Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning huquqiy asoslari - Юриспруденция - Рефераты

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning huquqiy asoslari

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning huquqiy asoslari Reja: 1. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tushunchasi, zarurati va mohiyati. 2. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish shakllari. 3. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirish bosqichlari. 4. Davlat tasarrufidan chiqarish hamda xususiylashtirish subyektlari va obyektlari.

Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tushunchasi, zarurati va mohiyati. Ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot sharoitida davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirish yalpi ishlab chiqarish vositalariga, ya`ni mulkka davlat monopoliyasi o`rnatilgan respublikada mulk islohoti o`tkazilishi bilan uzviy bog`liq edi. Mulkchilik sohasida islohotlar o`tkazish shunchalik pishib yetildiki, oqibatda O`zbekiston sobiq SSSRning subyekti mahalidayoq (o`tgan asrimizning 80-yillari oxirlari) "Kolxozchilar, sovxozlarning ishchilari, grajdanlarning shaxsiy yordamchi xo`jaliklarini va yakka tartibda uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to`g`risida" qaror[1] qabul qilib, unga ko`ra fuqarolarga shaxsiy yordamchi xo`jalik yuritish, uy-joy qurish uchun 0,25 gektargacha yer uchastkasi ajratish belgilandi. 1990 yilning 31 oktabrida O`zbekiston Respublikasi qonunchiligi sohasida muhim voqea yuz berdi: O`zbekiston Respublikasining "Mulkchilik to`g`risida”gi Qonuni qabul qilindi. Bu respublikamiz tarixida mulk to`g`risidagi birinchi yaxlit va mukammal qabul qilingan Qonun[2] bo`ldi. Ushbu satrlarni aynan mazkur Qonun sharhlovchilarining so`zboshisidan olganimiz ham bejiz emas. Chunki mulk islohotlarini amalga oshirishda ushbu Qonun katta rol o`ynadi va uning negizida bozor munosabatlariga mulkka oid normalar qonun hujjatlarida rivojlantirildi. Tan olish kerakki, Qonun o`z davrida ham, bugungi kunda ham progressiv ahamiyatga ega bo`ldi. Har bir shaxsning mulkdor bo`lishga haqli ekanligini ta`minladi. Ushbu Qonun oz bo`lsa-da, fuqarolarga mulk nima ekanligini, mulkdor kimligini tanitdi. Bir so`z bilan aytganda, O`zbekistonda amalda boshlangan islohotlarning o`ziga xos huquqiy asosi bo`ldi.

Bu orada davlat mustaqilligiga erishildi va u islohotlarga juda katta turtki berdi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq O`zbekiston kuchli huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurishni, bozor munosabatlari orqali mustahkam moddiy zaminni shakllantirishni va haqiqiy mulkdorlar sinfini vujudga keltirshni maqsad qildi. Shubhasiz, "bozor munosabatlariga o`tishning asosiy sharti ko`p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashish muhitini shakllantirshning huquqiy, tashkiliy shart- sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat"[3] edi. "Shu sababli, iqtisodiy islohotlar birinchi bosqichining g`oyat muhim vazifasi davlat mulki monopolizimini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko`p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirishdan iborat" bo`ldi. Shu ma`noda 1991 yil 19 noyabrda "Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida" Qonun qabul qilindi.[4] Qonunning muqaddimasida belgilanganidek, u samarali, ijtimoiy yo`nalishga ega bo`lgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi davlat mulkini o`zgartirishning tashkiliy-huquqiy asoslarini belgilab beradi[5]. Darhaqiqat, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bozor munosabatlarining eng zaruriy shartidir. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish yangi mulkdorlarda mulk huquqi vujudga kelishining sivilistikada qaror topgan hosila usuliga tegishli bo`lib, unga ko`ra ushbu mulkning egasi (mulkdori)-davlat o`z organlari orqali qaysi mol- mulkini o`z tasarrufidan chiqarish va xususiilashtirishni o`zi hal qiladi. Biroq, bundan davlatning vakolatlari boshqa subyektlar (masalan, davlat korxonasi xodimlari, turli yuridik shaxslar, chet ellik investorlar) ga nisbatan keng va ko`proq ekan-da, degan xulosa kelib chiqmaydi. Bu — huquqning alohida subyekti hisoblangan davlatning immunitet huquqidan kelib chiqadi.

Davlat tasarrufidan chiqarish davlat korxonalari va tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, xo`jalik jamiyatlari va shirkatlariga, davlatga qarashli mulk bo`lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. Xususiylashtirish jismoniy shaxslarning va davlatga taalluqli bo`lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki obyektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir. Ko`rinib turibdiki, davlat mol—mulkini boshqa mulkdorlarga berishning har ikki shakli — davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mazmun—mohiyatan bir—biriga juda yaqin. Faqat davlat tasarrufidan chiqarishda mol—mulk allaqanday guruh (kooperativ) boshqaruviga o`tsa, xususiylashtirishda esa yakka jismoniy shaxslar ham uni qo`lga kiritishi mumkin. O`zbekiston Respublikasining davlat mulki obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida qaror qabul qilish huquqi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan davlat boshqaruvi idoralariga, kommunal mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida qaror qabul qilish huquqi mahalliy hokimiyat boshqaruvi idoralariga beriladi. Masalaning mohiyati shundaki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish orqali u haqiqiy mulkdorlarga topshiriladi. Garchi qonun va amaliyot mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning pulsiz amalga oshirilishini istisno etmasa—da (xususan, vrachlar, o`qituvchilar, Ulug` Vatan urushi qatnashchilari istiqomat qilib kelgan uy—joylar ularga bepul xususiylashtirib berildi), ammo asosan katta hajmdagi mol—mulklar muayyan pul summasi evaziga yangi mulkdorlarga topshirildi. Shunisi ahamiyatliki, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish o`tkazilayotgan paytda qaror topgan haqiqiy bozor bahosi hisobga olinadi. Xuddi shu yerda masalaning mohiyati uning

zarurati bilan izohlanadi. Xo`sh, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirishning zaruriyati nimalarda edi? Ushbu zaruriyatni quyidagilar bilan izohlash o`rinli bo`lar edi: — mulkning haddan tashqari markazlashuvi va uning mavhum subyekt — davlat qo`lida to`planishi. Umumxalq (davlat) mulki deb atalmish mulk shakliga alohida imtiyozli maqom belgilash, uni qaytarib olishga nisbatan hatto da`vo muddatlarini qo`llamaslik, mulkning boshqa shakllarini zo`rlik bilan davlat mulkiga qo`shib olish va oxir—oqibatda uning mutlaq hukmronligini ta`minlashga intilish teskari natijaga olib keldi. Ma`muriy—buyruqbozlik tizimining iqtisodiy negizi bo`lgan davlat mulki amalda qarovsiz va xo`jasiz qoldi, chunki u hammaniki va ayni vaqtda xech kimniki ham emas edi. Kishilarda bu mulkka nisbatan xo`jayinlik tuyg`usi va undan bevosita manfaatdorlik yo`qligi davlat mulkiga nisbatan tashmachilik, talon—taroj, xo`jasizlikning vujudga kelishiga sabab bo`lgandi. Bu holatlar mulkiy munosabatlarning mazmun-mohiyatini tubdan o`zgartirishni obyektiv zaruriyat qilib qo`ygandi. Bugungi kunda biz sifat jihatidan yangi iqtisodiy munosabatlar tizimiga o`tmoqdamiz. Bozor munosabatlari deb atalmish bu tizimni qaror toptirish uchun jamiyatda mulkdorlik va mulkiy munosabatlar tizimi o`zgartirilmog`i lozim edi. Boshqacha aytganda, mulklar o`z xo`jayinlariga qaytarilmog`i va jamiyatimiz mulksiz, oddiy ishlovchilar jamiyatidan ishlovchi mulkdorlar jamiyatiga aylantirilmog`i shart edi. 2 §. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish shakllari.

Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mol—mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning turli xil shakllarida namoyon bo`ladi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish: — davlat korxonasini jamoat korxonasiga, xo`jalik jamiyati yoki shirkatiga aylantirish; — ijaraga olingan mulkni kelgusida haq to`lab sotib olish ehtimoli bilan davlat korxonasini ijara korxonasiga aylantirish; — davlat mol—mulkini tanlov yo`li bilan va kim oshdi savdosida davlatga taalluqli bo`lmagan yuridik va jismoniy shaxslarga sotish kabi shakllarda amalga oshiriladi. Shuningdek, boshqa davlatlarning jismoniy va yuridik shaxslari davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan obyektlarni, ularning aksiyalarini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan yoki u vakolat bergan idora tomonidan belgilangan tartib bo`yicha sotib oladilar. Davlat korxonasini jamoa korxonasiga aylantirish qonun hujjatlariga ko`ra, mehnat jamoasi a`zolari tomonidan davlat mulkining haqini bir yo`la yoki bo`lib—bo`lib to`lash orqali sotib olinishi yoki bu mulkning ularga tekinga berilishi yo`li bilan amalga oshiriladi. Mol—mulk jamoa egaligiga sotib olinishi chog`ida jamoa korxonasining ustavida har bir xodimning mol—mulkdagi hamda foydadagi ulushi belgilab qo`yiladi, bunda ularning ish staji, maoshining miqdori va boshqa omillar e`tiborga olinadi. Binobarin, davlat korxonasini jamoa korxonasiga aylantirish orqali ushbu mol— mulkka davlatning mulk huquqidan, u yangi mulkdor—jamoa korxonasi (ya`ni,

yuridik shaxs)ga liga o`tadi. Ushbu holda davlat mulkining jamoa korxonasi mulki shakliga o`tishi: 1) davlat mulkining haqini bir yo`la yoki bo`lib—bo`lib to`lash orqali sotib olinishi; 2) bu mulkning ularga tekinga berilish yo`li bilan amalga oshiriladi. Yangidan vujudga kelgan xo`jalik yurituvchi subyekt — jamoa korxonasi mulkining subyekti ushbu korxonaning mehnat jamoasi hisoblanadi. Korxonaning mehnat jamoasi — o`z mehnati bilan korxona faoliyatida mehnat shartnomasi asosida ishtirok etayotgan uning barcha xodimlaridir[6]. Jamoa korxonasining mol—mulki, shuningdek ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadlar ushbu jamoa a`zolarining umumiy mulki hisoblandi. Ammo korxonaning mol—mulki shakllantirilayotganida xodimlarning hissalari belgilab qo`yiladi. "Bunday hissa belgilash odatda natura shaklida, masalan, ishlab chiqarish qurol va vositalari, anjomlari va mahsulotlarni shartli ravishda xodimlarga taqsimlash orqali emas, balki qiymat shaklida taqsimlash orqali amalga oshiriladi"[7]. Eng muhimi, davlat mol—mulki yangi mulkdorga o`tgandan boshlab, uning majburiyatlari yuzasidan davlat javobgar bo`lmaydi, o`z navbatida jamoa korxonasi ham davlat majburiyatlari yuzasidan javobgar bo`lmaydi. Davlat korxonasini xo`jalik jamiyati yoki shirkatiga aylantirish ham davlat mol— mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning alohida shakli bo`lib, ushbu jarayonning amaldagi qonunchilikka ko`ra quyidagi o`ziga xos xususiyatlarini ko`rsatish mumkin: — ushbu qarorni qabul qilishga davlat mol—mulkini tasarruf etish vakolatiga ega bo`lgan organ haqli;

— faqat qonun hujjatlarida belgilangan xollardagina davlat va uning organlari jamiyat muassislari bo`lishi mumkin; — davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilayotganda ta`sis yig`ilish o`tkazilmaydi; — davlat korxonasini qayta tashkil etish yo`li bilan tuzilgan aksiyadorlik jamiyati davlat ro`yxatidan o`tkazilayotgan paytda ustavinigina taqdim etadi; — jamiyat davlat mulki negizida tuzilganda korxona mol—mulkining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlangan bozor bahosi jamiyat ustav fondining summasini tashkil etadi: — jamiyat mol—mulkining bozor qiymatini aniqlashda davlatning o`zi jamiyat aksiyalarining egasi bo`lgan taqdirda, davlat moliya organini jalb qilish majburiy hisoblanadi (odatda, xolis baholovchi (auditor) jalb qilinadi); — davlat korxonalarini qayta tuzish natijasida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida dividendlar ustav fondining boshlang`ich miqdoriga muvofiq tarzda, mavjud aksiyalarning to`la summasi bo`yicha, aksiyalarning davlatga tegishli, haqi to`lanishi to`g`risidagi qaror qabul qilinayotgan paytda sotilmay qolgan qismini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi[8]. Korxonaning yuridik shaxs hisoblanmaydigan tarmoq bo`linmasini xo`jalik jamiyatiga va shirkatiga aylantirish mulkdorning yoki u vakil qilgan idoraning roziligiga binoan ularni oldindan mustaqil davlat korxonasiga aylantirmay turib amalga oshiriladi.

Odatdagidek, davlat va uning organlari o`z zimmasiga olgan majburiyatlar yuzasidan javobgar bo`lmaydilar, ayni vaqtda jamiyat ham davlat va uning organlari olgan majburiyatlar yuzasidan javobgar bo`lmaydi. Quyidagilar xo`jalik jamiyatlari yoki shirkatlarining muassislari yoki aksiyalar (ulush, pay) egalari bo`lishlari mumkin: — mehnat jamoasining a`zolari, O`zbekiston Respublikasining boshqa fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar; — O`zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlarning yuridik shaxslari; — davlat boshqaruvining respublika va mahaliy idoralari. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 31 martdagi «Qimmatli kog`ozlar bozorini rivojlantirish va respublikaning fond bozorida xorijiy investorlar ishtirokini kengaytirish borasidagi qo`shimcha chora—tadbirlar to`g`risida»gi Farmoniga ko`ra, davlat o`z ulushini saqlab qoladigan ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining ustav sarmoyasini shakllantirish chog`ida xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalarining quyidagi paketlari ko`zda tutildi: davlatga — aksiyalarning ko`pi bilan 25 foizi; mehnat jamoasiga — aksiyalarning ko`pi bilan 26 foizi; xorijiy investorga sotish uchun — aksiyalarning kamida 25 foizi; qolgan qismi — erkin savdoga.

Jamiyatning ustav fondini ko`paytirishda agar aksiyadorlarning umumiy yig`ilishida ovozlarning yigirma besh foizdan ziyodini tashkil etadigan davlatga qarashli aksiyalar turkumi mavjud bo`lganda, qo`shimcha aksiyalar chiqarish yo`li bilan bu vakolat Davlat mulki qo`mitasiga berilgan. So`nggi paytlarda mamlakatimizda keng ko`lamda olib borilayotgan davlat mulkini xususiylashtirishda xorijiy investorlar keng jalb etilmoqda. Xususan, bu haqda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan 2001 yil 9 martdagi "2001—2002 yillarda xorijiy investorlarni jalb etgan holda korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo`yicha kelgusidagi chora—tadbirlar to`g`risida"gi qaroriga asosan aksiyadorlik jamiyatlarining ustav fondini ko`paytirishga investitsiyalarni, shu jumladan, xorijiy investitsiyalarni jalb etishda davlat ulushi kamaytirilishiga yo`l qo`yiladi. Binobarin, unga ko`ra xorijiy investorlarga 39 foizdan 70 foizgacha miqdordagi aksiyalarni sotib olishi taklif etilyapti[9]. Ijaraga olingan mulkni kelgusida haq to`lab sotib olish ehtimoli bilan davlat korxonasini ijara korxonasiga aylantirish, ham belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ijara mol—mulkiga nisbatan huquqlarni amalga oshirishning muhim shakli bo`lib, unga ko`ra har ikki tomon (ijaraga beruvchi ham, ijaraga oluvchi ham) manfaatdor hisoblanadi. Ijaraga asosan korxonalar, bino—inshootlar, transport vositalari, asbob—uskunalar, yer kabi obyektlar mustaqil faoliyat yuritish (mahsulot ishlab chiqarish, xizmatlar ko`rsatish) uchun ijarachiga muayyan haq evaziga muddatli egalik qilishning va undan foydalanish uchun topshiriladi. Ijara munosabatlarining vujudga kelishi asosi bo`lib ijara shartnomasi hisoblanadi. Mazkur shartnoma haq baravariga, ikki tomonlama, konsensual kabi huquqiy belgilar bilan tavsiflanadi.

Ijara korxonasining huquqiy maqomiga to`xtalib shuni aytish kifoyaki, u davlat ro`yxatidan o`tkazilgan kundan va mol—mulkni belgilangan tartibda qabul qilib olgandan boshlab yuridik shaxs hisoblanadi, o`z faoliyatini mustaqil yuritadi. Ijaraga oluvchi o`z huquqlarini amalga oshirilishida mulkdor tomonidan qilinadigan to`sqinliklardan ham himoya lanish huquqiga ega (O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, 232 — modda). Davlat o`z obyektlarini ijaraga berar ekan, undan samarali foydalanish, haqiqiy "mulkdor" qo`liga topshirish, rentabellikni oshirish maqsadida tanlov uyushtirishi, mol—mulkni tanlov g`olibiga topshirishi ham mumkin. Yuqorida qayd etilganidek, ijara munosabatlarida mulk huquqi to`laligicha ijarachiga o`tmaydi. Ammo, qonunchilik ijarachi davlat mulki obyektlarini tasarruf etuvchining roziligi bilan o`zi ijaraga olgan mol—mulkni (to`liq yoki qisman) sotib olishi mumkinligini belgilaydi[10]. Yer va boshqa tabiiy resurslar bundan mustasnodir (bu haqda keyinroq, to`xtalamiz). Ijaraga olingan mol—mulkni sotib olish ijarachining o`z mablag`lari hisobidan amalga oshiriladi. Binobarin, ushbu mulkni sotib olishda davlat budjeti mablag`laridan foydalanish mumkin emas. Ijaraga olingan davlat korxonasini haq to`lab sotib olish qonunlardan kelib chiqib (O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O`zbekiston Respublikasining «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida»gi Qonuni, «Ijara to`g`risida»gi Qonuni), ushbu munosabat ham to`laligicha shartnomaga asoslanadi. Sotib olinayotgan mol—mulkning tarkibi, bahosi, tartibi, sotib olish muddatlari, sotib olinayotgan mol—mulkning sifati va kafolatlar, sotib olishda uchinchi shaxslarning qatnashuvi, shartnoma yuzasidan kelib chiqadigan javobgarlik kabi masalalar ushbu shartnomaning asosiy negizini tashkil etadi.

Davlat mol-mulkini tanlov yo`li bilan va kim oshdi savdosida, davlatga taalluqli bo`lmagan yuridik va jismoniy shaxslarga sotish o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bozor munosabatlari sharoitida davlat mol—mulkini tanlov yo`li bilan va kim oshdi savdosida sotish g`oyat samarali shakllardan bo`lib sanaladi. O`tkazilgan tanlov va kim oshdi savdosi shartnoma tuzish uchun asos bo`lib xizmat kiladi. Shartnoma kim oshdi savdosida g`olib chiqqan shaxs bilan tuziladi. Kim oshdi savdosining tashkilotchisi odatda, uning mulkdori bo`ladi. Mazkur shartnoma ko`pincha ommaviy tusda bo`lib, u nomuayyan doiradagi shaxslarga yo`llanadi. Masalan, tuman va shaharlarning hokimliklariga fuqarolarning meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilishlari uchun yakka tartibda uy—joy qurishga 0,04 gektargacha, shaxsiy yordamchi xo`jalikni yuritishga 0,06 gektargacha yer maydonini kim oshdi savdosi asosida sotishga ruxsat[11] berilganligini ommaviy, ochiq shakldagi kim oshdi savdosi deb tushunish kerak. Ayni paytda, yopiq auksion (kim oshdi savdosining alohida bir shakli) ham mavjud bo`lib, unda maxsus taklif etilgan shaxslargina katnashadi[12]. 3 §. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirish bosqichlari. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, bunda asosiy e`tiborni kichik va o`rta biznesni, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratgan O`zbekiston avvalboshdanoq bu masalalarga jiddiy e`tibor qaratgandi. Iqtisodiy islohotlarning muhim tarkibiy qismi hisoblangan mulkka davlat hukmdorligini tugatish va xususiylashtirish jarayonini muayyan dastur asosida bosqichma- bosqich amalga oshirish ko`zda tutildi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishda quyidagi tamoyillarga asoslanilishi belgilab olindi:

— davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish shakllarini mehnat jamoasining o`zi mustaqil tarzda belgilashi; — davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish vaqtida mulkni pulli va pulsiz topshirishni qo`shib olib borish; — pulsiz va pulli xususiylashtiriladigan mulkdan ulush olishda fuqarolarning huquqlari tengligi; — davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sharoitida barcha fuqarolar ijtimoiy himoya qilinishini ta`minlash; — oshkoralik, ya`ni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tadbirlarini amalga oshirish ustidan davlat va jamoat nazoratini yo`lga qo`yish; — monopoliyaga qarshi qonunlar talablariga rioya etish. Shularga asoslanib, iqtisodiy islohotlarning "kichik xususiilashtirish" deb nom olgan dastlabki bosqichida savdo obyektlari, davlat uy—joy fondi, mayda va o`rta korxonalar, asosan xizmat ko`rsatish sohasidagi korxonalar fuqarolarga mulk qilib berildi. Bir qator institutsional o`zgarishlar ro`y berdi, jumladan Davlat mulki qo`mitasi tashkil topdi. Bir qator vazirliklar tugatilib, ular o`rnida xo`jalik hisobida turli boshqaruv shakllari ("O`zbeksavdo", "O`zbekbirlashuv", "Mahalliy sanoat") qaror topdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy muk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora—tadbirlari to`g`risida»gi Farmoni amalda iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichini amalga oshirish bo`yicha muayyan

chora-tadbirlar belgilandi. Ushbu farmonga ko`ra, O`zbekistan Respublikasida ham yer uchastkasi xususiy mulk qilib berilishi mumukin bo`ldi, ya`ni savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlarini, shuningdek, ular joylashgan yer uchastkalarini jismoniy va yuridik, shu jumladan xorijiy shaxslarga xususiylashtiriladigan obyektlarni sotib olishda ular foydalanadigan mablag`larning manbalari bo`yicha deklaratsiyani ulardan talab qilmagan holda tanlov asosida xususiy mulk qilib sotishga ruxsat berildi. Shuningdek, yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarini fuqarolarning davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoniga erkin kirishini ta`minlash maqsadida ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, shuning hisobiga davlat ixtiyoridagi aksiyalar ulushini keskin qisqartirish, fuqarolarning tovarlar keltirishni va ichki bozorni to`ldirishni ta`minlaydigan xususiy tadbirkorlik faoliyati har tomonlama rag`batlantirilishi kabilar ifodasini topdi. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 15 martdagi «O`zbekiston Respublikasida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari to`g`risida»gi Farmoni[13] ham muhim huquqiy huquqiy hujjat sifatida ahamiyati kattadir. Xususiylashtirishning ikkinchi bosqichida 1995—1996 yillarda xalq xo`jaligining ayrim tarmoqlari (bazaviy tarmoqlardan tashqari) sanoat, qurilish va transport, agrosanoat kompleksining go`sht—sut, oziq—ovqat va paxta tozalash tarmoqlaridagi o`rta va yirik korxonalar, turizm shahobchalari xususiylashtirila boshlandi. Bu bosqichda ham bir talay bozor infratuzilmalari vujudga keldi — Respublika fond birjasi, Ko`chmas mulk birjasi, Milliy depozitariy, Xususiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) kabilar. 1998 yildan boshlab respublika iqtisodiyotida yirik industriya gigantlarini, xususan, yokilg`i—energetika kompleksi, kimyo, metallurgiya va mashinasozlikning ayrim yordamchi korxonalarini xususiylashtirish, bu jarayonga xorij investitsiyasini keng jalb qilish yo`nalishlari belgilangan.

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish, xususiylashtirishga xorijiy investorlarni keng jalb etish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2001 yil 9 martda «2001 —2002 yillarda xorijiy investorlarni jalb etgan holda korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning kelgusidagi chora—tadbirlari to`g`risida» qaror qabul qildi. Mazkur qaror O`zbekiston iqtisodiyotining jahon iqtisodiy tizimiga keng integratsiyalashuvini ta`minlash, xalqaro mehnat taqsimotida faol qatnashish va mamlakatni eksporter mamlakatga aylantirishda muhim rol o`ynaydi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonining bosqichma-bosqich amalga oshirilishi iqtisodiyotni erkinlashtirishga, tadbirkorlik subyektlarining mulk huquqini amalga oshirishga, raqobatdagi mahsulotlar ishlab chiqarishning imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi. Davlat tasarrufidan chiqarish hamda xususiylashtirish subyektlari va obyektlari. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish subyektlari quyidagilardir: — O`zbekiston Respublikasining, boshqa davlatlarning fuqarolari, fuqaroligi bo`lmagan shaxslar; — davlatga taalluqli bo`lmagan yuridik shaxslar; — ajnabiy yuridik shaxslar. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ulanishi man etilgan shaxslar[14] davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan obyektlarni sotib olishlari, tanlov va kim oshdi savdosida xaridor sifatida qatnashishlari, xususiylashtirilayotgan korxonalarning aksiyalarini sotib olishlari mumkin emas.

O`zbekiston Respublikasi FKning 82—moddasida fuqarolik huquqlari obyektlarining muomalada bo`lishi xususiyatlari belilangan. Unda: — erkin muomaladagi obyektlar; — muomaladan chiqarilgan obyektlar; — muomalada bo`lishi cheklangan obyektlar farqlangan. Mol—mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga ham shulardan kelib chiqib, yo`l qo`yiladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 31 avgustdagi «Ayrim korxonalar va mol—mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ba`zi masalalari to`g`risida»gi qarorining 1—ilovasida davlat tasarrufidan chiqarilishi, xususiylashtirilishi va sotib olinishi mumkin bo`lmagan korxonalar va mol—mulk turlari hamda guruhlarinig ro`yxati keltirilgan. Ularga jumladan, respublika xududi doirasida yer osti boyliklari, ichki suvlar, havo havzasi, o`simlik va hayvonot dunyosi, tarixiy—madaniy va tabiiy meros obyektlari kabilar kiradi[15]. Ushbu qarorning 2—ilovasida davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan amalga oshiriladigan obyektlar va korxonalarning ro`yxati keltirilgan. Ularga jumladan, avtomobillarga yonilgi quyish stansiyalari, matbaa korxonalari va nashriyotlar, sog`liqni saqlash muassasalari kabilar kiradi[16]. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish haqida so`z ketganda, albatta, yerga nisbatan mulkchilik masalasiga ham to`xtalish lozim. Darhaqiqat, "yerga egalik masalasi aholisining aksariyati qishloqda yashaydigan respublika uchun o`zak masalalardan biridir. Respublikamizda ekin ekadigan yerlarning sezilarli qismi sug`oriladigan yerlar bo`lib, ular davlat irrigatsiya tizimiga muxtojdir"[17]. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko`ra, yer umummilliy boylik hisoblanadi. Shunga ko`ra, u doim davlat muhofazasida va nazoratidadir.

Yer mulk huquqi asosida davlatga tegishlidir. Qolgan subyektlarga esa ashyoviy huquq asosida tegishli bo`ladi. Quyidagi hollarda: — savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlari, shuningdek ular joylashgan yer uchastkalari, jismoniy va yuridik, shu jumladan xorijiy shaxslarga tanlov asosida[18]; — fuqarolarning meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilishlari uchun yakka tartibda uy—joy qurishga 0,04 gektargacha, shaxsiy yordamchi xo`jalikni yuritishga 0,06 gektargacha yer maydoni kim oshdi savdosi asosida[19]; — Qoraqalpog`iston Respublikasida xalq xo`jaligida foydalanilmayotgan yer maydonlari, shuningdek zarar ko`rib ishlayotgan va past rentabellik qishloq xo`jalik korxonalarining yerlari, tajriba tariqasida, fuqarolarning meros qilib qoldirish sharti bilan umrbod egalik qilishlari uchun kim oshdi savdosi va tanlov asosida (bunda ajratiladigan yer maydonlari sug`oriladigan yerlarda 5 gektardan va sug`orilmaydigan yerlarda 15 gektardan oshmasligi zarur); — diplomatiya vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan, O`zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan xalqaro tashkilotlarning yer uchastkalari ularga o`zlari vakolatxona binosi sifatida foydalanayotgan imorat yoki imoratning qismlari, shu jumladan vakolatxona boshlig`ining qarorgohi, ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga, shuningdek mazkur vakolatxonalarning imoratlarini qurish uchun yer uchastkalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda[20]; — chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarning — diplomatiya korpusi xodimlarining, O`zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan matbuot vakillarining, firmalar, kompaniyalar va xalqaro tashkilotlar doimiy vakolatxonalari xodimlarining, chet investitsiyasi ishtirokidagi korxonalarda doimiy asosda ishlovchi shaxslarning, shuningdek respublikada doimiy istiqomat kiluvchi va yashash uchun guvohnomasi bo`lgan shaxslarning yer uchastkalari ularga uy—joy binolari, shu binolar joylashgan yer uchastkalari bilan birga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda realizatsiya qilingan (sotilganda) mulk huquqi vujudga keladi.

Xulosa qilib aytganda, davlat tasarrufidan chiqarish hamda xususiylashtirish subyektlari va obyektlarining huquqiy asoslari takomillashtirilishi bozor munosabatlarini qaror toptirishining samaradorligini oshirishda muhim omil bo` lib xizmat qiladi.

Похожие

Davlat boshqaruvining huquqiy asoslari

Tadbirkorlikning kelib chiqishi va rivojlanishining huquqiy asoslari

Davlat ekologik funksiyasini rivojlantirishning xalqaro huquqiy asoslari

Tadbirkorlik huquqining manbai

Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat