдир; 4) кодекслаштириш қатъий ва барқарор нормалар яратишга йўнал- тирилиб, унинг натижасида яратиладиган қонунчилик ҳужжатлари ижтимоий муносабатларни узоқ вақт тартибга солишга мўлжалланади; 5) кодекслаштирилган ҳужжатнинг самарадорлиги қонун чиқарувчи орган шу ҳужжат предметини ташкил этувчи ижтимоий муносабатларнинг ривожланиш тенденцияларини қанчалик ҳисобга олаолганлигига боғлиқ; 6) кодекслаштиришнинг предмети, одатда, қонунчилик тизимининг соҳаларга ва институтларга бўлинишига боғлиқ. Кодекслаштириш норматив ҳужжатларнинг тизимлилигини мустаҳкамлайди, уларнинг юридик жиҳатдан ягона ва ички мутаносиблигини таъминлайди; 7) кодекслашган ҳужжат ҳар доим ҳажм жиҳатдан салмоқли ва структураси жиҳатидан мураккаб бўлади; 8) кодекслаштириш фаолияти билан фақат конституция ва қонунларда ваколат берилган ҳуқуқ ижодкорлиги органлари шуғулланади. 9) тартибга солинган мунасабатларни такроран тартибга солинишини олдини олади ва тизимнинг қайси қисмлари нисбатан бўш тузилганлигини кўрсатиб беради (прогноз).

Кодекслаштиришнинг яна бир муҳим жиҳати, – дейди Ў.Х.Муҳамедов, – қонунчиликни ички мантиқий тартибга келтириш ва янгилашдир. Бу икки ҳолат кодекслаштиришга ҳукуқ ижодкорлигининг энг мукаммал, олий шакли сифатида ёндашишга имкон беради. Кодекслаштириш жараёнини оқилона ташкил этиш, қўйилган вазифаларни энг мақбул муддатларда бажариш ва ижтимоий муносабатларни самарали ҳуқуқий тартибга солиш имконини беради. Кодекслаштириш муҳим жараён сифатида тармоқ, институт ва соҳавий қонунларнинг мантиқий, тизимли ва лўнда тартиботи ни ифода этувчи кодекс шаклидаги комплекс қонунларни қабул қилиш мақсадини ифода этади. Мустақиллик йилларида мамлакатимизнинг кўплаб соҳаларини самарали ҳуқуқий тартибга солиш мақсадида ўнлаб кодекслар қабул қилинди. Аммо бу кўрсаткичлар ҳуқуқ тизимида кодекслаштириш ўзининг ниҳоясига етди дегани эмас. Мамлакатимизда шу бугунга қадар 15 та кодекс қабул қилинган. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида Фуқаролик кодекси (1-2-қисм, 1995, 1996), Фуқаролик-процессуал кодекси (1997), Жиноят кодекси (1994), Жиноят-процессуал кодекси (1994), Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс (1994), Меҳнат кодекси (1995), Ҳаво кодекси (1993), Хўжалик-процессуал кодекси (1997), Божхона кодекси (1997), Жиноят-ижроия кодекси (1997), Солиқ кодекси (2008), Оила кодекси (1998), Ер кодекси (1998), Уй-жой кодекси (1998), Шаҳарсозлик кодекси (2002) амал қилмоқда. Кодекслаштириш ҳуқуқий давлат барпо этиш талабларига мос равишда ривожланадиган узлуксиз фаолиятдир. Таъкидлаш лозимки, кодекслаштириш ҳуқуқ ижодкорлик фаолиятининг алоҳида туридир. Кодекснинг асосий ижодкори парламент ҳисобланади. Икки палатали парламент шароитида кодекслаштиришни амалга ошириш янада долзарб аҳамият касб этади. Парламент кодекслаштириш ишларига муайян тартибда тегишли мутахассисларни, олимларни жалб этиши зарур. Қолаверса, парламент навбатдаги чақириқда шу йўналишдаги ўз фаолиятини мустаҳкамлаш йўлида нафақат мамлакатнинг ҳаётига оид

муҳим қонунларнинг қабул қилинишига оид дастурни, балки Қонунларни кодекслаштириш дастурини қабул қилиши мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз. Ушбу дастурда келгусида қабул қилинишига эҳтиёж сезилаётган Ўзбекистон Республикасининг Тадбиркорлик, Сайлов, Экология, Маъмурий-процессуал, Қишлоқ хўжалиги, Таълим, Қонунчилик жараёни, шунингдек, Хўжалик, Ҳарбий, Соғлиқни сақлаш, Инвестиция, Бюджет, Банк, Суд кодекси каби ҳужжатларни тайёрлаш юзасидан қонунчилик ташаббуси субъектларига аниқ вазифалар белгилаб қўйилса, мақсадга мувофиқ бўларди. Эътиборга сазовор яна бир мисол: Солиқ кодексининг янгидан қабул қилиш ғояси, ташаббуси Давлатимиз раҳбарига тегишли. Президент И. А. Каримов Солиқ кодексини янгилаш зарурлигини 2005 йилдаёқ қуйидагича таъкидлаган эди: “1997 йилда ишлаб чиқилган ва қабул қилинган Солиқ кодекси иқтисодий ислоҳотлар соҳасида бугунги куннинг янги ва устувор вазифалари талабларига жавоб бермайди... Солиққа тортиш масаласида амалиётда синалган принцип ва ёндашувларни ишлаб чиқиш, бу борада бошқа мамлакатларнинг илғор тажрибасидан фойдаланиш ўта муҳим аҳамиятга эга. Солиқ тизими нафақат солиқларни ўндириш, балки биринчи галда, рағбатлантириш хусусиятига эга бўлиши лозим. Шунга эришмоғимиз керакки, ҳар бир солиқ тўловчи, у хоҳ жисмоний, хоҳ юридик шахс бўлсин, солиқ тўлашдан бўйин товламасдан, даромадларини яширишга уринмасдан, аксинча, ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириш ва даромадини оширишга интилсин... Шу муносабат билан Молия ва Иқтисодиёт вазирликлари, Давлат солиқ қўмитаси, Адлия вазирлиги, Савдо-саноат палатасини жалб қилган ҳолда, амалдаги солиқ қонунчилигини танқидий нуқтаи назардан таҳлил қилиб, шу асосда уни янада соддалаштириш, солиқларни унификация қилиш, солиқ юкини енгиллаштириш, солиқ бошқарувини такомиллаштириш ва эркинлаштиришни назарда тутадиган янги таҳрирдаги Солиқ кодексини тайёрлашлари ва тасдиқлаш учун киритишлари зарур”. Ниҳоят ушбу ғоя 2007 йил 25 декабрда қабул қилинган янги солиқ кодексида ўз аксини топди. Янги солиқ кодекси тузилиши ва мазмуни

жиҳатдан олдингисидан анча фарқ қилади. У икки қисмга, яъни умумий ва махсус қисмларга бўлинади. Шу билан бирга, янги Солиқ кодексида солиқлар ва мажбурий тўловларнинг ёпиқ рўйхатини белгилаш, солиқ ва йиғимлар сонини қисқартириш, айрим солиқлар бўйича солиқ базаларини ва бундай солиқларни ҳисоблаш қоидаларини, шунингдек, тўлаш тартибини имкон қадар соддалаштириш асосий мақсад қилиб олинган. Кодекснинг Умумий қисми хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий жавобгарлигини эркинлаштиришга, назорат қилувчи органлар томонидан текширувларни тартибга солишга, шунингдек, солиқ тўловчиларни ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштиришга қаратилган қоидаларни ўз ичига олади. Янги кодексда ҳамма солиқ ва мажбурий тўловлар фақат қонун ҳужжатлари билан жорий этилиши назарда тутилган. Бундан ташқари, солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича имтиёзлар қонунлар ва Президент қарорлари асосида жорий этилади. Кодексдаги яна бир муҳим жиҳат, унда солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципи жорий этилган. Бунга мувофиқ, қонун ҳужжатларидаги бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар солиқ тўловчининг фойдасига талқин 99 қилинади. Бу имтиёз солиқ тўловчининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасидаги жуда муҳим жиҳатдир. Солиқ кодексида соҳага тааллуқли барча норматив ҳужжатлар жамланган. Бу эса унга тўғридан-тўғри амал қилинишини ҳамда бюджет тўловларининг вақтида амалга оширилишини таъминлайди. Шу мақсадда, кодекснинг Махсус қисмида давлат божларини тўлаш тартиби ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий тўловларни ҳисоблаш ва тўлаш тартибини белгилайдиган бўлимлар киритилган. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тизими ва ҳуқуқ тизимида халқаро ҳуқуқнинг муайян таъсири кузатилади. Бу табиий ҳол. Чунки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган норма ва тамойилларига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига устуворлик берилади. Конституцияда халқаро

ҳуқуқнинг умумтанолинган нормалари давлат ичидаги қонунчилик нормаларидан устунлиги эълон қилинган. Ўзбекистон томонидан асосий халқаро шартномалар, конвенциялар ва битимлар ратификация қилинган. Ўзбекистон Республикаси парламенти томонидан “Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатия ваколатхоналари бошлиқларини тайинлаш ҳамда чақириб олиш тартиби тўғрисида”ги (1992), “Дипломатик ходимлар учун дипломатия даража ва мартабалари белгилаш тўғрисида”ги (1992), “Халқаро шартномалар тўғрисида”ги (1995) қонунларнинг қабул қилиниши, Ўзбекистоннинг халқаро муносабатларда иштироки учун пухта ҳуқуқий замин бўлиб хизмат қилмоқда. Шунингдек, Ўзбекистон парламентининг бошқа давлатлар билан турли шартномаларни тасдиқлаш, давлатимизнинг турли халқаро ташкилотларга аъзо бўлиш, аҳдлашувлар ва конвенцияларга қўшилиш тўғрисидаги қарорларни ратификация қилувчи ҳужжатлари қонунчилик тизимимизни янада бойитмоқда. Мамлакатимизда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонун- ларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Қонунлар Ўзбекистоннинг бутун ҳудудида амал қилади. Қорақалпоғистон Республикаси қонунлари унинг ҳудудида амал қилади. Қонунлар мамлакатимиз ҳудудидаги барча субъектлар, яъни фуқаролар, юридик шахслар, давлат органлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Шундай қилиб, қонунчиликни тизимлаштириш уни такомиллаштириш ва истиқбол сари ривожлантиришнинг омили сифатида муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигини ривожлан-тиришнинг бош йўналиши сифатида кодекслаштириш ўз аҳамиятини бугун ва келажакда тўла сақлаб қолади. Ҳуқуқ ва қонунчилик соҳаларда бирлаштирувчи ва умумлаштирувчи ялпи кодексларни яратиш қонунчилигимиз ривожланишининг келгусидаги муҳим тенденцияси бўлиб қолади, десак хато бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқий ва қонунчилик тизимларида амалга оширилаётган демократлаштириш, либераллаштириш ва

модернизациялаш жараёнлари қонунчиликни тизимлаштиришнинг, айниқса кодекслаштириш-нинг сифат жиҳатдан янги босқичи бошланишига туртки бериши табиийдир. Шубҳасиз, кодекслаштиришнинг янги босқичи халқаро ва миллий ҳуқуқий тажрибага таянган ҳолда пухта илмийлик ва изчиллик асосида амалга оширилади. Қонунчиликни такомиллаштириш, шу жумладан кодекслаштириш, барча соҳавий кодексларни ўзаро мувофиқлаштириш билан доимий шуғулланишни амалга ошириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузурида етук мутахасислардан иборат махсус комиссияни ташкил этиш лозим. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солишнинг муҳим шаклларидан яна бири уни инкорпорация қилишдир. Мазкур шаклда норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни ўз ичига олган тўпламларни тайёрлаш ва нашр этишда намоён бўлади. Инкорпорация ҳуқуқни янгитдан ижод этиш хусусиятига эга эмас, унда “қонунлар, фармонлар, ҳукумат қарорлари ва бошқа норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмунига ҳеч қандай ўзгариш киритилмасдан алфавит, хронологик, мавзу бўйича ва бошқа тарзда тизимга солиб нашр этилади”. Қонунчилик актларини инкорпорация қилиш норматив–ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олиш билан бевосита боғлиқдир. Чунки, у тегишли меъёрий ҳужжатларнинг тўла–тўкис жамланган базасига таянади. Бу фаолиятда ҳужжатларни излаб топиш системаси хизматидан бевосита фойдаланилади. Ваҳоланки, норматив–ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисидаги ахборотларнинг тўлиқ бўлиши, ахборотларни қайд этиш ва зарур ҳолда топиб бериш, меъёрий ҳужжатларни эълон қилишнинг расмий манбаларига таянувчи ахборотлар олиш, қонунчилик борасидаги маълумотларни тез ва сифатли излаб топиш имкониятини беради. Инкорпорация қилиш ишларининг дастлабки вазифаси тизимлаш- тириладиган ҳужжатларнинг рўйхатини тузиб олишдан иборат бўлади, кейин уларга тегишли ташқи ишлов берилиб, тўплам тузилади. Агар ҳуқуқнинг алоҳида соҳасига оид қонунлар инкорпорация қилинадиган бўлса, шу соҳа

предметига тегишли барча қонунчилик ҳужжатларини аниқлаб (тўплаб) олиш зарур бўлади. Қонунчиликни инкорпорация қилишнинг моҳиятини ифодаловчи муҳим хусусияти (принципи) шундаки, норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмуни ўзгартирилмасдан, яъни ҳуқуқ ижодкорлик органи ҳужжатни қайси кўринишда ва қандай матнда қабул қилган бўлса, шу ҳолатида тўпламга киритилади. Худди мана шу хусусият инкорпорацияни кодификация ва консолидациядан фарқлаб туради. Инкорпорация қонунчиликни амалда бўлган (назорат) ҳолатида сақлаб туриш мақсадида давлат органлари томонидан мунтазам равишда амалга ошириладиган фаолият сифатида баҳоланади. Таъкидлаш жоизки, норматив–ҳуқуқий ҳужжатларни инкорпорация қилишда ҳужжатларнинг матнида уларга кейинчалик киритилган қўшимча а ўзгартиришлар инобатга олинади. Мабодо, инкорпорация қилинаётган ҳужжатнинг матнида–деб кўрсатиб ўтади Ў.Х.Мухамедов,–ўз кучини йўқотган, бекор қилинган банд, абзац, модда, бўлим ёки боб бўладиган бўлса, улар чиқариб ташланади. Шунингдек, тўпламдан норматив мазмун касб этмайдиган қоидалар, ҳаракатланиш муддати ўтган қоида ҳамда топшириқлар ҳам чиқариб ташланади. Демак, норматив–ҳуқуқий ҳужжатларни тўпламга киритишдан аввал уларнинг мазмунига таъсир этмаган ҳолда ишлов берилади. Инкорпорациядан кўзланган мақсад аҳолининг кенг қатламларига қонунчилик ҳужжатларининг мазмунини етказиш, уларни англаш, улардан фойдаланиш осон бўлишига, барча ҳуқуқ субъектлари норматив–ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида ишончли ахборот олишига эришишдан иборат. Бу ваколатли ва мутасадди идораларнинг малакали, мунтазам фаолияти орқали таъминланади. Инкорпорация қилиш натижасида қонунлар тўплами, фармонлар тўплами, Ҳукумат қарорлари тўплами кўринишидаги нашрлар вужудга келади. Масалан, XIX асрда машҳур юрист М.М.Сперанский раҳбарлигида Россия империяси қонунлари тўплами тузиб чиқилган. Ҳозирда эса мамлакатимизда “Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси”, “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами”, “Ўзбекистоннинг янги қонунлари” (1991 йилдан бошлаб йилма – йил хронология тарзида чоп этиладиган даврий тўплам), “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари тўплами”, “Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари” (тўплам) ва бошқа нашрлар мунтазам равишда чиқарилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 5 август 304-сонли “Қонун ҳужжатларини туркумлашни такомиллаштириш ва ҳуқуқий ахборотларни тарқатишни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарори қабул қилинган. Ушбу қарорнинг мазмуни, аҳолининг 103 ҳуқуқий маданиятини ошириш, юридик ва жисмоний шахсларнинг меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлардан кенг фойдаланишни таъминлаш, жамиятни ҳуқуқий ахборотлар билан таъминлаш тизимини такомиллаштириш ва амалдаги қонун ҳужжатларини босқичма-босқич туркумлашни ташкил этиш ҳисобланади. Инкорпорация уни қайси давлат идораси амалга оширишига қараб ва қонунчилик ҳужжатлари тўпламининг юридик кучига кўра қуйидаги турларга таснифланади: расмий инкорпорация, официоз инкорпорация ва норасмий инкорпорация. Расмий инкорпорация қонунчилик ҳужжатларини уларни қабул қилган орган томонидан ёки уларнинг топшириғи ёхуд маъқуллаши асосида бошқа ваколатли орган томонидан тизимлаштирилиб тўплам шаклида нашр этилишидир. Шу усулда тизимлаштирилиб нашр этилган тўпламлар расмий характерга эга бўлиб, уларга ҳуқуқий фаолиятнинг барча жабҳалари ва барча ҳолатларида таяниш, мурожаат этиш, фойдаланиш ҳамда ҳавола қилиш мумкин. Қонунлар расмий тўпламининг энг юқори шаклларидан бири– қонунлар мажмуасидир. Мажмуа–қонунларнинг расмий нашри ҳисобланиб, давлат номидан чиқарилади. Мажмуани яратиш анча вақт талаб этадиган мураккаб жараёндир. Бунда кенг кўламли қонун ижодкорлик фаолияти амалга

оширилиб, эскирган ва кучини йўқотган қонунлар бекор қилинади, етишмаётган қонунлар қабул қилинади ва ҳ.к. Бироқ, ҳозирги кунда ушбу соҳадаги ишлар бир оз орқада қолаётганлиги боис, ишларни жонлантириш лозим. Официоз инкорпорация – норматив – ҳуқуқий ҳужжатларининг уларни системалаштириш ваколатига эга бўлган идоралар томонидан тўплам ёки мажмуа қилиб чиқарилиши (одатда, бундай системалаштириш Адлия вазирлиги томонидан амалга оширилади). Адлия вазирлиги мамлакатда қонунчилик ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллаш амалиёти соҳасида ягона давлат сиёсатини амалга оширувчи, ҳуқуқий сиёсатни шакллантирувчи, норматив–ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштирувчи, қонунчилик ҳужжатлари лойиҳаларига юридик хулоса берувчи (уларни ҳуқуқий экспертиза қилувчи), идоравий меъёрий ҳужжатларни расмий рўйхатдан ўтказувчи нуфузли давлат органи бўлгани боис, у амалга оширадиган тизимлаштириш официоз, яъни юридик аҳамиятли, хатто ярим расмий хусусият касб этади. Официоз инкорпорация натижаларини ҳуқуқни ижод этувчи орган тасдиқлаши ёки маъқуллаши шарт эмас. Шу жиҳатдан бундай тўпламдаги ҳужжат матнлари ярим расмий деб ҳисобланади1. Норасмий инкорпорация – махсус ваколатга эга бўлмаган ҳар қандай шахслар ёки ташкилотлар томонидан ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилган органлар рухсатини олмай туриб, қонунчилик ҳужжатларига ташқи ишлов беришлари, норматив ҳужжатларни системалаштирилган тўплам ҳолида нашр этиши тарзидаги тизимлаштиришдир. Норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг норасмий тўпламлари ҳуқуқ манбаи бўла олмайди, шунинг учун ҳам ҳуқуқ ижодкорлиги ёки ҳуқуқни қўллаш жараёнида уларга расман ҳавола қилинмайди, яъни уларга таяниб иш тутилмайди. Ушбу фикрга ҳуқуқшунос Ў.Х.Мухамедов “мутлақо қаршимиз”, деб ёзади. Изоҳ сифатида қуйидаги далилларни келтиради: “инкорпорациянинг норасмий шаклларда амалга оширилиши ҳуқуқни

қўллаш фаолиятини такомиллаштиришга, аҳолини ҳуқуқ билан таъминлаш (? таҳрирлаш лозим–таъкид бизники–О.Ҳ.) ишларини ривожлантиришга ёрдам беради. Айниқса, норасмий инкорпорация қонунчилик ҳужжатларининг расмий нашрлари кам нусҳада чиқадиган шароитларда анча асқотади”.

Юқоридаги муаллиф келтирган далиллар унчалик мантиқли эмас. Чамаси, ҳуқуқшунос “ҳуқуқнинг манбаси” деган категориянинг аҳамиятига етарли баҳо бермаяпти. Масалан, ҳуқуқ яратувчи орган ўз фаолиятида ёки суд ҳукм чиқаришда норасмий тўпламларга таяниб иш тутаолмайдилар. Демак, инкорпорация системалаштиришнинг ташқи жиҳатидангина тизим ҳолатига келтиришдир. Бунда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмунига ўзгартириш киритмай, уларни оддий тўплам шаклига келтирилади ва шу билан у кодификациядан фарқ қилади. Инкорпорация норматив – ҳуқуқий ҳужжатлардан фойдаланишни енгиллаштириш мақсадида амалга оширилади. Шундан келиб чиққан ҳолда, “Қонунчилик ҳужжатлари тўпламини” яратиш инкорпорациянинг энг самарали шакли дейиш мумкин. Бунда қонунлар ва бошқа муҳим норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўпланиб, қатъий тартиб асосида тизимга солинади. Норматив–ҳуқуқий ҳужжатларини консолидация қилиш (жамлаш). Ҳуқуқий тартибга солиш кенгайиб ва ривожланиб боргани сайин норматив ҳужжатларнинг сони ва ҳажми ортиб боради. Айни бир турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи бир қанча ҳуқуқий ҳужжатлар вужудга келиши мумкин. Бу эса ҳуқуқий тартибга солишнинг самарадорлигига салбий таъсир этади, меъёрий ҳужжатларни қўллашни қийинлаштиради. Норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг конвейерида, табиий равишда такрорланишлар, номутаносибликлар, қарама–қаршиликлар келиб чиқиши мумкин. Бундай вазиятни бартараф этишнинг йўлларидан бири – қонунчиликни консолидация қилишдир. Давлат ва ҳуқуқ назарияси дарслиги муаллифларининг фикрича, қонунчиликни жамлаш норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришдан олдин, дастлабки босқич сифатида амалга оширилади. Бунда муайян масалага оид ҳуқуқий ҳужжатлар тўпланади, бирлаштирилади ҳамда умумлаштирилади. Дарҳақиқат, бундай жамлаш объектив зарурат бўлиб, у амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг барчасини тартибга солишга, уларни йириклаштириш учун дастлабки ишловга олишга кўмаклашади.

Қонунчиликни консолидация қилиш, авваламбор, амалдаги норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни тўплаш, умумлаштириш ва таҳлил қилиш учун зарур. Юридик адабиётларда таъкидланишича, консолидация ҳам тизимлаш- тириш усули бўлиб, бир мавзуга оид, лекин турли хилдаги бир нечта ҳуқуқий–норматив ҳужжатларни бирлаштиришдир. Консолидациялашган ушбу янги ҳужжат тегишли тартибда давлатнинг ҳуқуқ ижод этувчи органи томонидан қабул қилинади. Бунда янги ҳужжат қабул қилиниши билан консолидация қилинаётган илгариги барча ҳужжатлар ўз юридик кучини йўқотади ва ҳаракатдан тўхтайди. Консолидация жараёнида аввалги ҳужжатлардаги барча нормалар муайян мантиқий кетма–кетликда жойлаштирилади, сўнг бўлажак ҳужжатнинг умумий структураси ишлаб чиқилади. Ҳуқуқий қоидаларга ташқи ишлов берилиб, умумий таҳрир қилинади. Юқоридаги таърифда консолидациянинг ҳуқуқ ижодкорлик табиатига эътибор қаратилади. Демак, консолидация инкорпорациядан фарқли равишда системалаштиришнинг расман ҳуқуқ яратувчи кўриниши сифатида майдонга чиқади. Бу вазиятда эскирган нормалар ўзгартирилади ёки бекор қилинади. В.В.Лазарев ва С.В.Липенлар таъкидлашича, консолидация қилиш – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришнинг муайян шакли бўлиб, унда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар мукаммаллаштирилади, тўлдирилади ва янги норматив-ҳуқуқий ҳужжатга бирлаштирилади. Агар бу фаолият ваколатли давлат органлари томонидан амалга оши- рилса, бундай консолидация расмий характерга эга бўлади. Таъкидлаш лозимки, консолидация натижасида битта ялпи норматив-ҳуқуқий ҳужжат юзага келади. Консолидацияда кодификациялашдагидек норматив-ҳуқуқий ахборотнинг ўзи қайта ишланмайди, балки такрорлашларни бартараф қилиш мақсадида бир турдаги ҳуқуқий нормалар бирлаштирилади. Консолидация қилиш системалаштиришнинг алоҳида шакли бўлиб, унда ижтимоий ҳаётнинг бир жабҳасига оид бир нечта норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар

мазмуни ўзгартирилмаган ҳолда бирлаштирилиб, янги ҳуқуқий ҳужжат яратилади. Консолидация билан тизимлаштиришнинг кодификация ва инкорпорация турларини солиштириш орқали уларнинг ҳар бирининг хусусияти ва белгиларини тўлароқ очиш мумкин. Адабиётлардаги фикрларга кўра, инкорпорация–қонунчиликнинг фақат ташқи тизимлашуви, кодефикация–ҳам ички (мазмунан), ҳам ташқи тизимлаштириш, консолидацияни эса асосан ташқи ва қисман ички тизимлаштириш, деб қаралади. Бу фикрга профессор В.К.Бабаев қўшилмайди. Унинг нуқтаи назарига кўра, тизимлаштиришнинг анъанавий таснифи масаланинг моҳиятини аниқ акс эттирмайди. Чамаси, тизимлаштириш деганда фақат инкорпорация билан консолидацияни тушуниш керак, чунки улар тайёр норматив–ҳуқуқий ҳужжатлар билан иш кўради, кодификация эса ўз моҳиятига кўра янги норматив–ҳуқуқий ҳужжатни вужудга келтиришдир. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштириш ғоясига амал қилинадиган бўлса, аввало барча норматив актлар ҳисобга олиниши лозим, сўнгра инкорпорация қилиниб, консолидация босқичини ўтаган ҳужжатлар кодекслаштирилиши мумкин. Ушбу босқичларда инкорпорация, консолидация ҳамда кодефикация жараёнлари ўртасидаги чегара (грань) аниқ белгилаб олиниши зарур. Консолидация моҳияти жиҳатидан кодексдан кўра инкорпорациялаш шаклига яқин туради. Хусусан икки ҳолатда ҳам норматив ҳужжатлар ягона тўпламга келтирилади. Шу боис маълум соҳадаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни кодекслаш имкони бўлмаган ёки унга ҳали фурсат етилмаган вазиятларда консолидациядан фойдаланиш қонун яратувчига қўл келади. Бунда консолидация ўз ахамиятига кўра кодефикацияга боришдаги муҳим босқич бўлиб хизмат қилади. Консолидация билан инкорпорация қуйидаги асосларга кўра бир – биридан фарқ қилади: – биринчидан, улар давлат ҳуқуқий фаолиятининг турли жиҳатларига тааллуқли. Инкорпорация–давлат органларининг конкрет

муносабатларда ҳуқуқни қўллашни таъминлашга қаратилган ташкилий– методик фаолиятидаги бир усулдир. Консолидация эса ўз мазмунига биноан ҳуқуқ ижодкорлик усулига киради; – иккинчидан, консолидация ва инкорпорация уларни амалга оширувчи субъектлари жиҳатидан фарқланади. Инкорпорация нафақат ҳуқуқни ижод этувчи органлар, балки бошқа органлар томонидан ҳам амалга оширилади. Консолидация эса ҳуқуқни ижод этувчи органлар томонидан ва фақат ўзи чиқарган ҳужжатлар юзасидан амалга оширилади. Бироқ, консолидация кодификациядан фарқли равишда бир мавзуга оид (турдаги) норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни бирлаштиришдан иборат бўлади; – учинчидан, консолидация ва инкорпорация ўзининг якуний натижаси билан ҳам фарқланади. Инкорпорацияда норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг тўплами тайёрланиб, унга кирувчи ҳужжатларнинг мазмуни, матни ўзгар-тирилмайди. Консолидацияда эса бирлаштирилган ҳужжатлар ўз юридик кучини йўқотиб, улар ўрнига янги яратилган норматив ҳужжат амалга киритилади. Юқоридаги келтирилган асос ва мезонларга таяниб консолидацияни тизимлаштиришнинг алоҳида мустақил тури деб хулоса қилиш мумкин. Консолидация ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятида кенг қўлланиб, одатда, иқтисодий, маъмурий жавобгарлик, солиқ ва бошқа қатор соҳалардаги мавжуд қўплаб норматив ҳужжатларни тартибга келтириш, бирлаштириш, тизимга солишга хизмат қилади. Демак, консолидация натижасида бир турдаги ҳуқуқий тартибга солиш предметига эга бўлган ҳамда айни вақтда алоҳида–алоҳида амал қилиб келаётган, ўзаро бир–бирини такрорлаётган ҳужжатлар битта ҳужжат доирасида бирлаштирилади. Норматив–ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришнинг бошқа турлари каби консолидация ҳам норматив ҳужжат ўртасидаги қарама–қаршиликларни, зиддият ва номувофиқликларни бартараф этишга кўмаклашади. Консолидация жараёнида нафақат қонунчилик ҳужжатлари ўртасидаги қарама–қаршиликлар, балки ҳаёт талабидан ортда қолаётган, эскирган

ҳужжатлар бекор қилинади. Шу билан бирга, консолидация ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштириш ва амалиётда норматив–ҳуқуқий ҳужжатлардан фойдаланишни осонлаштириш воситаларидан бири ҳисобланади. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда тўпланган амалиёт ҳамда хори-жий мамлакатлар тажрибасига кўра, давлат органлари томонидан норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни ҳисобга олишнинг сифати, бу фаолиятнинг савияси, тегишли ҳужжатларни йиғиш, сақлаш, уларга зарур қўшимча ва ўзгаришларни киритиб боришнинг самаралилиги ҳуқуқ ижодкорлиги ҳамда ҳуқуқни қўллаш фаолиятининг юридик маданияти даражасини белгилаб бермоқда. Норматив материалларнинг қатъий изга солиш ва аниқ ҳисобини юритиш ижро этувчи ҳокимият органларининг, корхона, муассаса, ташкилотлар ва бирлашма (фирма) лар маъмуриятларининг кундалик фаолиятида ҳуқуқий нормаларни малакали амалга оширилиши учун ниҳоятда зарурдир. Ҳисобга олишнинг аҳамияти ва асосий вазифаси – норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни зарур ҳуқуқий ахборотни жамлаш, зудлик билан излаб топиш ва фойдаланишга қулай ҳолатда сақлаб туришдан иборат. Норматив ҳужжатларни мунтазам жамлаш асосида ҳуқуқий ахборот фондини ташкил этиш имкони туғилади. Юридик адабиётда таъкидланишича, “Амалдаги ҳуқуқ кўплаб ҳуқуқий нормаларни ўрнатувчи ҳужжатлардан таркиб топган. Мазкур норматив- ҳуқуқий ҳужжатларда турли хил позитив ҳуқуқ манбаларининг норматив- ҳуқуқий мазмуни ифодаланган ва мустаҳкамланган. Ушбу норматив-ҳуқуқий материалларни тартиблаштириш ҳамда улардан фойдаланишни осонлаштириш мақсадида ҳуқуқий нормаларни ўрнатувчи ҳужжатларни тизимлаштиришнинг ҳар хил усул(шакл)лари қўлланилади”. Юқорида биз норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг давлат ҳисобини юритиш жорий этилганлигини, бу вазифа асосан Адлия вазирлиги зиммасига юклатилганлигини таъкидлаган эдик. Шу билан бирга айтиш зарурки, Ўзбекистон Республикасининг барча қонунлари Олий Мажлис томонидан

расмий тарзда давлат рўйхатидан ўтказилади, яъни давлат реестрига киритилади ва уларга тегишли рўйхат рақами берилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармон, қарор ва фармойишлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарор ва фармойишлари ҳам белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилади ва рақамланади. Норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг ҳисобини юритишда, шунингдек, қонунчиликни системалаштиришнинг бошқа шаклларини амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 октябрдаги 454–сон қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги тармоқларининг умумҳуқуқий классификатори” муҳим ўрин эгаллайди. Мазкур умумҳуқуқий классификатор ҳуқуқ тармоқлари ва уларнинг асосида қонунчилик соҳалари умумий таснифини, тизимли рўйхатини назарда тутади. Ҳукумат қарорида Адлия вазирлигига умумҳуқуқий классификатор асосида мамлакатда яратиладиган барча ҳуқуқий актларни, норматив мазмундаги ҳужжатларни тизимлаштириш ва уларнинг картотека ҳисобини юритиш, ҳар бир ҳужжатга код бериш, ҳуқуқий ахборот эталон маълумотлар банкини унификациялашган ҳолатини шакллантириш топширилган. Қонунчиликни тизимлаштиришда умумҳуқуқий классификаторнинг аҳамияти ва зарурлиги қуйидагиларда ифодаланади: – ушбу ҳужжат қонунчиликни тизимлаштириш, ҳусусан кодекслаштиришнинг асосини ташкил этади; – у ҳуқуқ нормалари ва норматив ҳужжатларни излаб топишнинг амалий воситасидир; – норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг тизими ва таркиби ҳақида фойдаланувчиларга ахборот беради; – фойдаланувчилар манфаатидан келиб чиққан ҳолда меъёрий материални таснифлаш ва бошқача хусусий туркумлашнинг ўзига хос мезони (стандарти) дир; – амалдаги қонунчиликни таҳлил қилишга кўмаклашадиган воситадир; – ҳуқуқий таълимни ташкил этишнинг муҳим омилидир;

– қонунчиликни такомиллаштириш бўйича йўналиш ва базадир. Таъкидлаш лозимки, қонунчиликни, норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимга солиш фаолиятини муайян тарзда режалаштириш мақсадга мувофиқдир. Бу ишни амалга оширишда Ў.Х.Мухамедов таклиф этганидек, қонунчилик тизимига, унинг таркибий қисмларига таъсир кўрсатувчи барча омилларни эътиборга олиш лозим. Шундагина тизимлаштириш натижасида ҳуқуқнинг ички мувофиқлигига, ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг органик яхлитлигига, жамланган норматив – ҳуқуқий ҳужжатлар мазмунига кирган энг умумий ҳуқуқий қоидаларнинг аниқлаштирилиши ва ҳаётга самарали тадбиқ этилишига эришиш мумкин бўлади. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни, умуман қонунчиликни тизимга со- лишда ҳуқуқ тизими, унинг алоҳида тармоқлари белгиловчи мезон вазифасини ўтайди. Кўпчилик олимлар томонидан эътироф этилган умумий фикрга кўра, ҳуқуқ тизими муҳим ҳуқуқий категория сифатида ўз таркибига кирувчи элементларнинг ўзаро мувофиқлиги ва ягоналиги туфайли қонунчилик ҳужжатлари жамламасига тизимлилик хусусиятини бахш этади. Айни вақтда, “Қонунчиликни ҳуқуқ соҳалари бўйича тартиблаштириш, ҳуқуқ тизимини тўлиқ англаш, унинг тармоқларининг барча қирраларини ифодалашга хизмат қилади”. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 24 августдаги “Давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотлари фаолиятини ҳуқуқий таъминлаш даражасини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори билан юқоридаги субъектларнинг юридик хизматлари тўғрисида Низомлар тасдиқланди. Ушбу Низомларда давлат бошқарув органларининг юридик хизматларига тегишли норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштирилган ҳисобини юритиш, уларнинг сақланиши ва назорат қилинишини таъминлаш вазифаси юклатилди. Ўз навбатида, Адлия вазирлиги 2007 йил 14 июнда “Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларида қонун

ҳужжатларининг туркумлаштирилган ҳисобини юритиш қоидалари”ни тасдиқлади. Унга кўра, қонунчилик ҳужжатларининг журнал ҳисоби, норматив – ҳуқуқий ҳужжатларнинг картотека ҳисоби, қонунчилик ҳужжатларининг назорат нусхалари ҳисобини олиб бориш тартиблари белгиланди. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларнинг давлат ҳисоби Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирининг 2008 йил 10 сентябрдаги 195-мҳ-сон буйруғи билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси норматив-ҳуқуқий ҳужжатларининг давлат ҳисоб тўғрисидаги Низом” асосида амалга оширилади. Низомда белгиланишича, Ўзбекистон Республикасининг норматив – ҳуқуқий ҳужжатлари давлат ҳисоби ўз ичига ушбу ҳужжатларни марказлаштирилган тартибда йиғиш ва ҳисобга олишни, шунингдек, қонунчилик тармоқлари умумҳуқуқий классификатори асосида норматив – ҳуқуқий ҳужжатларга код бериш, тизимлаштирилган картотека юритиш, улар фондларининг назорат ҳолати ҳамда бундай ҳужжатлар тўғрисидаги марказлаштирилган ахборотни базасини яратиш ва сақлаб туришни қамраб олади. Қонунчиликни тизимлаштириш жараёнини методик жиҳатдан таъмин- лаш, парламент палаталари, давлат бошқарув органларининг юридик хизмат- ларида уларга келадиган ва улар томонидан чиқариладиган норматив- ҳуқуқий ҳужжатларни тартибли ҳисобга олиш, бундай ҳужжатларнинг тўпламларини нашр этиш мақсадида ёки парламент палаталарининг қўшма қарори билан ёхуд Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тасдиқланадиган ягона “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни юритиш ва ҳисобга олиш тартиби бўйича Умумий қоидалар”ни ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришнинг тадқиқотимиз давомида таҳлил этилган анъанавий шаклларидан ташқари, унинг қуйидаги янги турларига ҳам тўхталиш лозим. – унификациялаш (лотинча – unus – бир), яъни қонунчиликни бирхиллаштириш – халқаро муносабат иштирокчиларининг давлат суверенитети, мустақиллиги

принципларига риоя этиш баробарида, уларнинг муайян ўзаро манфаатларини таъминлаш мақсадида, турли давлатларнинг қонунчилик тизими мустақиллигини сақлаб қолган ҳолда уларни бир – бирга яқинлаштириш (бир хиллаштириш) жараёнидир. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни бир хиллаштириш қонунчилик тармоқлариаро ва қонунчилик тармоқларининг ичида ҳам амалга оширилиши мумкин (масалан, фуқаролик қонунчилиги тармоғи доирасида, тадбиркорлик қонунчилиги доирасида ва ҳ.к.). – интеграциялаш (юнонча integratio – тиклаш, бирлаштириш) – икки ёки ундан ортиқ давлатларнинг иқтисодий, ҳуқуқий тизимларини ўзаро ихтиёрий асосда бирлаштириб, янги ягона тизим яратиш жараёнидир. – норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни гармонизациялаш (юнонча harmonikos – уйғунлаштириш) – маълум тафовутларга эга қонунчилик 114 тизимини ўзаро уйғунлашувини, изчиллигини таъминловчи ҳуқуқий механизмларни яратиш жараёнидир. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни гармонизациялаш – мазкур ҳужжатларни унификациялаш ёки интеграциялашга олиб келади. Ҳозирда вақтда қонунчилик нормаларини тизимлаштириш фаолияти давлат фаолиятидангина иборат эмас. Ахборот – коммуникация технология- ларининг кенг жорий қилиниши қонунчиликни тизимлаштиришнинг янги йўналиши – электрон тизимлаштиришни вужудга келтирди. Норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тизимлаштиришнинг ушбу тури умумэътироф этилган расмий номга эга бўлмаганлиги боис, биз уни шартли равишда норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни электрон верификациялаш (лотинча – verification – ўзгартириш) деган атама орқали ифодалаймиз. Кенг маънода электрон верификация – давлат органлари ва нодавлат корпоратив тузилмаларининг кенг омма фойдаланиши учун минтақавий, идоравий, назарий, ахборот – ҳуқуқий маълумотлар базасини шакллантириш бўйича фаолиятидир. Электрон верификациялашнинг икки турини кўрсатиш мумкин: а) давлат ва маҳаллий бошқарув эҳтиёжларини қондириш учун қонунчиликни расмий электрон верификациялаш (Lex.uz электрон прогаммаси);

б) тижорат, ўқув-касбий ва бошқа мақсадларда қўллаш учун қонунчиликни норасмий верификациялаш. (Норма, Право ва Юрида электрон прогаммалари). Шундай қилиб, қонунчиликни тизимлаштириш амалдаги норматив – ҳуқуқий ҳужжатларни тубдан қайта кўриб чиққан ҳолда ягона тизимга келтириш, ҳуқуқ нормаларидаги барча зиддиятларни бартараф этиш орқали замон талабига жавоб бермай қолган нормаларни чиқариш билан бирга янги ҳуқуқ нормаларини яратишга оид узлуксиз фаолиятдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 5. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. Жиноят процесси умумий қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008.

Похожие

Қонунчиликни тизимлаштириш ва унинг турлари

Қишлоқ ҳўжалик корхоналари молиявий фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш

Ер учун ҳақ тўлашни ҳуқуқий тартибга солиш ( ЕР учун хак тулашни хукукий тартибга солиш

МЕҲНАТ МУҲОФАЗАСИ ВА УНИ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШ ( мехнат мухофазаси ва уни хукукий тартибга солиш

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари