logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар. Хусусий мулк

Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар. Хусусий мулк

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.0205078125 KB
Скачать
Мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар. Хусусий мулк Режа: 1. Мулк ва мулк ҳуқуқи тушунчалари. 2. Мулк ҳуқуқининг мазмуни. 3. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари. 4. Мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи ҳосила асос. 5. Васият бўйича мерос олиш орқали мулк ҳуқуқини ҳосила асосда вужудга келиши. 6. Давлат мулкини хусусийлаштириш орқали ҳосила асосда мулк ҳуқуқининг вужудга келиши. 7. Мулк ҳуқуқининг бекор бўлиш усуллари. 8. Мулк ҳуқуқининг асосий тамойиллари. 9. Хусусий корхоналар мулки. 10. Хўжалик ширкати ва жамиятларининг мулки 11. Жамоат бирлашмаларининг мулки 12. Жамоат фондларининг мулки 13. Диний ташкилотларнинг мулки 14. Маҳалла мулки. 15. Хусусий мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари. М улк ва мулк ҳуқуқи тушунчалари, мулк ҳуқуқи нинг мазмуни, мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асос лари, мулк ҳуқуқининг асосий тамойиллар ва мулк шакллари билан боғлиқ масалалар. Х усусий мулкнинг мулкий муносабатлар тизимида тутган ўрни, ш ахсий мулк ва хусусий мулк, уларнинг бирлиги ва ўзига хослиги, хусусий мулк ҳуқуқи тушунчаси, унинг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари, хусусий мулкнинг субъектлари ва объектлари доираси каби масалалар. 1. Мулк ва мулк ҳуқуқи тушунчалари. Жамиятнинг иқтисодий негизи – мавжуд мулкчилик муносабат ларига асосланади. Шу сабабли мулк нафақат юридик мазмунга, балки иқтисодий маънога ҳам эга. Иқтисодий маънода мулк инсонларнинг эрки-иродасидан ташқарида вужудга келади. Юридик муносабатларда мулк қабул қилинган нормалар орқали тартибга солинади ва улар мулк ҳуқуқи сифатида намоён бўлади. Кишилар меҳнати билан яратилган ёки табиат томонидан инсонларга ўзига хос тарзда “тақдим этилган” бойликлар ҳар доим мулк бўлиб келган. Мулк эгаси бўлиш ёки бўлмаслигига қараб, кишиларнинг жамиятдаги мавқеи, аниқроғи ижтимоий- иқтисодий мақоми вужудга келади. Мулкий муносабатларсиз, иқтисодий муносабатлар, ишлаб чиқариш жараёни ўз мазмунига эга бўлмайди. Мулкий муносабатлар юридик нормалар ва давлат кафолатисиз нормал тарзда ривожлана олмайди. Ибтидоий жамоа тузумидан то шу кунга қадар бўлиб ўтган турли катта- кичик урушларнинг асосий сабаби мулк билан боғлиқ дир. Шу сабабли мулкчилик муносабатлари азалдан инсонлар ҳаёти билан боғлиқ бўлиб, у ҳозирги кунга қадар ҳар бир шахсни қизиқ тириб келмоқда. Инсонларнинг мулкка бўлган қизиқишлари, у ҳақдаги турли назариялар, тартиб қоидаларни ишлаб чиқиш орқали ўз ифодасини топган. Шу сабабли, турли ҳуқуқ тизимлари ўз хусусият ларидан келиб чиқиб, мулкий муносабатлар ва унинг иштирок чиларининг ваколат доирасини ўзига хос тарзда тартибга солган. Мулкий муносабатлар – жамиятдаги бойликларни ўзлаштириш хусусидаги иқтисодий муносабатлардир. Мулкчилик биринчидан, инсоннинг бойлиги бўлмиш ашё, буюм ёки бошқа нарсага нисбатан эгалик ҳис-туйғуси билан боғлиқ муносабат, иккинчидан, ана шу бойлик, неъмат хусусида кишилар ўртасида вужудга келган муноса батдир. Демак, бир сўз билан айтганда, мулк ашё ва унга нисбатан эгалик ҳисси билан боғлиқ муносабатдир. Айрим муаллифлар мулк тушунчасини қуйидагилар билан боғлайдилар: 1) мулк – табиат бойликларини ҳамда ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини шахслар томонидан ўзлаштиришнинг ижтимоий-ҳуқуқий шакли. Ҳуқуқ эса мулкни иқтисодий муносабатларда юридик мустаҳкамлайди; 2) мулк – бирор ашёга нисбатан шахслар ўртасида бўладиган ўзаро муносабатларнинг натижаси; 3) мулк – бу иқтисодий-ҳуқуқий муносабатдир; 4) мулк – муайян шахсга тегишли бўлган айрим ашёлар ёки муносабатларнинг негизини ташкил этувчи мулкчилик муносабат ларини муҳофаза қилиш ва уни мустаҳкамлашга қаратилган нормалардан иборатдир 1 . Бошқача айтганда, мулк — бу муайян ишлаб чиқариш муноса батлари, яъни ишлаб чиқариш жараёнида одамлар ўртасида вужудга келадиган, унинг дастлабки шарти ва натижасининг муносабатидир; одамларнинг моддий неъматларини, энг аввало ишлаб чиқариш воси таларини (унинг шарт- шароитларини), шунингдек ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини бевосита ўзлаштириб олиш соҳасидаги иқти содий муносабатлардир; мазкур муносабатларнинг моҳияти моддий неъматларнинг муайян шахслар ёки 1 Раҳмонқулов Ҳ., Рўзиназаров Ш., Оқюлов О., Азизов Х., Имомов Н. Хусусий мулк объектларининг ҳуқуқий мақоми. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2007, -55 б. уларнинг жамоалари томонидан ўзлаштириб олинганлиги ва ўз ихтиёрига ўтказиб олинганлиги ҳолатидан иборатдир 2 . Кишилар буюмларни, неъматларни ўзиники қилиб олгандагина ўзлаштиришлари мумкин, чунки жамиятда ўзганики бўлган неъ матларни ўзлаштириб бўлмайди. Ўзганики бўлган неъматларни бе рухсат ўзлаштириш қонун ҳужжатларига мувофиқ таъқиб қилинади. Мулк соҳиби ўз мулкига мустақил таяниб иш кўради. Мулксиз ўзганинг мулкини ижарага олувчи ёки мулкдорга ёлланиб ишловчи шахс тўлиқ маънода ҳали мустақил эмас. Неъматлар икки йўсинда: ишлаб чиқариш ресурслари, яъни воситалари ва ишлаб чиқариш натижалари сифатида ўзлаштирилади. Мулкчилик бу – масъулият билан манфаатнинг узвий бирлиги ҳисобланади. Мулкчилик реал бўлиши учун мулкдорнинг иқтисодий манфаати – унинг бойлик эгаси сифатидаги ҳаётий эҳтиёжи бўлиб, хатти- ҳаракат, феъл-атвори нинг иқтисодий мотивацияси (сабаби) ни юзага чиқаради 3 . Мамлакатимизда бозор муносабатларини шакллантириш, мулкчилик муносабатларини тубдан қайта кўриб чиқишни тақозо этади. Шахсни мулкдан бегоналашувига асосланган ижтимоий алоҳида имтиёзли мавқега барҳам берилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53 - моддасида бозор муносабатларини ривожлан тиришга қаратилган мамлакатимиз иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этиши мустаҳкамлаб қўйилди 4 . Табиат бойликлари ва киши меҳнати натижалари шахслар томонидан айрим-айрим ҳолда ўзлаштирилмай, балки биргалашиб ва ўзаро ҳамкорлик билан ўзлаштирилади. Бинобарин, мулк табиат нарсаларини ўзлаштиришда кишилар ва уларнинг жамоалари ўртаси да бўлган муносабатни, яъни ижтимоий муносабатни, ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларини билдиради. 2 Чжен В.А. Раҳмонқулов Ҳ.А. Бозор қонунияти асослари. -Тошкент: Бизнес католог. 1996. -85 б. 3 Ўлмасов А., Шарифхўжаев М., Иқтисодиёт назарияси. -Тошкент: Меҳнат, 1995. -133 б. 4 Ра х мон к улов Х . Эволюция права собственности (проблемы собственности сравнительные исследования). - Т ошкент : Адолат , 1995 , - 34 б. Юқорида айтганлардан маълум бўлишича, мулк ишлаб чиқариш нинг зарур шарти ва ишлаб чиқарилган бойликларнинг ўзлаштири лиши натижаси ҳисобланади. Мулк ишлаб чиқариш воситалари ва ишлаб чиқарилган маҳсу лотларни эгаллаш, фойдаланиш ва уларни тасарруф этиш соҳасида бўладиган ижтимоий муносабатларнинг мажмуи сифатида ҳам таърифланиши мумкин. Юридик маънодаги “мулк” тушунчаси тўғрисида шуни айтиш керакки, шахслар томонидан табиат бойликларини, ашёларини ўзлаш тиришда бўладиган ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ва мустаҳкамлайдиган ҳуқуқий нормалар тизими – юридик маънодаги “мулк” тушунчасида қўлланилади. Бу маънодаги мулк мулк ҳуқуқи (субъектга тегишли соф маънодаги субъектив ҳуқуқ сифатида эмас, балки муайян ҳуқуқ соҳаси ) сифатида кўрилади. Мулк ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқининг марказий институтларидан бири саналади. Мулк ҳуқуқи тушунчасининг юридик таърифи ФКнинг 104- моддасида берилган. Унга мувофиқ, мулк ҳуқуқи шахс нинг ўзига қарашли мол-мулкка ўз хоҳиши билан ва ўз манфаат ларини кўзлаб эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек ўзининг мулк ҳуқуқини, ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузишни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқидан ибо ратдир. Бу таъриф мулкдорнинг ўз мулкига нисбатан муносабатининг барча ҳуқуқий жиҳатларини қамраб олади. Шу билан бирга, ушбу таърифда учинчи шахсларнинг мулкдор мулкига муносабатларининг энг муҳим қонуний асоси кафолатланган. Яъни мулкдорнинг мулк ҳуқуқини ким томонидан бўлмасин ҳар қандай бузишдан муҳофаза лай олиши императив меъёр сифатида мустаҳкамланган. Бу эса, ўз навбатида мулкдор мулк ҳуқуқини мажбурий маънода “муқаддас лигини” ифодалайди. Давлат мулкдорнинг мулкий ҳуқуқини амалга оширишини турли тажовузлардан асровчи чора-тадирлар кўрилишини ўз нормалари орқали кафолатлайди. Шу сабабли бу ҳолатлар мулк ҳуқуқи хусуси даги доктринал таърифларда ўз ифодасини топади. Масалан, айрим адабиётларда мулк ҳуқуқи бу – мулкдорнинг ўз хоҳиши билан ва ўз манфаатларини кўзлаган ҳолда моддий неъматлар устидан давлат томонидан кафолатланган ва жамият манфаатлари йўлида чегаралан ган ҳамда эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш орқали амалга ошириладиган ҳукмронлик қилишининг юридик таъминланган имкониятидир, тарзидаги тарифлар мавжуд 5 . Мулк ҳуқуқи муддатсиз равишда унинг эгасига тегишли бўлади. Бу тушунча мулк ҳуқуқининг эгалланиши, фойдаланилиши ва тасарруф этилишини муддат билан боғлаш мумкин эмаслигини назар да тутади. Мулк соҳиби ўз мол-мулкига бўлган ҳуқуқни ўз хоҳиши дан келиб чиқиб яъни тасарруф этиб (тасарруф турли шартнома ва битимлар тузиш, ёки ундан воз кечиш орқали намоён бўлади) ёхуд қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда мажбурий олиб қўйиш (национализация, реквизиция, мусодара) орқали тугатиши мумкин. Демак мулк ҳуқуқининг мулкдорга тегишлилик муддати унинг хоҳиш иродаси айрим ҳолларда эса жамият эрки натижаси билан боғлиқ бўлади. Мулк ҳуқуқининг муддатсиз амалда бўлишини белгиланган нормалар орқали давлат кафолатлайди ва муҳофаза қилади. Мулкнинг дахлсизлиги ва қонун билан кенг кўламда муҳофаза этилишигина белгилаб қўйилиши мулк ҳуқуқининг мутлақ ҳуқуқий муносабат сифатида гавдалантиради. Мулкнинг дахлсизлигини таъминлаш учун мулкдорга қарши турган барча субъектлар унинг субъектив мулк ҳуқуқини бузмасликлари лозим бўлади 6 . Мулк ҳуқуқи ўз навбатида икки маънодаги: объектив ва субъектив маънодаги мулк ҳуқуқига бўлинади. Объектив маънодаги мулк ҳуқуқи деганда, табиат ашёларини ижтимоий ўзлаштиришнинг мавжуд заҳираларини, усулларини белги лаш, тартибга солиш ва мустаҳкамлаш учун халқ манфаатларини кўзлаб белгиланган тадбирларни ифодаловчи ҳуқуқ нормалари йиғиндиси назарда 5 Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқининг долзарб муаммолари ва ривожланиш истиқболлари. –Тошкент: ТДЮИ, 2009, -36 б. 6 Ўша адабиёт – 21 б. тутилади. Чунончи, мулк тўғрисидаги умумий қоидалар объектив ҳуқуқ нормалари ҳисобланади. Объектив маънода ги мулк ҳуқуқи мутлақ ҳуқуқий нормалар асосида тартибга солинади. Бунга мисол сифатида мулк ҳуқуқини тартибга солувчи қонун ҳужжатларини келтириш мумкин. Субъектив маънодаги мулк ҳуқуқи деб, айрим шахслар, яъни ҳуқуқ субъектларининг (давлат, юридик шахслар ва фуқароларнинг) объектив ҳуқуқ нормалари асосида келиб чиқадиган мулкни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқларига айтилади. Субъектив маънодаги мулк ҳуқуқи нисбий-ҳуқуқий нормалар асосида тартибга солинади. Субъектив маънодаги мулк ҳуқуқи мулк соҳибининг ўзига мулк ёки ашёвий ҳуқуқ асосида тегишли бўлган мол-мулкларни қонунда тақиқланмаган асосларда, ваколат доирасида, ўзга шахсларнинг манфаатларига путур етказмаган ҳолда эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш мақсадида турли битимлар тузишида намоён бўлади. Масалан, турли шартномалар тузиш, ўз мулкини мерос қилиб қолдириш ва бошқа битимлар орқали мулкка бўлган ҳуқуқни вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш субъектив маънодаги мулк ҳуқуқининг мазмунини билдиради. 2. Мулк ҳуқуқининг мазмуни. Мулк ҳуқуқининг мазмуни мулк соҳибининг ваколатлар доираси билан белгиланади. Мулкни ўз хоҳишига кўра ва ўз манфаатини кўзлаб эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек мулк ҳуқуқини ҳар қандай бузилишлардан бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқи тушунчалари мулк ҳуқуқининг мазмунини ташкил этади. Субъектив мулк ҳуқуқининг мазмунини ташкил этадиган бу элементлар мулк эгасига қонун билан белгиланган доираларда берилади. Шу маънода мулкдор ўз мулкига бўлган ҳуқуқларини ихтиёрий равишда, ўз хоҳишига кўра амалга оширади. Мулкдорнинг ўз хоҳиши деганда, унинг ўз эрки, иродаси билан ўз манфаатларини кўзлаб, бировнинг (учинчи шахсларнинг) тазйиқисиз, ғайриҳуқуқий таъсир сиз ҳаракат қилиши назарда тутилади. Агар мулкдорга нисбатан бундай ҳолатда зўрлик, тазйиқ кўрсатилган бўлса, қонун мулкдор нинг хоҳиш-иродаси эркин амалга оширилишини кафолатлайди ва муҳофаза қилади. Айни вақтда мулкдорнинг ўз хоҳишига кўра иш тутиши қонун, инсоф ва адолат доирасида амалга оширилиши лозим. Мулкдорнинг мулкий ҳуқуқни ўз хоҳишига кўра амалга оширишда унинг манфаати ётади. Бу манфаат бевосита унинг ўзига, яқинларига ёки бошқаларга тааллуқли бўлиши мумкин. Масалан, ота-она вояга етмаган фарзанди номига банкка омонат пул маблағи қўйганда ҳам, гарчи бунда учинчи шахснинг манфаати кўзлагандай бўлса ҳам, аслида мулкдорнинг ҳаракати замирида ота-она сифатида ги бурчи ётади. Мулкдорни ўз хоҳишига кўра ёки манфаатига зид равишда мулкий битимлар тузишга мажбур қилиш, умумий қоида бўйича бундай битимлар ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлади. Юқорида айтганимиздек, мулк ҳуқуқи уч унсур (элемент) – мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этишдан ташкил топади. Мулкни эгаллаш ҳуқуқи мулкни қўлда ёки унга нисбатан ўз ҳуқуқларини амалга оширишга имкон берувчи бирор жойда сақлаб туришдир. Мулкка эгалик қилиш билан боғлиқ тушунчалар турли адабиётларда турлича талқин қилинади. Юқоридаги тушунчага қў шимча равишда айрим муаллифлар “Хўжалик хукмронлиги” ибора сини ҳам қўшишади 7 . Мулкни қўлда ёки унга нисбатан ўз ҳуқуқ ларини амалга оширишга имкон берувчи бирор жойда сақлаб туриб, мулкдорга ашё устидан унинг хўжалик хукмронлигини амалга оши ришни юридик таъминланган имконияти эгалик қилиш ҳуқуқининг кенг маънода тушуниш ҳисобланади. Мазкур кенг маънодаги эгалик қилиш тушунчаси мол-мулкни мулкдорни ўз қўлида ушлаб туриш, сақлаб туриш – фактик эгалик қилиш, мол-мулкни гарчи ўз қўлида сақламаса ҳам, фактик эгаламаса ҳам унга 7 Гражданское право. Часть 1. под.ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. –М.: ТЕИС, 1996. –С. 296., Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқининг долзарб муаммолари ва ривожланиш босқичлари. – Тошкент: ТДЮИ, 2009, -26 б. нисбатан ўз ҳуқуқларини амалга ошириш имкониятини берувчи жойда сақлаб туриш эгалик қилиш билан боғлиқдир. Ҳар иккала ҳолатда ҳам мулкдор мол-мулк устидан хўжалик хукмрон лигини амалга ошириш бўйича юридик имкониятга эга бўлади 8 . Эгалик қилишда мулкдорнинг ашё билан боғлиқ имконияти муҳим аҳамият касб этади. Бу ерда мулкдорнинг имконияти ўз ичига жисмий, амалий ва ҳуқуқий имкониятни қамраб олади. Фактик эгалик амалий имкониятни таъминлайди. Жисмий эгалик эса мулкдорга натура ҳолатда реал ўз қўл остида мулкни сақлаб туриш имкониятини беради. Масалан, ҳамён, қўл соати, китоб, дафтар ва бошқаларни эгаллаб туриш жисмий имконият таъсирида бўлади ва реал воқеликка тўғри келади. Лекин шундай мол- мулклар борки уларни реал жисмий эгалик қилиш имконияти йўқ. Масалан, уй-жойларни амалда қўлда ушлаб туриш имконияти йўқ. Шу сабабли уларга нисбатан “жисмий эгалик қилиш имконияти” тушунчаси қўлланилмайди. Бу ҳолатда эгалик қилиш мулкка таъсир кўрсатиш имконияти билан боғлиқ бўлади. Қонун мулкка таъсир доирасини белгиламайди. Масалан, мулкдор ва мулк ўртасидаги масофа бир неча минг километрларни ташкил этиши ҳам мумкин. Фақат фактик эгаликка мулкдордан бош қа шахслар дахл қилмаслиги, таъсир кўрсатмаслиги лозим бўлади. Мулкни қонунга мувофиқ равишда ўз қўлида ёки ўз эрки-иродаси таъсири остида сақлаб турган шахс мулкни эгаллаш ҳуқуқига эга. Бундай ҳуқуқ, аввало, мулк эгасига тегишли бўлади. Аввало деганимизнинг боиси шундаки, мулкни эгаллаш ҳуқуқи қонун ёки шартномага асосан бошқа шахсда ҳам бўлиши мумкин. Масалан, мулк шартнома бўйича ижарага берилганида, вақтинча текин фойда ланиш учун топширилишида, омонат қўйилишида ёки маъмурий далолатномаларга биноан вақтинча сақлаш учун бирор ташкилот ёки фуқароларга ўтказилишида эгалик ҳуқуқи мулк эгаси ҳисобланмаган шахсда ҳам бўлиши мумкин. 8 Раҳмонқулов Ҳ., Рўзиназаров Ш., Оқюлов О., Азизов Х., Имомов Н. Хусусий мулк объектларининг ҳуқуқий мақоми. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2007. -32 б. Бу ҳолатда эгалик қилиш тўлақонли равишда намоён бўлмайди. Бозор иқтисодиёти шароитида мулкдор бўлмаган эганинг мулкка эгалик қилиши нормал ҳол сифатида баҳоланади. Зеро турли объектив ва субъектив сабабларга кўра мулкдорнинг вақтинча ўз мулкига эгалик қилмаслиги унинг йўқолиб кетиш ёки ўз хусусиятини йўқотиш эҳтимолини вужудга келтириши мумкин. Шу боис эгалик ҳуқуқини учинчи шахсларда бўлиши нормал ҳол саналади. Учинчи шахслар мол-мулкнинг эгалик қилиш ҳуқуқини қонуний ёки ноқонуний асосларда қўлга киритишлари мумкин. Қонуний эгаллаш бирор ҳуқуқий асосга мувофиқ эгалик сифатида баҳоланади ва аксарият ҳолларда титулли эгалик ҳисобланади. Ноқонуний эгалик эса мулкдорнинг хоҳиш- иродасидан ташқарида, ундан берухсат ўғирлик ёки бошқа тартиббузарликлар содир этиб мулкка бўлган ҳуқуқни қўлга киритиш тушунилади. Учинчи шахсларнинг мулкка нисбатан қонуний эгалик қилиш ҳуқуқи мулкдорнинг хоҳиш-иродаси остида муайян юридик асос – шартнома ва битимлар асосида вужудга келганлиги туфайли (титулли эгалик) мулк ҳуқуқининг бу элементи ҳосила асосда мулкка эгаликни вужудга келганлигини билдиради. Ноқонуний асосда эгалик ҳуқуқи вужудга келганда эса ҳосилавий унсур мавжуд бўлмайди. Айрим ҳолларда амалдаги қонун ҳужжатлари баъзи тоифа мол- мулкларнинг фактик эгалик имкониятини чеклаши мумкин. Хўжалик юритувчи субъектларга тегишли пул маблағлари банкда сақланиши, айрим ҳолларда савдо шаҳобчаларида ҳар кунги пул тушумларини банк топшириш шартлиги белгиланган Масалан, “Турғун шохобчалар орқали савдо фаолиятини амалга ошираётган якка тартибдаги ишби лармонларнинг нақд пул маблағларини топшириш ва олиш тарти би”га асосан турғун шохобчалар орқали савдо фаолиятини амалга ошираётган якка тартибдаги ишбилармонлар назорат-касса аппа ратларидан фойдаланишлари ва ҳар кунги нақд тушумни банкка топширишлари шарт 9 . Мулкни қонун талабларига мувофиқ қўлда сақлаб туришга қонуний эгаллаш деб айтилса, қонуний асослар бўлмай туриб биров ларга қарашли мулкни эгаллаш, масалан, бировнинг ўғирлатган ёки йўқотган мулкини қўлда сақлашга қонунсиз эгаллаш деб айтилади. Мулк ҳуқуқининг мазмунини ташкил этувчи яна бир унсур бу мулкдан фойдаланиш ҳуқуқидир. Мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи – мулкнинг фойдали хусусиятлари ни ўзлаштириш, мулкдан иқтисодий маънода фойда кўришдир. Мазкур мулк ҳуқуқининг элементи орқали шахс ўз моддий ва маънавий эҳтиёжини қондиради. Айнан мазкур хусусияти туфайли шахслар мулк соҳиби бўлишга интиладилар. Акс ҳолда у шахс учун ҳеч қандай аҳамият касб этмайди. Мулкнинг фойдали хусусияти унинг турларидан келиб чиқиб турлича бўлиши мумкин. О.Оқюлов ташқи намоён бўлишига қараб, мол-мулкдан фойда ланишни қуйидагича таснифлайди: -инсонни биологик-жисмоний эҳтиёжлари учун ишлатиладиган шахсий истеъмол товарлари (озиқ-овқатлар, кийим-кечаклар, дори-дармонлар ва.ҳ.к); -кундалик ҳаётда ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда қўлланиладиган ашёлар (ишлаб чиқариш қуролла ри ва воситалари, транспорт воситалари, машиналар ва механизмлар); -инсонни маънавий эҳтиёжларини қаноатлантиришга, шахсни камол топишига хизмат қиладиган моддий ва номоддий неъматлар (фан, адабиёт ва санъат асарлари, шу жумладан дарсликлик, китоблар ва ҳ.к.) 10 . Умуман олганда, мулк турлари қанчалик кенг бўлса, ундан фойдаланиш шакллари ҳам шу даражада кенг бўлади. Жамият, фан ва 9 Мазкур тартиб Ўзбекистон Республикаси Марказий Банкининг 1999 йил 7 майдаги №415-сон қарори билан тасдиқланган ва Ўзбекистон Республикаси адлия вазирлиги томонидан 18 июнь 1999 йилда №752-сон билан рўйхатга олинган. 10 Раҳмонқулов Ҳ., Рўзиназаров Ш., Оқюлов О., Азизов Х., Имомов Н. Хусусий мулк объектларининг ҳуқуқий мақоми. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2007. -36 б. техника воситалари ривожлангани сари янги-янги ўз ўзидан янгича кўринишдаги фойдаланиш хусусиятига эга бўлган мулк турлари ҳам вужудга келиши муқаррар. Масалан, дастлаб уяли алоқа воситаси фақатгина телефон алоқаси мақсадида фойдаланилган бўлса, унинг такомиллаштирилиши эвазига бу телефон туридан ҳам алоқа, ҳам фото ва видео материаллар олиш, узатиш, интернетга уланиш, теле дастурлар, видео лавҳа ва фильмлар томоша қилиш, мусиқа тинглаш, турли мобил ўйинларини ўйнаш, хат (SMS, ММS, Push) ёзиш ва қабул қилиб олиш, турли маълумотлар (об-ҳаво, банк ахборотлари ва ҳ.к.) олиш мақсадида ҳам фойдаланилмоқда. Мулкдан қонунга мувофиқ равишда фойдаланувчи шахс шу мулкдан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлади. Мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи шу мулкни эгаллаш ҳуқуқи билан чамбарчас боғлиқдир. Мулкни эгалламай, қўлда сақламай туриб, ундан фойдаланиб ҳам бўлмайди. Масалан, мулк ижараси шартномасига мувофиқ, ижарага берувчи даставвал мулкни ижарага олувчига қонун ёки шартномада кўзда тутилган тартибда топширади. Топшириш билан бир вақтда ижарага олувчида мулкка нисбатан эгалик қилиш ҳуқуқи ҳам вужудга келади ва у шундан сўнг ижарага берилган мол- мулкдан фойдалани ши мумкин. Мулкдан ишлаб чиқаришда ёки кундалик ҳаётда фойдаланишда бу мулк бутунлай истеъмол қилинади ёки муайян вақт давомида аста-секин эскиради. Одатда, мулкдан фойдаланиш тартибини мулкдорнинг ўзи бел гилайди. Лекин ундан фойдаланаётганда ўзга шахсларнинг қонуний манфаатларига, жамоат хавфсизлигига путур етказмаслиги лозим. Айрим тоифа мол- мулклардан фойдаланиш тартиби қонун ҳужжат лари орқали белгиланиши мумкин. Жумладан, “ Жисмоний тарбия-соғломлаштириш ва спорт иншоотларидан фойдаланиш” Қоидалари 11 , “ Портловчи моддаларни ишлаб чиқариш, сотиб олиш, сақлаш, транспортда ташиш, улардан фойдаланиш ва уларни ҳисобга олиш тўғрисида”ги Йўриқнома 12 , “Ветеринарияда 11 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2005, 40-сон, 308-модда. 12 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2005, 27-сон, 199-модда. гиёхвандлик воситалари, психотроп моддалар ва прекурсорлардан фойдаланиш” Тартиби 13 ва бошқалар. Бунда ваколатли орган фойдаланишнинг хусусиятлари, тартиби ни белгиловчи бирор Қоидани ишлаб чиқади ва унга амал қилиш мажбурий тус олади, давлат эса фойдаланиш устидан назорат ўрната ди. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг “Маданий мерос объект ларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги Қонуннинг 24-моддасига асосан, маданий мерос объектларининг мулкдорлари бўлган юридик ва жисмоний шахслар: - маданий мерос объектининг таш қ и ва ички кўринишини мада ний мерос объектининг паспортига киритилган му ҳ офаза мазмуни маълумотларига мувофиқ ҳолда сақлаш; - маданий мерос объекти ҳудудининг чегараларида ер қазиш, ер тузиш, қурилиш, мелиорация, хўжалик ишлари ва бошқа ишларни ўтказиш учун Ўзбекистон Республикаси Маданият ва спорт ишлари вазирлигининг рухсатномасини олиш; -алоҳида муҳофаза қилинадиган тарихий-маданий ҳудудларни сақлаб туриш тартиботини таъминлаш; -маданий мерос объектининг мулкдори томонидан белгиланади ган шартлардаги маданий мерос объектининг ҳамма учун очиқлиги талабларини албатта бажарган ҳолда уларнинг асралишини таъмин лашга мажбурдирлар 14 . Айрим ҳолатларда эса фойдаланиш имконини берувчи рухсатно малар олиш тартиби ҳам жорий этилиши ва мулкдорларнинг муайян турдаги мулклардан фойдаланиш учун рухсатномага эга бўлиш шарт эканлиги белгиланиши мумкин. Масалан, “Ер қаъри участкаларидан фойдаланиш ҳуқуқи учун лицензиялар бериш тартибини такомиллаш тириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 7 июндаги ПК-649-сон Қарори билан ер қаъри участкаларидан фойдаланиш учун лицензия олиш талаб этилади. 13 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2003, 17-сон, 147-модда. 14 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2001, № 9-10, 180-модда Агар бировнинг мулкидан фойдаланиш қонун ёки шартнома билан белгиланган асослар бўлмай туриб амалга оширилса, бундай фойдаланиш қонунсиз фойдаланиш ҳисобланади, масалан, ўғирлан ган ёки йўқотилган мулкдан фойдаланиш. Аммо амалдаги қонун ҳужжатларида учинчи шахсларнинг мулкдорнинг розилигини олмас дан унинг мулкидан фойдаланиш имкониятини берувчи нормалар ҳам белгиланиши мумкин, масалан сервитут. Мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи – мулкнинг юридик тақдирини белгилаш, яъни мулк юзасидан бошқа шахслар билан бўладиган ҳуқуқий муносабатни белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган ҳуқуқдир. Мулк ҳуқуқининг мазмунини ташкил этувчи мазкур элемент мулк эгасининг ўз мол-мулкига тўлақонли мулкдор сифатида эътироф этилиши учун асос бўлади. Зеро тасарруф этиш билан боғлиқ элементни учинчи шахсларга берилиши мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиб кетиши билан якунланади. Мулк эгаси тасарруф этиш ҳуқуқига биноан мулк юзасидан хилма-хил битимлар, шартномалар, чунончи, ашёни сотиш, ҳадя қилиш, ижарага қўйиш тўғрисида шартномалар туза олади. Агар ашё бутунлай кераксиз бўлиб қолса, мулк эгаси бундай ашёни ташлаб юбориши, ўзидан бирор-бир усул билан соқит қилиши мумкин. Бу ҳуқуқ мулкдорга ўз мол-мулкига нисбатан қонунга зид бўлмаган ҳар қандай ҳаракатларни амалга ошириш, шу жумладан мол- мулкдан гаров нарсаси сифатида фойдаланиши ёки унга бошқача йўллар билан вазифа юклаш, уни бегоналаштириш ёки мол-мулкни бошқача усул билан тасарруф этишга имкон беради. Айрим адабиётларда тасарруф этиш ҳуқуқининг оқибатлари бўйича қуйидагича туркумлаш таклиф этилади: -мулкдор томонидан мулк ҳуқуқини ўзидан бегоналаштириш бўйича ҳаракатлар (сотиш, хадя, рента, ҳайр-эҳсон ва бошқа шу каби шартномалар ва битимлар орқали); -мулк ҳуқуқини ўзида сақлаб қолган ҳолда мол-мулкни бошқа шахсга фойдаланишга бериш (масалан, ижарага бериш); -мол-мулкни қайта ишлаш, уни бошқа турдаги мол-мулкка ўзгартириш (масалан боғ ёки томорқа ўрнига турар-жой биноларини қуриш ёхуд аксинча); -мол-мулкни йўқ қилиб ташлаш 15 . Тасарруф этиш ҳуқуқини қўлга киритиш орқали мулкдор том маънода мулкий ҳуқуқни қўлга киритган бўлади. Зеро қолган икки мулк ҳуқуқининг мазмунини ташкил этувчи эгалик ва фойдаланиш ҳуқуқи мулк эгасига том маънода “мулк ҳуқуқи эгаси” мақомини бермайди. Тасарруф этиш ҳуқуқининг қўлдан кетиши билан мулкка нисбатан бўлган эгалик ҳуқуқи ҳам қўлдан кетади. Масалан, мулкни омонатга қўйишда ашёни эгаллаш ҳуқуқи, ижарага беришда ашёни эгаллаш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи бировга ўтса, ашёнинг сотилиши ёки ҳадя қилинишида эса субъектив мулк ҳуқуқининг ҳар уч элементи: эгаллаш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқлари ҳам бутунлай бошқа шахсга (яъни мулкдорга) ўтади. Айрим ҳолларда, чунончи, мулкни йўқотиш, ўғирлатиш ҳолларида мулк эгаси ўз мулкини эгаллаш, фойдаланиш ва уни тасарруф этиш имкониятидан маҳрум бўлса ҳам, эгалик ҳуқуқини қонунда белгиланган ҳолларда ва муддатларда ўзи сақлаб туради. Фуқарога тегишли мулк ўғирлатилганида, унинг кимнинг қўлида бўлишлиги аниқланганидан сўнг, қонун билан белгиланган уч йиллик даъво муддати давомида талаб қилиб олиниши мумкин. Акс ҳолда, мулкка нисбатан бўлган эгалик ҳуқуқи йўқолади. Умуман олганда, мулкни тасарруф этиш элементи кимда бўлса, шу шахс (гарчи мулк қўлида, яъни эгалигида ёки фойдаланишида бўлмаса ҳам) мулкдор ҳисобланади. Зеро, тасарруф этиш элементи мулкнинг шакли ва ҳуқуқий мақомига қараб муайян ҳужжатлар (ордер, тилхат ва ҳ.к.) билан тасдиқланади. Мулк эгалари ўзларига тегишли мулк ҳуқуқидан ғайриқонуний мақсадларда, бировнинг зарарига фойдаланиши йўл қўйилмайди. 15 Раҳмонқулов Ҳ., Рўзиназаров Ш., Оқюлов О., Азизов Х., Имомов Н. Хусусий мулк объектларининг ҳуқуқий мақоми. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2007. -38 б. Мулкдор ҳуқуқлари ва ваколатларининг чегараси Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 54-моддасида баён қилинган бўлиб, унга асосан мулкдор ўз ҳуқуқларини амалга оширишда экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган ман фаатларини бузмаслиги шарт. Бу конституциявий норма ФКнинг 172-моддасида батафсил тал қин қилинган. Ушбу моддага асосан , мулкдор ўз мулкий ҳуқуқларини амалга оширишда қуйидаги шартларига амал қилиши лозим: 1. Мулкдорнинг ўз ҳуқуқларини амалга ошириши бошқа шахс ларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт . 2. Қонунларда назарда тутилган ҳолларда, шартларда ва доирада мулкдор бошқа шахслар унинг мол-мулкидан чекланган тарзда фойдаланишига йўл қўйишга мажбур (масалан, кўчмас мулк – ер участкаси эгаси қўшни ер участкасининг эгасидан зарур ҳолларда, бошқа ер участкаларининг эгаларидан ҳам ўзганинг ер участкасидан чекланган ҳолда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини беришни талаб қилишга ҳақли. Одатда, сервитут пиёдалар ва транспорт йўли, электр, алоқа, газ ёки сув қувурлари ўтказиш учун зарур бўлиши мумкин. Ер участкасида сервитут белгиланиши ер эгасини мулк ҳуқуқидан асло маҳрум қилмайди. Сервитутдан фойдаланувчи билан ер участкаси эгаси ўртасида сервитут ҳақида битим тузилиб, у кўчмас мулкка оид битимлар каби рўйхатдан ўтказилади. Сервитут белгиланган участка нинг эгаси агар қонунда бошқа тартиб назарда тутилмаган бўлса, сервитут кимнинг фойдасини кўзлаб белгиланган бўлса, ўша шахсдан участкадан фойдаланганлик учун мутаносиб ҳақ талаб қилишга ҳақлидир (ФК , 173-модда) . 3. Мулкдор ўзининг устунлик мавқеини суиистеъмол қилишга, бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини камситадиган ўзга ҳаракатларни қилишга ҳақли эмас. 4. Мулкдор ўз ҳуқуқини амалга оширганда, фуқароларнинг соғлиғига ва атроф-муҳитга зарар етказишнинг олдини олиш чораларини кўришга мажбур. Мулк ҳуқуқининг мазмунида нафақат мулкдорнинг ҳуқуқлари, балки мол-мулкни сақлаб туриш бурчи ҳам ётади. ФКнинг 174-моддасига асосан, ўзига қарашли мол-мулкни сақлаш, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мулк эгасининг зиммасида бўлади. Агар мулкдор бу мажбуриятни бажармаса, баъзи ҳолларда унинг мулкий ҳуқуқлари чегаралаб қўйилиши ёки мол-мулк ундан олиб қўйилиши ҳақида даъво олдиндан огоҳлантирмасдан ҳам қўзғатилиши мумкин (масалан, ФКнинг 190-моддасида кўзда тутилган асослар бўйича). 3. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари деганда, мулк ҳуқуқининг олиниши ёки йўқотилиши билан боғлиқ бўлган юридик фактлар назарда тутилади, яъни муайян ҳуқуқий ҳужжат, шахсга боғлиқ бўлмаган воқеа ва ҳодисалар орқали мулкка бўлган ҳуқуқ вужудга келади, ўзгаради ва бекор бўлади. Бундай мулк ҳуқуқининг олиниши ёки йўқотилиши билан боғлиқ бўлган юридик фактлар бозор муносабатлари ва жамиятнинг ривожланиши, турли кўринишдаги моддий неъматларнинг яратилиши туфайли ўз хилма-хиллигини бойитиб бормоқда. Демак, мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш муносабатлари жамият иқтисодий тизимидаги ўзгаришлар билан чамбармас боғлиқ. Мулк ҳуқуқининг олиниши асосларида жамиятнинг иқтисодий тизими ўз ифодасини топади. Мулк ҳуқуқининг олиниши дастлабки ва ҳосила асосларига бўлинади. Мулк ҳуқуқини вужудга келишини бу тарзда туркумлаш қадим рим хусусий ҳуқуқи даврида ишлаб чиқилган ва кейинчалик ривожлантирилган 16 . Бошқа ҳуқуқ тизимларида ҳам мулкка бўлган ҳуқуқни вужудга келиши юқоридаги каби икки асосларга бўлиниши адабиётларда назарда тутилган. 16 Новицкий И. Осно вы римского гражданского прав а . –М.: Юр.лит. , 1972. -84 с. Масалан, мусулмон ҳуқуқида ҳам мулк ҳуқуқининг вужудга келиши дастлабки ва ҳосила асосларга бўлиниши мавжуд бўлган 17 . Мулк ҳуқуқининг вужудга келиши айрим адабиётларда “усул”, айримларида эса “асос” сифатида эътироф этилади. Айрим муаллифларнинг фикрича, қонун тилида мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи омилларни “асослар” дейилса, баъзи адабиёт ларда “усуллар” деб юритилади. Ҳар икки тушунча ҳам фуқаролик ҳуқуқи назариясининг баҳсли муаммолари ҳисобланади. Шу боис ҳам ҳанузгача олимлар ўртасида ушбу тушунчаларга оид ягона фикр йўқ. Мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи асослар юридик тушунча бўлиб, у қонунийлаштирилган. Аммо, усуллар эса юридик тусга эга бўлмаган, назарий тушунчадир 18 . Айрим илмий адабиётларда мазкур тушунчаларни синоним сўзлар сифатида эътироф этишади 19 . Айрим муаллифлар мустақил маънога эга бўлган тушунчалар сифатида уларни ажратишни таклиф этишади 20 . Дарҳақиқат ФКнинг 182-моддасининг номи “мулк ҳуқуқи нинг вужудга келиш асослари” деб номланади ва биз ҳам ушбу анъанавий ФКда назарда тутилган атамани сақлаб қолишни мақсадга мувофиқ деб билдик. Мулк ҳуқуқи вужудга келиш усулларининг дастлабки ва ҳосила асосларга бўлинишининг асосий моҳияти, мол-мулкни қўлга киритган шахс ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ҳажми ва доираси билан боғлиқ. Бунинг асосий сабаби шундан иборатки, дастлабки асосда мулкдорда моддий неъмат ёки унга бўлган ҳуқуқнинг вужудга келиши, мулк эгасининг унга нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгиланиши қонун ҳужжатлари орқали белгиланади ва шахс иродасига боғлиқ бўлмайди. Ҳосила асосда эса мулкка бўлган ҳуқуқнинг вужудга келиш доираси “собиқ мулкдор”нинг ҳуқуқ ва 17 Раҳмонқулов Ҳ. Фуқаролик: ҳуқуқлар, эркинликлар, бурчлар.-Тошкент: 1991.- 24 б. 18 Раҳмонқулов Ҳ., Рўзиназаров Ш., Оқюлов О., Азизов Х., Имомов Н. Хусусий мулк объектларининг ҳуқуқий мақоми. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2007. -70 б. 19 Гражданское и торговое право капиталистических государств /Под ред. Е.А.Васильева. -М.:1993.-С.220 ., Советское гражданское право. –М.: Юр. лит. 1986. -282 с. 20 Эргашев В.Ё. Фуқаролар хусусий мулк ҳуқуқи вужудга келиши ва бекор бўлишининг илмий-назарий жиҳатлари. –Тошкет, ТДЮИ, 2007. -53 б., Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқининг долзарб муаммолари ва ривожланиш истиқболлари. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. Гражданское право/Под ред. А.Г.Калпина, А.И. Масляева. Ч.1. -М.: 2002.-С.272. мажбуриятлари, манфаатлари, эрк-иродаси ва уни ифода этиш таъсири билан белгиланади. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш асослари фуқаролик ҳуқуқининг тараққиёти давомида одатда икки хил – дастлабки ва ҳосила асослар орқали қўлга киритилади. Мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларининг дастлабки ва ҳосилага ажратишнинг асосий моҳияти, улар орқали мол-мулкни қўлга киритган шахс, яъни мулкдорнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ҳажми ва доираси билан белгиланади 21 . Мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини дастлабки усулда вужудга келишида мулк эгаси ҳуқуқ ва бурчларининг доираси қонун билан белгиланади, ҳосила усулда эса мулк ҳуқуқининг вужудга келиши аввалги мулк эгасининг эрки, хохиши, унинг ҳуқуқ ва бурчлари, тарафларнинг келишуви ва давлат бошқарув органларининг актлари муҳим аҳамиятга эга бўлади 22 . Шунга асосан, мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини тегишли юридик фактлар асосида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатлар деб айтиш мумкин. Бевосита мулк ҳуқуқини қўлга киритишнинг дастлабки ва ҳосила усулларнинг ҳуқуқий табиати ҳам ўзига хос тартибда чегараланади. Бундай ажратиш учун юридик адабиётларда асосан икки хил: эрк (ирода) ва ҳуқуқий ворислик мезонлари қўлланилади. Усулларни ажратиш учун қайси бир мезоннинг қўлланилиши нафақат назарий, балки муҳим амалий аҳамият касб этади. Юридик адабиётларда ҳам бу масала юзасидан турли хил фикрлар билдирилган бўлиб, баъзи бир муаллифлар усулларни ажратишда юқоридаги мезонларидан бирини асос қилиб олишса, айримлари эса мазкур мезонларни уйғунлаштирган ҳолда қўлланишини таклиф қилишади. Мулкий муносабатларда иштирок этувчи шахсларнинг эрк- иродасини мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини ажратувчи мезон сифатида эътироф этувчи муаллифларнинг таъкидлашларича, чегаралаш вақтида ҳар доим собиқ мулкдорнинг эрк (иродасига) асосланиш зарурдир. Ушбу мезон тарафдорлари дастлабки усул бўйича мулк ҳуқуқи собиқ мулкдорнинг эрк-иродасидан мустақил 21 Гражданское право. Учебник. Ч 1. // Под ред. А.Г.Масляева и А.И.Калпина. - М. : Юрист , 2000. -С. 272. 22 Рахмон қ улов Ҳ .Р. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг биринчи қ исмига умумий тавсиф ва шарҳлар. Т. : 1997.-338 б. равишда ёки биринчи бор, ҳосила усулларда эса олдинги мулкдорнинг эрки- иродасга асосан ва унинг розилиги билан қўлга киритилади деб ҳисоблашади 23 . Бироқ мазкур мезон амалиётда ҳар доим ҳам ўз тасдиғини топавермайди 24 . Жумладан, қўлга киритувчи мулк ҳуқуқининг вужудга келиши собиқ мулкдорнинг мулк ҳуқуқини мажбурий равишда бекор қилиниши билан боғлиқ бўлган вақтларда намоён бўлади. Хусусан, мулкдорнинг мажбуриятлари бўйича ундирув мол-мулкка қаратилган тақдирда, мол-мулкка бўлган ҳуқуқлар қўлга киритувчига дастлабки мулкдорда мавжуд бўлган ҳажмда ўтади, чунки бунда мажбуриятларни бекор қилиш учун асослар бўлмайди. Шунинг билан биргаликда, ҳақиқат юзасидан тан олиб айтиш керакки, ушбу муаллифлар томонидан таклиф этилган эрк (ирода) мезони кўпгина ҳолларда, айниқса шартномага асосан мулк ҳуқуқи қўлга киритилаёт ганда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Хусусан, мулк ҳуқуқини қўлга кири тишнинг ҳосилавий усулларидан бири бўлган олди-сотди шартномасида эрк (ирода) авваламбор томонларнинг ўзаро келишувида ифодаланади. Бундай ҳолат, шунингдек васиятнома бўйича меросни қабул қилиб олиш натижасида мулк ҳуқуқи қўлга киритилганда ҳам намоён бўлади. Мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини ажратишда мезон сифатида ҳуқуқий ворисликдан фойдаланиш таклифлари ҳам мавжуд. Мулк ҳуқуқидаги ворислик ушбу ҳуқуқни ҳосилавий усулда бир субъектдан бошқа субъектга ўтишини англатади. Бундай ўтишнинг асоси мол-мулкни бегоналаштиришга қаратилган олди-сотди, айирбошлаш ҳадя ва бошқа шартномалар ҳамда мерос олиш ҳисобланади. Мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларидан фақатгина ҳосила усулида ҳуқуқий ворислик содир бўлади. Дастлабки усулда эса мулк ҳуқуқининг қўлга киритилиши собиқ мулкдорнинг ҳуқуқларига боғлиқ бўлмаганлиги сабабли ҳуқуқий ворислик бўлмайди. Ҳозирги вақтда айнан ҳуқуқий ворислик мезони юридик адабиётларда кенг равишда тан олинган бўлиб, унинг асосий ижобий хусусияти шундаки, ашёга нисбатан мулк ҳуқуқи бошқа субъектга ўтказилганда унда мавжуд бўлган 23 Гражданское право. Т. 1. // Отв. ред. Е.А.Суханов. - М. : БЕК, 1993. -С. 205 . 24 Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқининг долзарб муаммолари ва ривожланиш истиқболлари. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. мажбуриятларни сақлаб қолишни асослаш имкониятини беради. Айнан шу сабабли мазкур мезон бошқа давлатларнинг юристлари томонидан ҳам мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини чегаралашда қўлланиб келинмоқда. Бироқ биз юқорида келтириб ўтганимиздек, ҳуқуқий ворислик ҳуқуқни қўлга киритшнинг ҳосилавий усули орқали юзага келишида ҳар доим ҳам собиқ ҳуқуқ эгасининг эрки (иродаси)га асосланавермайди. Қонунда назарда тутилган ҳолларда ҳуқуқий ворислик собиқ мулкдорнинг эрк (иродаси)дан мустақил равишда ҳам вужудга келади. Хусусан, меросдан мажбурий улуш олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар, яъни мерос қолдирувчининг вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз болалари, шу жумладан, фарзандликка олган болалари, шунингдек меҳнатга қобилиятсиз эри (хотини) ва ота-онаси, шу жумладан, уни фарзандликка олганлар, ушбу улушни васиятномани тузган мерос қолдирувчининг эрк (иродаси)идан ташқари мерос қилиб оладилар. Шубҳасиз, бундай ҳолдаги мерос олиш ҳам мулк ҳуқуқини қўлга киритишнинг ҳосила усули ҳисобланади. Юридик адабиётларда мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини таснифлашда мазкур мезонлардан биргаликда фойдаланиш тўғрисида фикрлар билдирилган 25 . Мазкур тарзда мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини таснифлашни иккала мезон уйғунлаштирилишини оптимал шакли сифатида ҳам қараш мумкиндир. Бироқ эрк (ирода) мезонини қўллаш амалиётда ҳар доим ҳам ўз тасдиғини топавермаганлиги сабабли ҳамда ҳуқуқий ворислик мезонининг ижобий хусусиятларини эътиборга олган ҳолда бундай тартибдаги мезонлар уйғунлашуви бизнинг фикримизча, мақсадга мувофиқ эмас. Юқоридагиларга асосланиб, биз ҳам мулк ҳуқуқини қўлга киритиш усулларини ажратишда ҳуқуқий ворислик мезонини асос қилиб оламиз. Демак дастлабки асосда мулк ҳуқуқининг қўлга киритилиши учун асос, мол-мулкнинг биринчи маротаба қўлга киритилиши ҳамда собиқ мулкдорнинг мулк юзасидан ҳуқуқ ва мажбуриятлари янги мулкдорга ўтмаслиги билан белгиланади. 25 Гражданское право. Т.1 // Отв. ред. Е.А.Суханов. - М. : БЕК, 1998. - С. 493. Ҳосила асосда эса мулк ҳуқуқининг бошқа бир мулкдорга ўтиши орқали янги мулкдорда мулкий ҳуқуқни вужудга келишида собиқ мулкдорнинг хоҳиши асосий ўрин эгаллайди, яъни, собиқ мулкдор бирор битим тузиш орқали ўз эркини изҳор қилади. Бунга васиятнома орқали мол- мулкни мерос қолдириш, шартномалар орқали мулк тақдирини белгилаш ва бошқалар киради. ФКнинг 182-моддасида умумий асосларда мулк ҳуқуқининг вужудга келиш асослари белгиланган бўлиб, унда ҳам дастлабки, ҳам ҳосила асослар назарда тутилган. Мулк ҳуқуқининг вужудга келишини билдирадиган дастлабки асослар бўйича мулкка нисбатан субъектив фуқаролик ҳуқуқи илгари ҳеч кимга тегишли бўлмаган мулкка нисбатан ёки аввалги мулк эгасининг ҳуқуқи билан боғлиқ бўлмаган ҳолда вужудга келади. Мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи дастлабки асос. Мулк ҳуқуқининг дастлабки асосда вужудга келиши қуйидагиларда намоён бўлади: Табиат неъматларини ўзлаштириш ҳамда ҳамма йиғиб олиши мумкин бўлган ашёларни мулкка айлантириш . Одатда мулк ёки кишилар меҳнати билан яратилади ёхуд табиат томонидан инсонларга ўзига хос тарзда “тақдим этилади”. Табиат неъматларини ўзлаштиришда белгиланган тартиб қоидаларга риоя этилиш лозим бўлади. Гарчи ер, ер ости бойликлари, сув, ҳаво бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий бойликлар республика мулки сифатида эътироф этилса-да, уни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ёки улар махсус вакил қилган органлар, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тасарруф қилиши белгиланса-да, лекин кишилар томонидан табиат неъматларини ўзлаштиришда уларнинг хоҳишлари мавжуд бўлмайди. Фақатгина давлат табиат неъматларини ўзлаштириш меъёрларини белгилаши мумкин. Шу меъёрларга амал қилган ҳолда рухсатсиз табиат неъматларини ўзлаштиришга йўл қўйилади. Мулк ҳуқуқи вужудга келишининг дастлабки асосларидан яна бири - ҳамма йиғиб олиши мумкин бўлган ашёларни мулкка айланти ришдир. ФКнинг 189-моддасида кўрсатилишича, қонун ҳужжатлари да ёввойи мевалар, ёнғоқ, замбуруғлар, резавор мевалар ҳамда ўсим лик, ҳайвонот дунёси ва жонсиз табиатнинг ҳамма олиши мумкин бўлган бошқа объектларини йиғиш йўли билан фуқаролар мулкига айлантириш тартиби ва шартлари белгилаб қўйилиши мумкин. Бундай тартибда мулк ҳуқуқи ўрмонлардан қўзиқорин, мевалар териш, дашту-тоғлардан доривор гиёҳлар тўплаш, дарё ва кўллардан балиқ овлаш орқали вужудга келиши мумкин. Бироқ маълумки, ушбу мулк объектлари ўсган мавжуд ҳудуд хусусий мулк ҳуқуқи асосида бошқага тегишли бўлмаслиги лозим. Мулк объектларининг баъзи ларини овлаш учун ваколатли давлат органида рухсат (лицензия) олинган бўлиши талаб этилади. Айни вақтда балиқ ва бошқа жони ворларни овлаш овга рухсат берилган мавсумдагина йўл қўйилади, акс ҳолда овланган жониворлар мусодара қилиниб, ов қуроллари олиб қўйилиши ва уларга нисбатан тегишли жазо чоралари қўлланилиши мумкин. Ишлаб чиқариш, қайта ишлаш, тадбиркорлик ва бошқа хўжалик фаолиятини амалга ошириш натижасида янги ашёларни вужудга келтириш, ҳосил ҳамда даромадлар олиш . Ишлаб чи қ ариш ва муайян даромад олиш мақсадида тадбиркорлик фаолияти амалга ошириш натижасида мол-мулкни я нги тури вужудга кел ади . Бунда янги вужудга келган мол-мулк хом ашёни қайта ишлаш, дехқончилик қилиб қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш ёки хом ашёнинг ўзини яратиш натижаси ҳисобланади. Айрим ҳолларда, хом ашё бошқа мулкдорнинг мол- мулки саналса-да, уни қайта ишлаб янги турдаги маҳсулотга айлантирган шахсга у дастлабки асосда вужудга келади. Масалан, буюртмачи ўз материалидан фойдаланиб кийим тикиш мақсадида буюртма берган тақдирда буюртмачининг материа ли хом ашё сифатида, тикувчи тиккан тайёр ҳолатдаги кийим эса янги маҳсулот тури сифатида баҳоланади. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари (якка тартибдаги тадбир корлар ёки юридик шахслар) Ўзбекистон Республикасининг “Тадбир корлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги қонуни нинг 20- моддасига асосан, тадбиркорлик фаолияти субъектлари ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотнинг (бажарган ишлар, кўрсатилган хизматларнинг) ҳамда уларни реализация қилишдан олган даромад ларининг (фойданинг) мулкдоридир. Тадбикорлик фаолияти субъектлари қонунда тақиқланмаган ҳар қандай фаолиятни амалга ошириш чоғида даромадга эга бўлиш ҳуқуқига эгадирлар. Фақат айрим фолиятни рухсатнома олган ҳолда амалга ошириш талаб этилади. Аммо ишлаб чиқариш ёки тадбиркор лик орқали мулкни яратиш жараёнида қонун ҳужжатлари талабларига риоя этилиши давлат томонидан назорат қилинади. Тадбиркорлик субъекти мол-мулк яратиш вақтида атроф муҳитга, жамиятга ва бошқа шахсларнинг қонуний манфаатларига зарар етказмаслиги, санитария ва хавфсизлик қоидаларига риоя этиши, фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғига путур етказадиган ҳаракатларни содир этмаслиги, ўз монопол мавқеидан фойдаланиб бошқа тадбиркорлик субъектлари нинг ҳуқуқларини чекламаслиги лозим. Юқоридагиларга риоя этиб, тадбиркорлик субъектлари исталган фаолият билан шуғулланиш ва чекланмаган миқдордаги мол-мулкка эга бўлиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундан ташқари, гарчи тадбиркор сифатида рўйхатдан ўтмасада, фуқаролар ўзлари яратган, ишлаб чиқарган ёки етиштирган мулкка нисбатан мулкдор ҳисобланадилар. Масалан, таморқада етиштирил ган маҳсулот дастлабки асосда фуқарога мулк ҳуқуқини вужудга келтиради. Шунингдек, нотижорат ташкилотлари томонидан ўз таъсис ҳужжатларига асосан даромад олувчи фаолиятни амалга ошириш натижасида янги мол-мулкни қўлга киритишлари мумкин ва бу мулк дастлабки асосда мулк ҳуқуқини вужудга келиши учун асос бўлади. Масалан, ФКнинг ФКнинг 180-моддасига асосан агар таъсис ҳужжатларига мувофиқ муассасага даромад келтирадиган фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқи берилган бўлса, бундай фаолиятдан олинган даромад ва бу даромад ҳисобидан сотиб олинган мол-мулк муассасанинг мустақил тасарруфига ўтади ва алоҳида балансда ҳисобга олинади. Гарчи бошқарув, ижтимоий-маданий вазифаларни ёки тижоратчиликдан иборат бўлмаган бошқа вазифаларни амалга ошириш учун мулкдор томонидан ташкил этиладиган ва тўла ёки қисман молиявий таъминлаб туриладиган муассаса муаяйн фаолият орқали даромад эга бўлишлари мумкин ҳамда бу мол-мулкка нисба тан дастлабки мулкдор ҳисобланади. Мисол учун, Тошкент давлат юридик институти босмахонасида чоп этилган журнал ва босма нашрлар институтга дастлабки мулк ҳуқуқини вужудга келтиради. Эгасиз мулкнинг суд қарори билан давлат ихтиёрига олиниши; Эгасиз кўчмас ашёлар тегишли давлат органининг ёки фуқаро лар ўзини ўзи бошқариш органининг аризасига мувофиқ кўчмас мол-мулкни давлат рўйхатига олувчи орган томонидан ҳисобга олинади. Эгасиз кўчмас ашё ҳисобга олинганидан кейин уч йил муддат ўтгач, давлат мол-мулкини бошқаришга ваколати бўлган орган ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи бу ашёни давлат мулкига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи мулкига кирган деб ҳисоблаш тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат этиши мумкин. Эгасиз ашёларни аниқлаш ва ҳисобга олиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланади (ФКнинг 191-моддаси). Масалан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси нинг 2006 йил 21 январдаги 8-сон қарори билан тасдиқланган “Эгасиз турар жойларни аниқлаш, уларни ҳисобга олиш ва давлат мулкига ўтказиш тартиби тўғрисида”ги Низом 26 Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексинииг 191-моддасига мувофиқ, эгасиз турар жойларни аниқлаш, уларни ҳисобга олиш ва давлат мулкига ўтказиш, шунингдек маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, хусусий уй-жой мулкдорлари ширкатлари ва бошқа ташкилотларнинг шундай турар жойларни аниқлаш ва уларни давлат мулкига ўтказиш 26 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2006, 4-5-сон, 27-модда. тартибини белгилайди. Эгаси бўлмаган ёки эгаси номаълум бўлган турар жойлар эгасиз турар жой деб эътироф этилади улар суд қарори асосида давлат мулкига ўтказилади. Узоқ (6 ойдан кўпроқ) вақт мобайнида бўш турган, яъни ушбу турар жойда қонуний асосларда яшайдиганлар бўлмаганда, бунинг натижасида у ерда бўш турган ушбу давр учун коммунал хизматлар ҳақи ва турар жойни сақлаш учун харажатлар бўйича қарзлар мав жудлиги, турар жойнинг бутунлиги ва сақланиши таъминланмаган лиги, бунинг оқибатида турар жойнинг бузилишига ва унга учинчи шахсларнинг кириш учун уринишларига йўл қўйилганлиги каби эгасизлик белгилари мавжуд ҳолатлар биргаликда ёки алоҳида-алоҳида вужудга келган турар жой эгасиз ва ҳисобга қўйиладиган турар жой ҳисобланади. Турар жойни эгасиз турар жой деб эътироф этиш ва уни давлат мулкига ўтказиш мақсадида турар жойнинг эгасизлиги ёки эгаси номаълумлиги ҳолати аниқланиши учун эгасизлик белгиларига эга бўлган турар жой аниқланган тақдирда ушбу турар жойнинг эгасини ёки унинг ишончли вакилини аниқлаш чора-тадбирлари кўрилади. Кўрилган чора-тадбирлар натижасида турар жойнинг эгаси ёки унинг ишончли вакили аниқланмаган тақдирда шаҳарлар (туманлар) ҳоким ликларининг аризаси асосида турар жой кўчмас мулкка ҳуқуқларни ва уларга оид битишувларни давлат рўйхатидан ўтказиш тегишли органларида ҳисобга қўйилади. Шунингдек, эгасиз турар жойлар билан боғлиқ масалалар Ўзбе кистон Республикаси Президентининг “Уй-жой мулкдорлари ширкат лари фаолиятини такомиллаштириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2005 йил 10 февралдаги ПҚ-3-сон қарори 27 , Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 25 мартдаги 140-сон қарори билан тасдиқланган “Давлат даромадига ўтказиладиган мол-мулкни олиб қўйиш, сотиш ёки йўқ қилиб ташлаш тартиби тўғрисида”ги Низом 28 , Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республи- 27 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2005, 5-6-сон, 30-модда. 28 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004, 12-сон, 144-модда. касининг уй-жой фондини давлат йўли билан ҳисобга олиш тўғрисида” 2000 йил 20 январдаги 18-сон қарори билан тасдиқланган Уйларни ва турар жойларни уй-жой фондидан чиқариш тартиби тўғрисидаги Низом 29 ва бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Эгаси бўлмаган мулкка ёки эгаси бўлса ҳам хўжаликсиз билан сақланаётган мулкка, эгалари томонидан белгиланган муддатларда талаб қилиб олинмаган мулкларга, шу жумладан топилган ашёлар, хазиналарга нисбатан мулк ҳуқуқининг қўлга киритилиши. Эгаси бўлмаган ёки эгаси номаълум бўлган ашё эгасиз ашё ҳисобланади. Улар кўчар ёки кўчмас мулкларга бўлинади. Эгасиз кўчар мулкларга қаровсиз ҳайвонлар, топилма, хазина ва бошқалар кирса, эгасиз кўчмас мулкларга турар-жойлар, бино ва иншоотлар киради. Эгасиз кўчар ашёларга нисбатан эгалик қилиш ҳуқуқини вужуд га келтирувчи муддат асосида қўлга киритилиши мумкин. Бундай ашё тегишли давлат органи ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи аризасига мувофиқ кўчмас мол-мулкни давлат рўйхатига олувчи органда ҳисобга олиниб, уч йил ўтгач, тегишли давлат органи талаби асосида суд томонидан давлатга ўтказилиши мумкин. Қаровсиз ҳайвонлар деганда, қаровсиз ёки адашган чорва мол лар ёхуд бошқа қаровсиз ўй ҳайвонлари тушунилади. Лекин жамият ривожлангани сари қаровсиз ҳайвонлар доирасини кенгайтириш лозим бўлиб қолмоқда. Зеро, ёввойи ҳайвонларни уйда сақлаш ва уларга эгалик қилишга бўлган интилиш кишиларда кундан кунга ор тиб бормоқда. Натижада ёввойи қушлар, ҳатто хорижий давлатларда йиртқич ҳайвонлар – бўри, айиқ, шер, йўлбарс, тимсоҳ кабиларни боқиш “одат” тусини олмоқда. ФКнинг 195-моддасига асосан қаровсиз ёки адашган чорва молларини ёхуд бошқа қаровсиз ўй ҳайвонлари ёки қўлга ўргатилган ҳайвонларни тутиб олган шахс уларни эгасига қайтариши шарт, башарти ҳайвонларнинг эгаси ёки унинг қаердалиги номаълум бўлса, тутиб олган пайтдан бошлаб уч 29 Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати қарорлари тўплами, 2000, № 1, 5-модда. кундан кечиктирмай топилган ҳай вонлар тўғрисида милицияга, тегишли давлат органи ёки фуқаролар нинг ўзини ўзи бошқариш органига хабар қилиши шарт, улар ҳайвонларнинг эгасини қидириш чораларини кўрадилар. Ҳайвонларнинг эгаси қидирилаётган вақтда уларни сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш учун тутиб олган шахсда қолдирилиши ёхуд зарур шароити бўлган бошқа шахсга сақлаш ва фойдаланиш учун топширилиши мумкин. Қаровсиз ҳайвонларни тутиб олган шахснинг илтимосига кўра ҳайвонларни боқиши учун зарур шароити бўлган шахсни топиш ҳамда ҳайвонларни унга топширишни милиция, тегишли давлат органи ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи амалга оширади. Қаровсиз ҳайвонларни тутиб олган шахс ҳамда бу ҳайвонлар сақлаш ва фойдаланиш учун бериб турилган шахс уларни лозим даражада сақлашлари шарт ва ҳайвонлар нобуд бўлиши ёки шикаст ланиши учун айбдор бўлсалар, ҳайвонларнинг нархи доирасида жавобгар бўладилар. ФКнинг 192-моддасида топилмага нисбатан мулкий ҳуқуқлар нинг вужудга келиши хусусиятлари белгиланган. Унда кўрсатилиши ча, йўқолган ашёни топиб олган шахс бу ҳақда уни йўқотган шахсни ёки ашё эгасини ёхуд уни олиш ҳуқуқига эга бўлган ўзга маълум шахслардан бирортасини дарҳол хабардор этиши ҳамда топилган ашёни шу шахсга қайтариши шарт. Башарти, ашё бинода ёки тран спортда топилган бўлса, у шу бинонинг ёки транспорт воситасининг эгаси бўлмиш шахсга топширилмоғи лозим. Топилма топширилган шахс ашёни топиб олган шахснинг ҳуқуқларини қўлга киритади ва унинг мажбуриятларини ўз зиммасига олади. Башарти, топилган ашё қайтарилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахс номаълум бўлса ёки унинг манзили бўлмаса, ашёни топиб олган шахс топилма тўғрисида милицияга, тегишли давлат органларига ёки фуқаролар нинг ўзини ўзи бошқариш органига маълум қилиши шарт. ФКнинг 193-моддасига асосан олти ой мобайнида топилманинг эгаси аниқланмаса, ашёни топиб олган шахс унга эгалик ҳуқуқини қўлга киритади (агар у бу ҳуқуқдан воз кечса, топилма давлат мулкига ўтади). ФКнинг 196-моддасида хазинага нисбатан мулк ҳуқуқининг вужудга келиши хусусиятлари белгилаб қўйилган. Хазина деб эгаси ни аниқлаш мумкин бўлмаган ёки қонунга биноан ҳуқуқларини йў қотган, ерга кўмилган ёки бошқача усулда яширилган пул ёки қим матбаҳо буюмларга айтилади. Яшириб қўйилган мол-мулк (ер участ каси, иморат ва ш.к.) мулкдори бўлган шахсга ва хазинани топган шахс мулкига агар улар ўртасидаги келишувга мувофиқ бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, тенг улушларда тегишли бўлади. Хазина у яшириб қўйилган ер участкаси ёки бошқа мол-мулк эгаси - мулкдорнинг розилигисиз қазишма ишларини олиб борган ёки бойлик қидирган шахс томонидан топилган тақдирда, бу хазина у топилган ер участкасининг ёки бошқа мол-мулкнинг эгасига топши рилиши шарт. Тарих ва маданият ёдгорликлари жумласига кирадиган ашёлардан иборат хазина топилган тақдирда, улар давлат ихтиёрига ўтади. Бироқ хазина топилган ер участкаси эгаси ва хазинани топган шахс хазина қийматининг эллик фоизи миқдорида мукофот олишга ҳақли. Хазина топиш учун қазишма ва қидирув ишларини олиб бориш меҳнат ёки хизмат вазифаларига кирадиган шахслар (Масалан, архео логлар, геологлар)га нисбатан юқоридаги қоидалар қўлланилмайди (ФК, 196-модда, 5-банд). Мулк ҳуқуқининг вужудга келишида эгалик ҳуқуқини вужудга келтирувчи муддат ўзига хосдир. Мулкдор бўлмаган, лекин кўчмас мол- мулкка ўн беш йил давомида ёки бошқа мол-мулкка беш йил давомида ўзиники каби ҳалол, ошкора ва узлуксиз эгалик қилган шахс бу мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини олади, яъни тўла маънода мулкдор ҳуқуқларига эга бўлади (ФК, 187-модда). Муҳими, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1996 йил 29 августдаги “Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексини амалга киритиш тартиби тўғрисида”ги қарорида белгиланишича, ушбу 187-модданинг қоидалари мулкка эгалик қилиш 1997 йилнинг 1 мартига (яъни, янги ФК амалга киритилгунга) қадар бошланган ва кодекс амалга киритилаётган вақтда давом этаётган ҳолларда ҳам татбиқ этилади. Демак, ушбу ҳолати бўйича ФК нормаси орқага қайтиш кучига эга бўлади. Мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи ҳосила асос. Мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини вужудга келтирувчи ҳосила асос деганда, муайян шахс томонидан мулк ҳуқуқининг олиниши дастлабки мулк эгасининг ҳуқуқига боғлиқ бўлган усул назарда тутилади. Мулк ҳуқуқининг ҳосила асос орқали вужудга келишида ҳар икки тарафнинг ҳам эрки ифодаланиши талаб этилади, яъни мазкур усул иродавий характерга эга. Шунинг учун ҳосила асосда мулк ҳуқуқини қўлга киритиш тартиби дастлабки усулларда бўлганидек, фақатгина қонун томонидан эмас, балки томонларнинг ўзаро келишу ви ёки улардан бирининг хоҳиши орқали ҳам белгиланади 30 . Бу усулда мулк ҳуқуқининг маълум ашёга нисбатан пайдо бўлиши ёки бу ашёга нисбатан мулк ҳуқуқининг илгари маълум шахсга тегишли бўлиши билан боғлиқдир. Шу маънода мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши ҳақида сўз юритилади. Бинобарин, ҳосила усули бўйича мулк ҳуқуқи вужудга келганда, мулкка нисбатан бўлган ҳуқуқни бир шахсдан иккинчи шахсга кўчирилиши тўғрисида сўз боради. Масалан, олди-сотди шартномаси тузилиши йўли билан ашёга нисбатан эгалик ҳуқуқи бир шахсда, яъни сотиб олувчида пайдо бўлади. Мулк ҳуқуқининг ҳосила усулида вужудга келишига шартнома бўйича мулк ҳуқуқининг ўтиши шунингдек, васият бўйича мерос олиш, давлат мулкини хусусийлаштириш орқали олиниши мисол бўла олади. Шартнома бўйича мулк ҳуқуқининг ўтиши; шартнома иродавий ҳужжат сифатида тарафларнинг хоҳиш-истакларини изҳор қилиш натижасида юзага келади. Демак, мулк ва мулк ҳуқуқининг бир шахсдан икинчисига ўтишида ҳар икки тарафнинг ҳам эрки намоён бўлади. Шундан 30 Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқининг долзарб муаммолари ва ривожланиш истиқболлари. –Тошкент: ТДЮИ, 2009, -98 б. келиб чиқиб шартнома мулк ҳуқуқини ҳосила асосда вужудга келтиришда муҳим аҳамият касб этади. Шартнома тузишда тарафлар эркиндирлар ва бу эркинлик фуқаролик- ҳуқуқий тамойиллардан бири ҳисобланади. Айнан шартнома тузишдаги эркинлик, мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи ҳосила асосни шартнома билан боғлашда асосий меъзонлардан бири эканлигини билдиради. Тарафлар ўз хоҳишларига кўра мулк ҳуқуқини бир шахсдан иккинчисига ўтиши билан боғлиқ шартнома тузса, бу шартнома орқали иккинчи – янги мулкдорга ўтган мол-мулк ёки унга бўлган ҳуқуқ ҳосила асосда мулк ҳуқуқини вужудга келтирган ҳисобланади. Мулк ҳуқуқини бир шахсдан иккинчисига ўтиши билан боғлиқ шартномаларга олди-сотди, хадя, хайр-эҳсон, рента, айирбошлаш шартномалари мисол бўла олади. Фуқаролик кодексининг 185-моддасида кўрсатилганидек, шарт нома асосида мол-мулк олувчида мулк ҳуқуқи, агар қонун ҳужжат лари ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашё топширилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Агар ашёни бировга ўтказиш тўғрисидаги шартнома нотариал гувоҳлантирилиши ёки давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлса, эгалик ҳуқуқи бундай шартнома нотариал гувоҳлантирилган ёки рўйхатдан ўтказилган пайтдан эътиборан вужудга келади. Қонунда уй-жой (квартира)га мулк ҳуқуқининг вужудга келиши белгиланган тартибда ажратиб берилган ер участкасида қурилаётган янги уй- жойга мулк ҳуқуқи давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб вужудга келиши белгиланган. Бир ёки бир неча шахслар томонидан амалга оширилаётган уй-жой қурилиши тамом бўлгунча ва рўйхатдан ўтказилгунча маҳаллий ҳокимият органларининг рухсатисиз бошқа шахсга берилиши мумкин эмас. Давлатга қарашли уй-жой (квартира)га мулк ҳуқуқи қонун ҳужжатларида назарда тутилган хусусийлаштириш тартибида вужудга келади. Кооператив уй-жойга, квартирага, гаражга, чорбоққа ва бошқа биноларга мулк ҳуқуқи кооператив аъзоси пай бадалларини батамом тўлаб бўлгандан кейин вужудга келади (ФК, 210-модда). Баъзи ашёларга нисбатан эса эгалик ҳуқуқи ашё топширилишидан сўнг ёки ашёнинг қиймати тўла ёҳуд қисман тўлангандан сўнг вужудга келиши белгиланиши мумкин. Хусусий аломатлари билан белгиланган ашёлар бир шахсдан иккинчи шахсга ўтказилган ҳолда, агар бундай ўтказиш тегишли органлардан рўйхатдан ўтказилиши шарт бўлса, ашёга нисбатан эгалик ҳуқуқи шартноманинг қайд қилиниши пайтидан эътиборан вужудга келади. Мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқининг ўтиш пайти қонунда муқаррар белгиланиши бировга ўтказилаётган ашёларнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки бузилиши хавф-хатари, яъни бунинг натижасида етказилган зарар кимнинг зиммасида бўлишини белгилаш ҳам катта аҳамиятга эгадир. ФКнинг 175-моддасида белгиланган қоида бўйича мол-мулкнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки бузилиши хавфи, агар қонун ҳужжат ларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, етказилган зарар мулк эгасининг зиммасида бўлади. Васият бўйича мерос олиш орқали мулк ҳуқуқини ҳосила асосда вужудга келиши. Васият деб, мерос қолдирувчининг ўзи вафот этгандан кейин мулкининг барчасини ёки бир қисмини қонун билан белгиланган тартибда ворисларнинг ёки ворислари бўлиб ҳисобланмаган шахс ларнинг бири ёки бир нечтасига, давлатга ёки давлат, жамоат ташки лотлари, корхона ёки муассасаларга қолдириш ҳақидаги мулк ҳуқуқи ни амалга ошириш билан боғлиқ сўнгги хоҳиш иродаси ҳисобланади. Бу ҳол ФКнинг 1120- моддасидаги васиятномага берилган таърифда ҳам ўз аксини топган. Унга асосан фуқаронинг ўзига тегишли мол-мулкни ёки бу мол-мулкка нисбатан ҳуқуқини вафот этган тақдирда тасарруф этиш хусусидаги хоҳиш-иродаси васият деб эътироф қилинади. Демак, васият бўйича меросхўрда юзага келган мулкка бўлган ҳуқуқ васият қолдирувчининг хоҳиш истаги орқали вужудга келади. Шундай экан, меросхўрда мулкка бўлган ҳуқуқининг вужудга келишини ҳосила асос билан боғлаш лозим бўлади. Давлат мулкини хусусийлаштириш орқали ҳосила асосда мулк ҳуқуқининг вужудга келиши. Хусусийлаштириш жисмоний шахслар ва давлатга тааллуқли бўлмаган юридик шахсларнинг оммавий мулки объектларини ёки давлат акциядорлик жамиятларининг акцияларини давлатдан сотиб олиши ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида”ги қонунининг 5-моддасига асосан, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга оши риш чоғида Ўзбекистон Республикаси фуқаролари чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар, давлатга тааллуқли ва хоррижий юридик шахслар мулкни олувчи субъектлар бўлиши мумкин. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши маън этилган шахслар давлат тасарруфидан чиқариладиган ва хусусийлаштирила диган объектларни танлов ва ким ошди савдосида харидор сифатида қатнашишлари, хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акциялари ни сотиб олишлари мумкин. Хусусийлаштириш тендер, ким ошди савдолари орқали амалга ошганлиги сабабли давлат мулкини хусусийлаштиришдан олинган мулкларга нисбатан ҳуқуқлар ҳосила асосда вужудга келади. Агар ашёларни бировга ўтказувчи шахс топширишни ёки олувчи уларни қабул қилишни кечиктирса, ашёларнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки бузилиши хавф-хатари кечиктирган тарафда бўлади. Масалан, сотиб олувчи қурилиш материалларини қабул қилишни кечиктирса, ашёларнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки бузилишидан келган зарарни ўз зиммасига олади. Мулк ҳуқуқининг бекор бўлиш усуллари. Мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши орқали мулкдор ўз мулкига нисбатан барча ҳуқуқларни йўқотади. Мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши орқали мулкнинг тақдири бошқа мулкдор билан боғланиши ёки умуман ашёвий йўқ қилиниши мумкин. Мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши қонунда назарда тутилган муайян бир юридик фактларнинг вужудга келиши билан содир бўлади. Ушбу юридик фактлар муайян ҳуқуқни бекор қилувчи вако латли давлат органларининг қарорлари, бевосита мулкдорнинг ҳара катлари ва табиий ҳодисалардан иборат бўлади. Мазкур юридик факт лар содир бўлишининг асосий ҳуқуқий натижаси – мулк ҳуқуқининг бекор бўлишидир. Мулк ҳуқуқининг бекор бўлишига олиб келувчи юридик фактларни таснифлашда мулкдорнинг эрки қай даражада ифода этилиши асосий омил ҳисобланади. Шунга кўра, мазкур жараёнда унинг эрки, хоҳиш иродаси қандай ифода этилганлигига қараб ихтиёрий (мулкдорнинг эрки асосида) ва мажбурий (эрки, иродасидан ташқари) мулк ҳуқуқини бекор қилувчи юридик фактлар ажратилади 31 . Мулк ҳуқуқининг бекор бўлиш усуллари ҳам хилма-хил. Бу усулларни қуйидагича туркумлаштириш мумкин: 1) мулкдорнинг ўз эрки-иродаси бўйича мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши Мулкдорнинг ўз эрки-иродаси бўйича мулк ҳуқуқини бекор бўлиши учун асос мулкдорнинг манфаатлари ҳисобланади. Бунда мулкдор мулк ҳуқуқини ўзидан бегоналаштириш – бекор қилишни шартномага мувофиқ мажбурияти сифатида тан олади (масалан, мол-мулкни сотиш, ҳадя қилиш ва ш.к.). Ўз мажбуриятини тўлиқ бажа риши эса мулк ҳуқуқини бекор бўлганлигини англатади. Фақатгина мулк ҳуқуқини бекор бўлган вақти мулкдорнинг ўз мулкини янги мулкдор эгалигига топширган пайтига боғлиқ бўлади. 2) мол-мулкни тугатиш ва ҳисобдан чиқариш (йўқ қилиб таш лаш) ёки нобуд бўлиши натижасида мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши; 31 Эргашев В.Ё. Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқининг долзарб муаммолари ва ривожланиш истиқболлари. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. -119-120 б. Мол-мулкни йўқ қилиш (тугатиш) натижасида мулк ҳуқуқини бекор қилишга қонунларга зид бўлмаган ҳолларда йўл қўйилади. Мулкдор томонидан тарихий ёки маданий бойлик бўлган мол-мулкнинг йўқ қилинишига йўл қўйилмайди. Алоҳида ҳолларда суд қарори билан мазкур мол-мулк мусодара қилиниши ёки агар у йўқ қилинган бўлса, унинг қиймати ундириб олиниши мумкин. Мол-мулкни юридик шахснинг баланс ҳисобидан чиқариш натижасида мулк ҳуқуқининг бекор қилиниши қонун ҳужжатларида ёки таъсис ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ва шартларда амалга оширилади. Мол-мулкнинг нобуд бўлиши мулкдор иродасидан ташқарида турли табиий офатлар, зилзилалар, сув тошқинлари, бўронлар, урушлар, террористик актлар натижасида содир бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда, чунончи, қарзни қоплаш учун ижро варақаси бўйича ҳақ ундирилишида ёки мол-мулкнинг мусодара қилинишида эгалик ҳуқуқи мулк эгасининг эркига боғлиқ бўлмаган ҳолда бекор бўлиши мумкин. 3)мулкдорнинг эрки, иродасидан ташқари мол-мулкнинг олиб қўйилиши орқали мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши. Мол-мулкни мулкдордан олиб қўйишга қонунларда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда мулкдорнинг мажбуриятлари бўйича ундирув ана шу мол-мулкка қаратилган тақдирда, шунингдек нацио нализация қилиш, реквизиция ва мусодара қилиш тартибида йўл қўйилади (ФК, 199-модда). Агар қонунга асосан шахсга тегишли бўла олмайдиган мол-мулк унинг мулки бўлиб қолса, ушбу мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи суд тартибида бекор қилиниб, олиб қўйилган мол-мулкнинг қиймати шахсга тўланади (ФК, 199-модда, 2-банд). Мулкдордан мол-мулкни олиб қўйиш хўжасизларча сақланаёт ган тарихий ва маданий бойликларга нисбатан, гаров нарсасига ундирувни қаратиш, ўзбошимчалик билан қурилган иморатга ва бошқаларга нисбатан қўлланилиши мумкин. Агар мулкдор ўзига қарашли тарих ва маданият ёдгорлигига хўжасизларча муносабатда бўлса ва унинг яхши сақланишини таъминламаса, зиммасида ёдгорликларни сақлаш вазифаси бўлган давлат органлари мулкдорни ёдгорликка хўжасизларча муносабатда бўлишни тўхтатиш ҳақида огоҳлантирадилар. Агар мулкдор ушбу талабни бажармаса, тегишли органларнинг даъвосига кўра суд ёдгорликни олиб қўйиш ҳақида қарор чиқариши мумкин, бу ёдгорлик давлат мулкига ўтади. Олиб қўйилган тарих ва маданият ёдгорли гининг қиймати мулкдорга келишувда белгиланган, низо чиққан тақдирда эса – суд томонидан белгиланган миқдорда тўланади. Гарчи олиб қўйилган мулк ҳақи тўланса-да, лекин асосий мулкка бўлган ҳуқуқ бекор бўлади. Кечиктириб бўлмайдиган ҳолларда тарих ва маданият ёдгорлигини олиб қўйиш ҳақидаги даъво олдиндан огоҳ лантирмасдан ҳам қўзғатилиши мумкин. Гаровга олувчининг (кредиторнинг) талабларини қондириш учун ундирувни қарздор гаров билан таъминланган мажбуриятни ўзи жавобгар бўлган вазиятларда бажармаган ёки лозим даражада бажар маган тақдирда гаровга қўйилган мол-мулкка қаратиш мумкин. Агар гаров билан таъминланган мажбуриятнинг қарздор томонидан бузи лиши жуда арзимас бўлса ва шу туфайли гаровга олувчининг талаб ларининг миқдори гаровга қўйилган мол-мулкнинг қийматига мутла қо мос келмаса, ундирувни гаровга қўйилган мол-мулкка қаратишни рад этиш мумкин қонунда белгиланган ҳоллар бундан мустасно. Гаровга олувчининг (кредиторнинг) талаблари гаровга қўйилган кўчмас мол-мулк қийматидан суднинг қарорига мувофиқ қондири лади. Гаровга олувчининг талабини гаровга қўйилган кўчмас мол-мулк ҳисобидан судга мурожаат қилмасдан қондиришга, агар бу гаров тўғрисидаги шартномада назарда тутилган бўлса ёхуд ундирув ни гаров нарсасига қаратиш учун асослар вужудга келганидан кейин гаровга олувчининг гаровга қўювчи билан тузилган, нотариал тар тибда тасдиқланган келишуви асосида йўл қўйилади. Мазкур келишув туфайли ҳуқуқлари бузилган шахснинг даъвосига кўра бундай кели шув суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Агар гаровга қўювчининг гаровга олувчи билан келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, гаровга олувчининг талаблари гаровга қў йилган кўчар мол-мулк ҳисобидан суд қарорига мувофиқ қондири лади. Агар қонунда бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, ундирув гаровга олувчига топширилган гаров нарсасига гаров тўғрисидаги шартномада белгиланган тартибда қаратилиши мумкин. Ундирув гаров нарсасига қуйидаги ҳолларда фақат суднинг қарорига мувофиқ қаратилиши мумкин: 1) гаров тўғрисида шартнома тузиш учун бошқа шахс ёки органнинг розилиги ёхуд рухсати талаб қилинганида; 2) гаров нарсаси жамият учун тарихий, бадиий ёки ўзга маданий аҳамиятга эга мол-мулк бўлса; 3) гаровга қўювчи йўқолган бўлса ва унинг турган жойини аниқлаш мумкин бўлмаса. Ўзбошимчалик билан қурилган иморат эгаси унга бўлган ҳуқуқ ни ололмайди ва ўз ўзидан унга бўлган ҳуқуқ бекор бўлади. Зеро, бу иморатлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қурилиш мақсадлари учун ажратилмаган ер участкаларида, шунингдек иморат қуриш учун зарур рухсатнома олмасдан ёки архитектура ва қурилиш нормалари ҳамда қоидаларини жиддий бузган ҳолда қурилган уй-жой, бошқа бино, иншоот ёки ўзга кўчмас мулк ҳисобланганлиги сабабли мулкдор уни тасарруф этишга - сотишга, ҳадя этишга, ижарага беришга, иморатга нисбатан бошқа битимлар тузишга ҳақли эмас. Ўзбошимчалик билан иморат қуриш натижасида ҳуқуқлари бузилган шахснинг ёки тегишли давлат органининг даъвоси билан бундай иморат суднинг қарорига биноан, иморатни қурган шахс томонидан ёки унинг ҳисобидан бузиб ташланиши лозим. Айрим ҳолларда ўзбошимчалик билан қурилган иморатга нисбатан ҳуқуқ эътироф этилиши мумкин. Национализация – фуқароларга ҳамда юридик шахсларга қараш ли национализация қилинаётган мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини ҳақ тўлаш асосида қонун ҳужжатларига мувофиқ давлат ихтиёрига ўтказишдан иборат. Мазкур мол-мулк кейинчалик денационализация қилинган тақдирда, агар қонунларда ўзгача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, собиқ мулкдорлар ушбу мол-мулкнинг қайтариб берили шини талаб қилишга ҳақлидирлар. Национализация институтининг мавжудлиги ҳар бир даврда ва ҳамма давлат учун муҳим ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий заруриятдир. Бошқача айтганда, национализация давлатнинг эмас халқнинг манфаатлари замирида намоён бўладиган ва халқнинг иқтисодий фаровонлигини таъминлашда ўзига хос ўринга эга бўлган воқелик сифатида қонун ҳужжатларида ифодаланиши табиий ҳол 32 . Национализация жамият манфаатларидан келиб чиқиб, зарурат туфайли қўлланилади. Масалан, турли магистрал йўллар, кўприклар қурилаётган вақтда мулкнинг ҳақини тўлаб олиш қўйиш ҳоллари кўп учрайди. Мол-мулк национализация қилинаётганда Ўзбекистон Респуб - ликасининг “Баҳолаш фаолияти тўғрисида”ги қонунининг 11-модда сига асосан баҳоланиш мажбурий амалга оширилади 33 . Реквизиция – табиий офатлар, авариялар, эпидемиялар, эпизоо тиялар юз берган тақдирда ва фавқулодда тусдаги бошқа вазиятларда мол-мулк жамият манфаатларини кўзлаб, давлат ҳокимияти органи қарорига мувофиқ, мулкдордан унга мол-мулкнинг қийматини тўлаган ҳолда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва шартлар асосида олиб қўйилишидан иборат. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Техноген, табиий ва экологик тусдаги фавқулодда вазиятларнинг таснифи тўғрисида”ги 1998 йил 27 октябрдаги 455-сон қарорида фавқулодда вазият, авария, ҳалокат, стихияли офат, эпидемиялар, эпизоотия тушунчалари назарда тутилган. Масалан, эпизоотия – ҳайвонларнинг оммавий касалланиши ёки нобуд бўлиши ҳисобланса, эпифитотия – ўсимликларнинг оммавий нобуд бўлиши 32 Боротов М.Ҳ. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда давлат иштирокининг назарий ва амалий муаммолари. Юрид.фан.док. дисс...-Тошкент, 2007. 33 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999, № 9, 208-модда . билан боғлиқ тушунчадир. Эпизоотия хайвон ва паран даларда тарқалган касаллик бўлиб у нафақат хайвон ва парандалар, балки кишилар соғлиғига ва мол-мулкига ҳам жиддий путур еткази ши мумкин. Масалан, ҳозирги кунда дунё мамлакатларида тарқа лаётган чўчқа гриппи, қушлар гриппи натижасида кўпгина мулкдор лар тасарруфида бўлган, касаллик манбаи ҳисобланган парранда ва айрим жонзотлар йўқ қилинмоқда. Реквизиция ўтказилишига сабаб бўлган вазиятларнинг амал қилиши тўхтаганидан кейин реквизиция қилинган мол-мулкнинг собиқ эгаси сақланиб қолган мол-мулкни ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли. Бу бошқаларнинг мол-мулкини сақлаш, касал лик манбаини йўқ қилиш учун жамиятнинг келажакдаги хавфдан холи қилиш мақсадида амалга оширилади. Мусодара – қонунда назарда тутилган ҳолларда мол-мулк суднинг қарорига мувофиқ жиноят ёки ўзга ҳуқуқбузарлик қилганлик учун ҳақ тўламасдан мулкдордан олиб қўйилиши ҳисобланади. Мусодара учун асос – мулкдорнинг содир этган ҳуқуқбузарлигидир. Лекин, Ўзбекистон Республикасининг “Жиноий жазоларнинг либе раллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикаси Жиноят, Жиноят-процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгар лик тўғрисидаги кодексига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги 2001 йил 29 августда қабул қилинган қонунга асосан, кўпгина ҳуқуқбузарликка қўлланиладиган санкциялардан мусодара чиқариб ташланган 34 . Ҳатто, ЖКнинг мусодара жазоси билан боғлиқ 53-моддаси чиқариб ташланган. Лекин жиноят қуроллари, далиллар мусодараси сақланиб қолинган. Мусодара суд қарори асосида амалга оширилади. Мусодара қилинган мол-мулкни олиш, сотиш ёки йўқ қилиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 25 мартдаги 140-сонли Қарори билан тасдиқланган Низом 35 билан белгиланади. Айрим ҳолларда давлат мулкни национализация, реквизиция ва мусодара қилинмаслигини кафолатловчи нормаларни белгилаши мумкин. Масалан, бундай нормалар Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик 34 Ў збекистон Республикаси Олий Мажлис ининг Ахборотномаси , 2001. 9-10-сон, 165-модда 35 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2004, 12-сон, 144-модда фаолияти кафолатлари тўғрисида”ги қонунда (32-модда) 36 , “Хусусий корхоналар тўғрисида”ги қонунда (21-модда) 37 , “Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунда (7-модда) 38 , “Жамоат фондлари тўғрисида”ги қонунда (7-модда) 39 ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда ўз аксини топган. Мулк ҳуқуқи бекор қилинганида олиб қўйилаётган мол-мулк қиймати, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, мулк ҳуқуқи бекор бўлган пайтда амал қилиб турган шу ёки шунга ўхшаш мол-мулкнинг баҳоси асосида белгиланади. Олиб қўйилган мол-мулкнинг қийматини мулкдорга тўлаш баҳоси ҳақида мулкдор судга эътироз билдириши мумкин. Мулкдор мол-мулкининг олиб қўйилиши муносабати билан етказилган бошқа зарарларни тўлашни ҳам талаб қилишга ҳақли. Давлат органининг мулкдорнинг мол-мулкини олиб қўйишга бевосита қаратилмаган қарори муносабати билан, шу жумладан мулкдорга қарашли уй, бошқа иморатлар, иншоотлар ёки экинлар жойлашган ер участкасини олиб қўйиш тўғрисидаги қарори муносабати билан мулк ҳуқуқининг бекор қилинишига қонунларда белгиланган ҳоллар ва тартибдагина йўл қўйилади, бунда мулкдорга олиб қўйилган мол-мулкка тенг мол-мулк берилади ва унинг кўрган бошқа зарарлари тўланади ёки мулк ҳуқуқи бекор қилиниши билан етказилган зарар тўла ҳажмда тўланади. Мулк ҳуқуқининг бекор қилинишига олиб келадиган қарорга мулкдор рози бўлмаган тақ дирда, бу қарор низо суд томонидан ҳал қилингунича амалга ошири лиши мумкин эмас. Низони кўриб чиқиш вақтида мулкдорга етказил ган зарарни тўлаш билан боғлиқ барча масалалар ҳам ҳал қилинади. 4. Мулк ҳуқуқининг асосий тамойиллари. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида (36, 53, 54-модда лар), ФК (164, 165, 172, 228, 231- 36 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2000, № 5-140-модда 37 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2004, 3-сон, 28-модда. 38 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2007, 1-2-сон, 2-модда. 39 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003, № 9-10, 141-модда . моддалар) ва бошқа қонунларда мулк ҳуқуқининг қуйидаги асосий тамойиллари ўз ифодасини топган: 1. Ўзбекистон Республикасида мулк дахлсиз, муклдорнинг мулкий ҳуқуқи қонун билан кафолатланади ва мулкдор бу ҳуқуқлардан фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина маҳрум этилиши мумкин. Мулкнинг дахлсизлиги ФКнинг 1-моддасида фуқаролик ҳуқуқининг асосий тамойилларидан бири сифатида эътироф этилади. Мулкдорга қарши турган барча субъектлар унинг мулк ҳуқуқини бузишдан ўзларини сақлашлари мазкур тамойилнинг моҳиятини ташкил этади. Мулкдор қонун йўл қўйган асосларда, доирада ўз мол-мулкига ўзи эгалик қилади, ўзи фойдаланади ва ўзи тасарруф этади. Бу мулкдорнинг конституциявий ҳуқуқидир. Зеро, мулк ҳуқуқининг дахлсизлиги тамойилининг мазмуни Ўзбекистон Республикаси Конс титуциясининг 36, 53-моддаси, шунингдек ФКнинг 164, 166-модда лари ва 197-моддаларида ифодаланади. Унга ташқи томондан тайзиқ ўтказишга, унинг ички ишларига аралашишга, мол-мулкини олиб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас. Ҳаттоки мулкдорнинг ўз ҳуқуқини амалга оширишдан воз кечиши ҳам унинг мулк ҳуқуқини бекор қилмайди. Фақатгина мулкдорнинг бу ҳуқуқларидан қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина маҳрум этилиши мумкин. Мулкнинг дахлсизлиги тамойилини чеклаш фақатгина давлат (халқ) ва жамият манфаатлари нуқтаи назаридан амалга оширилиши ФКнинг қатор моддаларида назарда тутилган. Масалан, ФКнинг 202, 203, 204-моддаларида назарда тутилган “ национализация ” , “ реквизи ция ” , “ мусодара ” каби мулкдорга тегишли мол-мулкнинг у ёки бу шартлар асосида олиб қўйилиши ҳисобланади. 2. Ҳар қандай шаклдаги мулкчилик бўлишига рухсат берилади. Мазкур тамойил мамлакатни бозор муносабатларига ўтишида муҳим аҳамият касб этади ва моҳиятидан ҳеч бир мулк шакли устуворликка эга эмаслигини билдиради. Бу тамойил Собиқ Иттифоқ фуқаролик қонунчилигида мавжуд бўлмаган, мустақилликка эришил гандан сўнг иқтисодиётни барқарорлаштириш, бозор муносабатлари га ўтишда муҳим аҳамият касб этади. Юридик жиҳатдан ҳар қандай мулк шаклларининг амалда бўлишига берилган рухсат, иқтисодиёт нинг самарали амал қилишига хизмат қилувчи халқ хўжалигида турли мулк шаклларига асосланган корхона, ташкилотлар ва бошқа тадбиркорлик субъектларининг фаолият кўрсатишига, рақобатнинг ривожланишига ва халқ фаровонлигининг ўсишига ёрдам беради. 3. Мулкчиликнинг ҳамма шакллари ҳимоя қилиниши қонун билан кафолатланади ва уларнинг тенг ривожланишига шароит яратиб берилади. Мулк шаклларининг тенглиги ва баб-баравар ҳимоя қилиниши конституциявий норма сифатида Ўзбекистон Республикаси Конститу - циясининг 53-моддасида ўз ифодасини топган. Фуқаролик кодекси нинг 167- моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида мулк хусу сий мулк ва оммавий мулк шаклларида бўлади. Хусусий мулкка ҳам, оммавий мулкка ҳам бир хилдаги кафолатлар ва ҳуқуқий тартибга солиш механизми қўлланилади. Шу муносабат билан, ФК хусусий ва оммавий мулкка нисбатан бир хилдаги қоидаларни умумий тарзда ифодалайди ва иккала мулк шаклига ҳам бир хилдаги ҳуқуқни амалга ошириш шаклини мустаҳкамлайди (ФКнинг 172-моддаси). 4. Мулкдор ўз мол-мулкига нисбатан қонунга зид бўлмаган ҳар қандай хатти-ҳаракатларни ўз хоҳишига кўра содир этишга ҳақли. Мазкур тамойил мулкдорга ўз мулкий ҳуқуқини амалга оши ришда эркинлик, мустақиллик ва ташаббускорлик қилиш имконини беради. Мулк ҳуқуқининг амалга оширилиши фуқаролик ҳуқуқидаги қонунда нимаики тақиқланмаган бўлса, рухсат берилиши ва диспози тивлик тамойилидан келиб чиқади. Биринчи ҳолатда мулкдор ўзининг мулк ҳуқуқини амалга оширишда қонунда тақиқланмаган ҳар қандай ҳаракатларни содир этиши мумкин бўлса, иккинчи ҳолатда эса, мулкдор ўзининг мулкини ўз хоҳишига кўра амалга оширади ёки амалга оширмайди, мулкий ҳуқуқни амалга ошириш усул ва йўл ларини ўзи танлайди. Дарҳақиқат, мулкдорнинг қонун ҳужжатларида тақиқланмаган ҳар қандай ҳаракатни амалга ошириш ҳуқуқи унга қонун ҳужжат ларида кўзда тутилмаган бўлса-да, қонун ҳужжатларига зид бўлмаган ҳатти-ҳаракатни амалга ошириш имконини беради. 5. Мулкий ҳуқуқнинг амалга оширилиши атроф-муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва давлат ҳуқуқларини бузмаслиги ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларга путур етказмаслиги шарт. Бу тамойил мулкдорнинг мулк ҳуқуқини амалга ошириш шарт лари билан боғлиқ бўлиб, ФКнинг 172-моддасида ўз аксини топган. Фуқаролик кодекси мулкдорга мутлақ ҳуқуқ бериш ва мулкдорнинг мол-мулки миқдори ва қийматини чегарамаслик билан бирга, унга нисбатан жамиятдаги ахлоқ- одоб қоидаларига амал қилиш лозимли гини ва айниқса мол-мулкнинг ҳажми ва миқдорининг ортиб бориши сари ўз ҳаракатларининг оқибати учун кўпроқ масъул бўлишини назарда тутади. Яъни, мулкдор мол-мулки бўлганлиги сабабли у жамиятда у ёки бу шахсдан ўзининг моддий имкониятлари жиҳатидан устун ҳисобланади. Шу ҳолатни назарда тутиб фуқаролик қонунчи лиги мулкдор мулкий ҳуқуқни амалга ошираётган ўзининг устунлик мавқеини суиистъемол қилишга, бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини камситадиган ўзга ҳаракатларни қилишга ҳақли эмаслигини белгилайди. Бозор иқтисодиёти шароитида мулк эгасининг жамиятдаги мавқеи ошиб бориши натижасида унинг ахлоқий дунёси ҳам салбий томонга ўзгармаслигига ҳеч ким кафолат бера олмайди. Шу муносабат билан ФКнинг 172-моддаси 3-бандида белгиланган норма ҳуқуқий аҳамиятига эга бўлиши билан бирга, ахлоқий, тарбиявий ва инсонпарварлик аҳамиятига ҳам эга, деган хулосага келиш мумкин. Мулкдорнинг ўз мол-мулкига нисбатан ўз хоҳишига кўра содир этиши мумкин бўлган ҳаракатига нисбатан қонун ҳужжатларида белгиланган яна бир чеклов бу – мулкдор ўз ҳуқуқини амалга ошир ганида фуқароларнинг соғлиғига ва атроф муҳитга зарар етказиши нинг олдини олиш чораларини кўришга мажбурлигидир. Мулкдор нинг бундай чораларни кўрмаслиги оқибатида етказилган зарар, у томонидан қопланишига олиб келади 40 . 6. Ҳар ким мулкдор бўлишга ҳақли. Мазкур тамойил Конституциявий тамойил саналади. Зеро Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 36-моддасида ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли эканлиги таъкидланган бўлиб, ҳар бир шахс мол-мулкка эга бўлиши, жамиятдаги моддий неъматларни қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ўзиники қилиб олиши, ўзи истаган миқдорда моддий ашёлар соҳиби бўлиши мумкин. Бу ерда шахслар деганда, ҳам жисмоний шахслар (яъни, Ўзбекистон Респуб ликаси фуқаролари, бошқа давлатларнинг фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар), ҳам юридик шахслар тушунилади. Шунингдек, давлат ҳам мулкдор бўлиши мумкин 41 . 5. Мулк шакллари. Иқтисодий маънодаги мулк шакллари дейилганда моддий неъ матларни ўзлаштириш усулларининг йиғиндиси тушунилади. Бундай усуллар якка тартибда ёки жамоат бўлиб ёхуд давлат томонидан амалга оширилиши мумкин 42 . Юридик маънодаги мулк шакли – моддий неъматларни муайян субъектларга тегишли бўлишини (бириктириб қўйишликни) мустаҳ камловчи ва тегишли мулкнинг ҳуқуқий режимини белгиловчи ҳуқуқий меъёрлар йиғиндисидан иборат. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасига асосан, бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбе кистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. 40 Мухаммадиев А.А. Фуқаролик ҳуқуқи тамойилларининг амал қилиши. –Тошкент: ТДЮИ, 2007. -91 б. 41 Зокиров И., Баратов М. Мулк нима? Мул к дор ким? - Тошкент:ТДЮИ,2003. -10 б. 42 Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. -М.: Юрлит. , 1991. 45-46 с . Ушбу Конституциявий норма мамлакатимизда мулк шакллари нинг турли хил бўлиши мумкинлигини ўзида ифодалаб, уни миқдорий чегараламайди. Лекин Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси мулкнинг икки шаклини ҳуқуқий тартибга солади. ФКнинг 167-моддасига асо сан Ўзбекистон Республикасида мулкчиликнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1. Хусусий мулк. 2. Оммавий мулк. Давлат мулк шаклларини ривожлантириш учун зарур ҳуқуқлар нинг тенглигини таъминлайди ва унинг ҳимоя қилинишини кафолат лайди. Мулк шаклларини бундай туркумлаш учун мулк субъекти мақоми ва мол-мулк режимининг узвий бирлиги асосий мезон ҳисоб ланади. Ўз навбатида, хусусий мулк шакли қуйидаги кўринишларда (турларда) намоён бўлади: а) якка шахсга (индивидга) тегишли мулк (фуқаролар мулки); б) нодавлат юридик шахслар мулки. Оммавий мулк таркибига қуйидагилар киради: а) Ўзбекистон Республикаси мулки; б) маъмурий-ҳудудий тузилмалар мулки (муниципал мулк). 1.Хусусий мулк тушунчаси. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 207- моддасига асосан хусусий мулк ҳуқуқи шахснинг қонун ҳужжатларига мувофиқ тарзда қўлга киритган мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқидир. Яъни, у мерос тариқасида, ишлаб чиқаришда ўз меҳнати билан шахсан иштирок этиш, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш, битимлар тузиш, ёлланма меҳнатдан фойдаланиш тартибида ҳамда қонунда тақиқлаб қўйилмаган бошқа асосларда қўлга киритилган мулкий ҳуқуқидир. Хусусий мулк ҳуқуқи билан боғлиқ муҳим қоида шуки, хусусий мулк бўлган мол-мулк миқдор ва қиймат жиҳатдан чекланмайди. Бу қоида мустақил давлатимизнинг мулк муносабатларини тартибга солиш борасидаги ислоҳотларнинг “инқилобий” нормаларидан бири дир. Зеро, бу қоида ўрнатилмагунча мулкка эгалик қилиш борасида қатор чекловлар мавжуд эди. 1963 йилги Гражданлик кодексида қатор ҳолларда мулкий чекловлар ўрнатилган эди. Масалан, унинг 120-моддасига биноан фуқаронинг шахсий мулкида битта уй-жой ёки бир уй-жойнинг қисми бўлиши мумкин эди. Кодекснинг 121-моддасига биноан, агар қонун йўл қўйган асослар бўйича (масалан, ҳадя қилиш, мерос олиш йўли билан) уй-жой биттадан ортиқ бўлиб қолса, ана шу уйни бир йил давомида сотиши ёки бошқа усул билан бировга ўтказиши лозим эди. Бундай талаб бажарилмаган тақдирда ортиқча уй-жой туман ижроия қўмитаси ҳузуридаги маъмурий комиссияси нинг қарорига асосан сотилиши ёки давлат ихтиёрига ҳақ эвазига ўтказилиши шарт эди. Собиқ Иттифоқ даврида фуқаронинг мол-мулки шахсий мулк ҳисобланиб, бундай мулк унинг ўзининг шахсий меҳнати натижасида топилган даромадлари ва жамғармаларидан иборат бўлиши, турадиган уй- жой, ёрдамчи уй хўжалиги ва уй-рўзғор буюмларидан иборат истеъмолий тусга эга бўлиши мумкин эди. Фуқаролар шахсий мулкидан даромад олишлари мумкин бўлмаган. Шу хусусияти билан фуқароларнинг шахсий мулки хусусий мулкдан фарқланар эди. Хусусий мулк ўзининг табиати билан шахсий мулкдан тубдан фарқ қилади. Хусусий мулк ҳуқуқининг объектлари фақат истеъмо лий эмас, балки бозор муносабатлари соҳасида тадбиркорликнинг барча турлари ва шаклларини таркиб топиши учун хизмат қилувчи объектлардан иборат. У шахсий мулкка ўхшаб давлат мулкидан ҳосил топадиган мулк эмас, балки мустаҳкамланиши учун зарур бўлган иқтисодий манбадир. Шахсий мулк ҳуқуқининг субъектлари фақат фуқаролардан иборат бўлиши мумкин эди, хусусий мулк ҳуқуқининг субъектлари юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган корхоналар, фирма лар, хўжалик жамиятлари, бирлашмалар ва ширкатлардан иборат бўлиши мумкин 43 . ФКнинг 208-моддасига мувофиқ хусусий мулк ҳуқуқи субъект нинг таркибий қисмида жиддий ўзгариш юз берди. 1990 йил 31 октябрда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисида”ги қонун бўйича хусусий мулк ҳуқуқи субъектлари сифатида фақат фуқаролар тан олинган эди. ФКнинг 208-моддасига асосан улар фуқаролардан ва давлатга тегишли бўлмаган юридик шахслардан иборат бўлишлари мумкинлиги белгиланди. Хусусий мулк ҳуқуқининг субъектлари фуқаролар, хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, кооперативлар, жамоат бирлашмалари, жамоат фондлар ва давлатга қарашли бўлмаган бошқа юридик шахслардир (ФК, 208- модда). Хусусий мулк ҳуқуқи субектлари турли-туман ва кенг доирада бўлса ҳам уларни бирлаштирувчи белги мулкнинг вужудга келиши, ундан фойдаланиш, бошқариш, тасарруф этиш, унинг натижаларидан баҳраманд бўлишда жисмоний шахс (хусусий шахс)нинг у ёки бу даражада иштирок этиши, иштирок этганида ҳам оммавий мулкдаги каби фуқаро (давлатга мансуб шахс) ёки махсус ваколатли мансабдор шахс сифатида эмас, балки мулкдор шахс сифатида иштирок этишидир. Бундай иштирок этиш бевосита (масалан, фуқароларга тегишли мол-мулк бўйича мулкдор ваколатларини амалга оширишда) ёки билосита (масалан, юридик шахсни таъсис этувчиси ёки юридик шахс мол-мулкидан баҳраманд бўлувчи субъекти сифатидаги ҳуқуқ ларни амалга оширишда) намоён бўлади. Ҳар иккала кўринишда ҳам хусусий шахсга маълум мулкий ҳуқуқлар тегишли бўлади ва у бу ҳуқуқларни ўзига хос тарзда рўёбга чиқаради. 43 Раҳмонқулов Ҳ., Рўзиназаров Ш., Оқюлов О., Азизов Х., Имомов Н. Хусусий мулк объектларининг ҳуқуқий мақоми. –Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Президенти хузуридаги амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти, 2007. -11 б. ФКнинг 209-моддасига асосан хусусий мулкнинг объектлари доираси ҳам чекланмайди. Қонун билан ман этилган айрим ашёлар дан ташқари ҳар қандай мол-мулк хусусий мулк бўлиши мумкин. 2. Хусусий мулк ҳуқуқи субъектлари ва уларнинг ваколатлари. Юқорида айтганимиздек, хусусий мулк ҳуқуқи фуқаролар ва нодавлат юридик шахслар мулки кўринишида учрайди. ФКнинг 208-моддаси мазмунидан келиб чиқиб, хусусий мулк объектларига нисба тан мулкдор сифатидаги ваколатларга қуйидагилар эга деб айтиш мумкин: -жисмоний шахслар (Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, бошқа давлатларнинг фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар); -нодавлат тижоратчи юридик шахслар (хусусий корхоналар, хўжалик жамиятлари ва ширкатлари); - кооперативлар (ишлаб чиқариш ва матлубот кооперативлари); - жамоат бирлашмалари ва жамоат фондлар и ; - давлатга қарашли бўлмаган бошқа юридик шахслар. Хусусий мулк субъектлари нафақат мамлакатимиз балки хорижий давлатларга тегишли шахслар бўлиши мумкин. Қонунда мулкдорни ўз манфаатини кўзлаб ваколатларни амалга ошириши умумий асос сифатида белгиланган. Бу хусусий мулк ва оммавий мулк субъектлари учун бир хилда бўла олмайди. Агарда оммавий мулк субъектини “ўз манфаатлари” мазмуни аниқроқ бўлса, хусусий мулк ҳуқуқи субъектини “ўз манфаатлари” муайян шарт-шароит ва вазиятлар билан боғлиқ. Яъни, хусусий мулк эгаси мулкий ҳуқуқларини амалга оширишда эҳтиёж доирасидан келиб чиққан ҳолда ўз манфаатини ифода этади. Мулкий ҳуқуқни амалга ошириш хусусий мулкдор томонидан хоҳлаган вақтда, ўзгаларнинг рухсатисиз ўзгартирилиши мумкин. Шу сабабли ҳам мулкдорнинг “ўз манфаати” оммавий мулк субъектидан кўра хусусий мулк субъектига кўпроқ қаратилган ва аниқроқ мазмун касб этади деб айтиш мумкин. Фақатгина мулкка нисбатан ўз “манфаат”ини ифода этишида хусусий мулк эгаларининг кимлигига эътибор қаратилади. Хусусий мулкдорлар ваколатлари (мулкка эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқи)ни амалга ошириш бир хил эмас. Хусусий мулк субъектларда бу жараён турлича кузатилади. Фуқаролар мулкий ҳуқуқларини амалга оширишда ўз иродасини намоён этса (мулк икки ёки ундан ортиқ шахсларга биргаликдаги умумий мулк асосида тегишли бўлганда бундан мустасно), юридик шахсларда мулкий иродани намоён этиши унинг органлари ваколат доирасида қарор қабул қилиш орқали юз беради. Фуқаро мулки хусусий мулкнинг ўзига хос кўриниши бўлиб, мулкнинг бошқа турлари нисбатан қуйидаги афзалликларга эга: 1. Мулкдор ҳар доим конкрет шахс бўлади . 2. Мулкдор мулкка нисбатан энг яқин бўлади ва шу сабабли ҳам унга таъсир қилишда қатор устунликларга эга. 3. Бинобарин, бундай мол-мулк ташмачилик, ўғрилик, хўжасизликнинг қурбони бўлиш эҳтимолидан узоқдир. Бошқача айтганда, хусусий мулкнинг бу турини фуқароларга якка тартибда тегишли бўлган мол-мулк маъносида тушуниш мумкин. Бу мулкнинг энг асосий белгилари мол-мулкка нисбатан мулкдор якка шахс, яъни фуқаро эканлиги ва у мол-мулкка нисбатан ўз ҳуқуқларини хусусий тарзда амалга оширишга ҳақли эканлигидир. Хусусий тарзда амалга ошириш дейилганда, мулк соҳиби бўлган шахснинг бошқа ҳар қандай шахслардан рухсат олмай, ўз хоҳишига кўра мулкий ҳуқуқларни эътироф этиш, ёлланма меҳнатни қўллаш асосида фойда олиш мақсадини кўзлаб ишлаб чиқариш воситаларига, корхоналарга эгалик қилиш имкониятларига йўл очди. Айни вақтда хусусий мулк ҳуқуқини фуқароларнинг ўзига якка тартибда тегишли мол-мулкка нисбатан эрки ва иродасини амалга оширишда мутлақ хоҳишни рўёбга чиқариш маъносида тушунмаслик лозим. Хусусий мулк эгаси ўз ҳуқуқларини амалга оширишда атроф-муҳитга зарар етказмаслиги ва бошқа шахсларнинг манфаатларини бузмаслиги лозим. Юқорида таъкидланганидек, барча мулк турлари ичида фақат фуқаролар мулкида мулкдор ўз мулкига энг яқин туради. Қачонки мулкдор аниқ ва муайян бўлса, ўз мол-мулкига бевосита тез ва осон таъсир кўрсатишга, назорат қилишга имкон туғилади, бундай мол-мулк эса хўжасиз қолмайди. Аксинча, мулкдорнинг доимий назорати, бошқаруви, ғамхўрлиги остида кўпайиб, ривожланиб боради. Фуқаро лар мулки сифатидаги бундай хусусий мулк бозор муносабатлари тизимида тадбиркорлик фаолиятининг моддий негизи мўл-кўлчилик ва фаровонлик манбаи сифатида ўзига хос мавқега эга бўлади. Шу билан бирга, мулкдорнинг ўз мулкига яқин туриши, бозор иқтисо диёти шароитида ўзгариб турувчи талаб ва таклифга тез мослашиш имконини беради. Фуқароларнинг хусусий мулк ҳуқуқи якка фуқарога ҳам, икки ёки ундан ортиқ фуқарога ҳам тегишли бўлиши мумкин. Бу ҳолатда агар мулк бир неча фуқарога тегишли бўлса, унда яхлит мулкка нисбатан мулкий ваколатларни амалга оширишда бошқа мулкдор билан “ҳисоблашиш” лозим бўлади, яъни бошқа мулкдорнинг хоҳиш иродаси ҳам эътиборга олиниши талаб этилади. Бир неча фуқарога тегишли бўлган хусусий мулк ҳуқуқи Кўп квартирали уйдаги турар жойлар ва яшаш учун мўлжалланмаган жойлар мулкдорларининг умумий мол-мулки, оила мулки, юридик шахс ташкил этилмаган ҳолда тузилган дехқон хўжалиги мулки ва фуқароларнинг биргаликда фаолият юритиш мақсадида бирлаштир ган мол-мулки кўринишида мавжуд бўлади. Кўп квартирали уйдаги турар жойлар ва яшаш учун мўлжал ланмаган жойлар мулкдорларига шу уйнинг умумий жойларини, таянч ва тўсиқ конструкциялар, квартиралар оралиғидаги иҳоталанган (ўралма) пиллапоялар, зинапоялар, лифтлар, лифтнинг шахталари ва бошқа шахталар, дахлизлар, техник қаватлар, ертўлалар, чердаклар ва томлар, уй ичидаги муҳандислик тармоқлари ва коммуникациялари, жойлар ташқарисида ёки ичида жойлашган ва биттадан ортиқ жойга хизмат кўрсатадиган механик, электр, санитария-техника ускуналари ва қурилмалари ҳамда бошқа ускуналар ва қурилмаларни ўз ичига олган умумий мол-мулк улушли мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлади. Кўп квартирали уйдаги умумий мол-мулкка эгалик ҳуқуқидаги турар жойлар ва яшаш учун мўлжалланмаган жойлар мулкдорлари улушларининг миқдори ҳамда мазкур мол-мулкни сақлаш ва асраш бўйича харажатларни мулкдорлар ўртасида тақсимлаш тартиби уй-жой тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланади. Кўп квартирали уйдаги умумий мол-мулкка нисбатан улушли мулк иштирокчиси ўз улушини бошқа шахсга беришга, ундан фуқаролар ёки юридик шахслар фойдасига воз кечишга, шунингдек уни ўзига қарашли турар жойга ёки яшаш учун мўлжалланмаган жойга бўлган мулк ҳуқуқидан алоҳида тарзда бошқа шахсга ўтишига сабаб бўлувчи ўзга хатти-ҳаракатлар содир этишга ҳақли эмас. Хусусий мулк ҳуқуқининг иккинчи кўриниши – нодавлат юридик шахсларнинг мулк ҳуқуқидир. Нодавлат, яъни давлатга қарашли бўлмаган юридик шахслар мулкининг иқтисодий мазмуни ташкилий жиҳатдан уюшган кишилар гуруҳига моддий неъматларнинг тегишли эканлигида ифодаланади. Баъзи иқтисодий адабиётларда юридик шахслар мулки шу жамоа аъзоси ҳисобланган шахсларнинг умумий ҳиссали мулки деб кўрса тилади. Бу – нотўғри. Мазкур мулкнинг субъекти фақат юридик шахс ҳисобланади. Юридик шахслар мулкида умумий мулкдаги каби кўп субъект лилик эмас, балки бир субъектлилик мавжуд. Юридик шахслар мулкининг қуйидаги турлари мавжуд: д) хусусий корхоналар мулки; е)хўжалик ширкати ва жамияти мулки; з) жамоат бирлашмаларининг мулки; и) диний ташкилотларнинг мулки ва бошқалар. Хусусий корхоналар мулки. Хусусий корхона ўз мулкида алоҳида мол-мулкка эга бўлади ва ўз номидан мулкий ҳуқуқларга эга бўлиши ҳамда уларни амалга ошириши мумкин. Хусусий корхона ўз мажбуриятлари бўйича ўзига қарашли бутун мол-мулк билан жавоб беради. Хусусий корхона мулкдори корхонанинг мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда хусусий корхонанинг мажбуриятлари бўйича ўзига қарашли мол-мулк билан қонун ҳужжатларига мувофиқ субси диар жавобгар бўлади. Хусусий корхонанинг устав фонди бўлинмасдир ва уни мулкдорнинг ўзи белгилайди. Пул, қимматли қоғозлар, пул билан баҳоланадиган бошқа мол-мулк ёки мулкий ҳуқуқлар ёхуд бошқа шахсга бериладиган ўзга ҳуқуқлар хусусий корхонанинг устав фонди га қўшиладиган ҳисса бўлиши мумкин. Мулкдор хусусий корхона нинг устав фондига ўзи киритадиган мол- мулкни мустақил баҳолай ди. Агар хусусий корхонанинг устав фонди шакллантирилаётганда мулкдор ўз оила аъзоларининг умумий (улушли ёки биргаликдаги) мулки ҳисобланган мол-мулкни корхонага бераётган бўлса, ушбу мол-мулкнинг барча мулкдорларидан нотариал тасдиқланган розилик олиш талаб этилади. Хусусий корхонанинг устав фондини кўпайти риш ва камайтириш мулкдорнинг қарорига кўра хусусий корхонанинг уставига ўзгартишлар киритиш йўли билан амалга оширилади. Агар иккинчи молия йилининг ва шундан кейинги ҳар бир молия йилининг якунида хусусий корхона соф активларининг қиймати унинг устав фондидан кам эканлиги маълум бўлиб қолса, хусусий корхона ўз устав фондини ўзининг соф активлари қийматидан ошмайдиган миқдорда камайтириши шарт. Хусусий корхона соф активларининг қиймати қонун ҳужжат ларида белгиланган тартибда аниқланади. Хусусий корхона мулкдори хусусий корхонанинг пул маблағларини ҳамда бошқа мол-мулкини тасарруф этади. Мулкдор хусусий корхонанинг солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўланганидан кейин қолган фойдасидан ўз ихтиёрига кўра фойдаланиш, хусусий корхонага тегишли мол-мулкни бошқа шахсга бериш, ижарага бериш, гаровга қўйиш, бошқа юридик шахсларнинг устав фондига ҳисса сифатида киритиш ёки ушбу мол-мулкни бошқача усулда тасарруф этиш ҳуқуқига эга. Хусусий корхо нанинг мол-мулки национализация қилинмайди, қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Хусусий корхонанинг мол-мулки реквизиция қилинмайди, хус у сий корхонанинг мулкдорига реквизиция қилинаётган мол-мулкнинг бозор қийматига тенг миқдорда компенсация тўланадиган табиий офатлар, авариялар, эпидемиялар, эпизоотиялар ва фавқулодда тусдаги бошқа ҳолатлар бундан мустасно 44 . Хўжалик ширкати ва жамиятларининг мулки юридик шахс ҳисобланган хўжалик ширкати ва жамиятининг мулки қатнашчилар нинг қўшган ҳиссаси ҳисобидан, хўжалик фаолияти натижасида олин ган ҳамда қонунда ман этилмаган бошқа асосларда улар томонидан қўлга киритилган мол-мулкдан ҳосил бўлади. Хўжалик ширкатларининг мол-мулки ФК ва “Хўжалик ширкат лари тўғрисида”ги қонунда ўз ифодасини топган. Хўжалик ширкат ларининг мол- мулкининг дастлабки асоси унинг устав фондида ўз ифодасини топади. Чунки ширкат иштирокчилари (таъсисчилари) ширкатга аъзо бўлиб кираётганда қўшган улушларининг номинал қийматидан таркиб топади. Ширкат устав фондининг миқдори ширкатни давлат рўйхатидан ўтказиш учун ҳужжатларни тақдим этиш санасидаги ҳолатга кўра қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан кам бўлмаслиги керак. Ширкат иштирокчисининг ширкат устав фондидаги улушининг миқ дори фоизларда ёки каср кўринишида белгиланади. Ширкат иштирок чиси улушининг миқдори унинг улушининг номинал қиймати билан ширкат устав фондининг ўзаро нисбатига мувофиқ бўлиши керак. Ширкат иштирокчиси улушининг ҳақиқий қиймати ширкат соф активлари қийматининг унинг ширкат устав фондидаги улуши миқдорига мутаносиб бўлган бир қисмига мос бўлади. Ширкат давлат рўйхатидан ўтказиладиган пайтга қадар унинг ҳар бир иштирокчиси ўз ҳиссасининг камида ўттиз фоизини ширкатнинг устав фондига киритиши шарт. Ҳиссанинг қолган қисми таъсис шартномасида кўрсатилган муддатда киритилиши лозим бўлиб, 44 Ўзбекистон Республикасининг “Хусусий корхоналар тўғрисида”ги қонуни. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004. 3-сон, 28-модда. бу муддат ширкат давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан бир йилдан ошмаслиги керак. Пул, қимматли қоғозлар, бошқа ашёлар ёки мулкий ҳуқуқлар ёхуд пул баҳосига эга бўлган бошқа шахсга ўтказиладиган ўзга ҳуқуқлар иштирокчиларнинг ширкат устав фондига қўшадиган ҳамда ширкатга қабул қилинадиган учинчи шахсларнинг ҳиссалари бўлиши мумкин. Ширкатнинг устав фондига пулсиз ҳиссасининг пул ҳисобидаги баҳоси ширкатнинг барча иштирокчилари томонидан бир овоздан қабул қилинадиган ширкат иштирокчилари умумий йиғили шининг қарори билан тасдиқланади. Ширкатга тегишли мол-мулк унга устав фондига ҳисса сифатида фойдаланишга берилган муддат ўтгунига қадар мол-мулкдан фойда ланиш ҳуқуқи тугатилган тақдирда, ширкатнинг мол-мулк берган иштирокчиси ширкат талабига биноан, унга шундай мол-мулкдан шунга ўхшаш шароитларда қолган муддат мобайнида фойдаланган лик учун тўланадиган ҳаққа тенг пул товони тўлаши шарт. Пул товони ширкат томонидан уни бериш талабномаси тақдим этилгани дан эътиборан, агар ширкат иштирокчилари умумий йиғилишининг қарори билан товон тўлашнинг бошқача тартиби белгиланган бўлмаса, бир ой ичида бир йўла тўланиши керак. Бундай қарор ширкатнинг устав фондига ҳисса сифатида мол-мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини берган ва бу ҳуқуқ муддатидан илгари тугатилган ширкат иштирокчисининг овозини ҳисобга олмаган ҳолда ширкат иштирок - чиларининг умумий йиғилиши томонидан қабул қилинади. Ширкат иштирокчиси устав фондига ҳисса сифатида ширкатга фойдаланиш учун бериб қўйган мол-мулкдан фойдаланиш ҳуқуқининг муддатидан илгари тугатилганлиги учун ширкат иштирокчиси томонидан товон тўлашнинг бошқача тартиби таъсис шартномасида назарда тутилган бўлиши мумкин. Ширкатдан чиқарилган ёки ундан чиқиб кетган иштирокчи томонидан ширкатга устав фондига ҳисса сифатида фойдаланишга берилган мол-мулк, агар таъсис шартномасида бошқа ча қоида назарда тутилган бўлмаса, у қанча муддатга берилган бўлса, шунча муддат давомида ширкатнинг фойдаланишида қолаверади. Ўз ҳиссасини тўлиқ киритган ширкат иштирокчисига гувоҳнома берилади. Ширкат иштирокчиси қолган иштирокчиларнинг розилиги билан устав фондидаги ўз улушини ёки унинг бир қисмини ширкат нинг бошқа иштирокчисига ёхуд учинчи шахсга беришга ҳақли. Улуш (улушнинг бир қисми) бошқа шахсга берилганда улушни (улушнинг бир қисмини) берган иштирокчининг ҳуқуқи тўлалигича ёки ҳуқуқнинг тегишли қисми унга ўтади. Иштирокчининг ўз қарзлари бўйича ундирувни унинг ширкат устав фондидаги улушига қаратишга иштирокчининг бошқа мол-мулки қарзларини қоплаш учун етишмаган тақдирда фақат суднинг қарорига асосан йўл қўйи - лади. Бундай иштирокчининг кредиторлари ширкат мол-мулкининг устав фондидаги қарздорнинг улушига тўғри келадиган қисмини ундирувни ана шу мол-мулкка қаратиш мақсадида, ажратишни талаб қилишга ҳақлидирлар. Ширкат мол-мулкнинг ажратилиши лозим бўлган қисми ёки унинг қиймати кредиторлар томонидан ажратиш тўғрисидаги талабнома тақдим этилган пайтдаги ҳолатга кўра тузилган баланс бўйича аниқланади. Ширкат устав фондидаги иштирокчининг улушига тўғри келади ган мол-мулкка ундирувни қаратиш унинг ширкатдаги иштирокини тугатади. Ширкатнинг ўз тадбиркорлик фаолияти натижасида қўлга киритган барча мол-мулкларини ўз хоҳишларига кўра эгалик қила дилар, фойдаланадилар ва уни тасарруф этадилар. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ хўжалик жамиятларининг масъулияти чекланган жамият, қўшимча масъулиятли жамият ва акциядорлик жамиятлари каби турлари мавжуд. Масъулияти чекланган жамиятларда муассис – таъсисчи жамият нинг хўжалик фаолияти натижаси учун устав фондига ўзи киритган пай бадали улуши миқдорида жавобгар бўлади. Хўжалик жамияти муассислари хўжалик жамиятлари фаолиятларида бевосита иштирок этишлари шарт эмас. Жамият устав фонди унинг иштирокчилари улушларининг номинал қийматларидан таркиб топади. Жамият устав фондининг миқдори жамиятни давлат рўйхатидан ўтказиш учун ҳужжатларни тақдим этиш санасидаги ҳолатга кўра қонун ҳужжатларида белгилан ган энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан кам бўлмаслиги лозим. Жамият иштирокчисининг жамият устав фондидаги улуши нинг миқдори фоизларда ёки каср кўринишида белгиланади. Жамият иштирокчиси улушининг миқдори унинг улуши номинал қиймати билан жамият устав фондининг нисбатига тенг бўлиши керак. Жамият иштирокчиси улушининг ҳақиқий қиймати жамият соф активлари қийматининг унинг улуши миқдорига мутаносиб бўлган бир қисмига мос бўлади. Жамиятнинг устави билан жамият иштирок чиси улушининг энг юқори миқдори, шунингдек жамият иштирокчи лари улушларининг нисбатини ўзгартириш имконияти чеклаб қўйи лиши мумкин. Бундай чеклашлар жамиятнинг айрим иштирокчи ларига нисбатан белгиланиши мумкин эмас. Кўрсатиб ўтилган қоидалар жамият таъсис этилаётганда унинг уставида назарда тутилиши, шунингдек жамият иштирокчилари умумий йиғилишининг жамият барча иштирокчилари томонидан бир овоздан қабул қилина диган қарорига биноан жамиятнинг уставига киритилиши, ўзгарти рилиши ва ундан чиқариб ташланиши мумкин. Жамият давлат рўйхатидан ўтказиладиган пайтга қадар унинг ҳар бир иштирокчиси таъсис ҳужжатларида кўрсатилган жамиятнинг устав фондидаги ўз ҳиссасининг камида ўттиз фоизини киритиши шарт. Жамиятнинг ҳар бир иштирокчиси таъсис ҳужжатларида белги ланган ва жамият давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб бир йилдан ошмайдиган муддат мобайнида жамиятнинг устав фондига ўз ҳиссасини тўлиқ киритиши керак. Жамиятнинг иштирокчиси томони дан ҳиссанинг тўлиқ киритилганлиги жамият иштирокчисига берила диган гувоҳнома билан тасдиқланади. Пул, қимматли қоғозлар, ўзга ашёлар ёки мулкий ҳуқуқлар ёхуд пул баҳосига эга бўлган бошқа шахсга ўтказиладиган ўзга ҳуқуқлар жамиятнинг устав фондига қўшиладиган ҳиссалар бўлиши мумкин. Жамиятнинг иштирокчилари ва жамиятга қабул қилинадиган учинчи шахслар томонидан жамиятнинг устав фондига қўшиладиган пулсиз ҳиссаларнинг пул баҳоси жамият иштирокчилари умумий йиғилиши нинг жамиятнинг барча иштирокчилари томонидан бир овоздан қабул қилинадиган қарори билан тасдиқланади. Устав фондига ҳисса сифатида жамиятга фойдаланиш учун берилган мол-мулкнинг муддат ўтгунга қадар ушбу мол-мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи тугатилган тақдирда, жамиятнинг мол-мулкни берган иштирокчиси жамиятнинг талабига биноан унга шундай мол-мулкдан шунга ўхшаш шароитларда қолган муддат мобайнида фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақига тенг пул товони тўлаши шарт. Пул товони жамият томонидан уни бериш талабномаси тақдим этилганидан эътиборан агар жамият иштирокчилари умумий йиғили шининг қарори билан товон тўлашнинг бошқача тартиби белгиланган бўлмаса, бир ой ичида бир йўла тўланиши керак. Бундай қарор жамиятнинг устав фондига ҳисса сифатида мол-мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини берган ва бу ҳуқуқ муддатидан илгари тугатилган жамият иштирокчисининг овозини ҳисобга олмаган ҳолда жамият иштирок - чиларининг умумий йиғилиши томонидан қабул қилинади. Таъсис ҳужжатларида жамият иштирокчиси томонидан устав фондига ҳисса сифатида жамиятга фойдаланиш учун берилган мол-мулкдан фойда ланиш ҳуқуқининг муддатидан илгари тугатилганлиги учун жамият иштирокчиси томонидан товон тўлашнинг бошқача тартиби назарда тутилган бўлиши мумкин. Жамиятдан чиқарилган ёки ундан чиқиб кетган иштирокчи томонидан жамиятнинг устав фондига ҳисса тариқасида фойдаланиш учун берилган мол-мулк, агар таъсис ҳуж жатида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, у қанча муддатга берилган бўлса, шунча муддат давомида жамият фойдаланишида қолаверади. Жамият устав фондини жамиятнинг мол-мулки ҳисобига кўпай тириш тўғрисидаги қарор бундай қарор қабул қилинган йилдан олдинги йил учун жамиятнинг бухгалтерия ҳисоботи маълумотлари асосидагина қабул қилиниши мумкин. Жамият устав фонди жамият нинг мол-мулки ҳисобига кўпайтириладиган сумма жамият соф активларининг қиймати билан устав фонди ҳамда заҳира фонди суммаси ўртасидаги фарқдан ортиқ бўлмаслиги керак. Жамиятнинг устав фонди кўпайтирилганда жамият барча иштирокчилари улуш ларининг миқдорлари ўзгармаган ҳолда улар улушларининг номинал қиймати мутаносиб равишда кўпаяди. Жамият йилнинг ҳар чорагида, ярим йилда бир марта ёки бир йилда бир марта ўзининг соф фойдасини жамият иштирокчилари ўртасида тақсимлаш тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақлидир. Жамиятнинг жамият иштирокчилари ўртасида тақсимланадиган фойдаси қисмини аниқлаш тўғрисидаги қарор жамият иштирокчила рининг умумий йиғилиши томонидан қабул қилинади. Жамият фойдасининг унинг иштирокчилари ўртасида тақсимлаш учун мўлжалланган қисми уларнинг жамият устав фондидаги улушларига мутаносиб равишда тақсимланади. Акциядорлик жамиятлари ўз устав фонди доирасида, унинг қийматига тенг келадиган акциялар, яъни қимматли қоғозлар чиқа ришга ҳақли. А йнан мазкур акция номинал қиймати доирасида унинг устав фонди шаклланади. Жамият иштирокчиларининг жамиятга киритган улушлари акция орқали расмийлаштирилади ва бу қимматли қоғоз келажакда жамият фойда кўрган тақдирда, акциядорларга дивидент олиш ҳуқуқини беради. Акция жамият умумий йиғилишида “бир акция – бир овоз” тамойилига асосланган ҳолда иштирок этиш ҳуқуқини ҳам беради. Акциядорлик жамиятининг устав фондининг энг кам миқдори қонун ҳужжатларида белгиланади. “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонуннинг 20-моддасига асосан, акциядорлик жамияти устав фондининг энг кам миқдори жамият давлат рўйхатидан ўтказилган санада Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг курси бўйича тўрт юз минг АҚШ долларига тенг бўлган суммадан кам бўлмаслиги керак 45 . Акциядорлик жамиятини акциядорларнинг умумий йиғилиши, кузатув кенгаши ва ижроия органи бошқаради ва улар ваколат доирасида жамиятга тегишли мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини амалга оширади. Қиймати битим тузиш тўғрисида қарор қабул қилинаётган санада жамият активлари баланс қийматининг йигирма беш фоизидан эллик фоизгачасини ташкил этувчи мол-мулк хусусида бўлган йирик битим тузиш тўғрисидаги қарор кузатув кенгаши томонидан якдил лик билан қабул қилинади, бунда кузатув кенгашининг таркибдан чиқиб кетган аъзолари овози ҳисобга олинмайди. Йирик битим тузиш масаласида жамият кузатув кенгашининг якдиллигига эришилмаган ҳолларда йирик битим тузиш тўғрисидаги масала кузатув кенгаши қарорига мувофиқ акциядорлар умумий йиғилиши ҳукмига ҳавола этилиши мумкин. Битим тузиш тўғрисида қарор қабул қилинаётган санада жамият активлари баланс қийматининг эллик фоизидан ортиқ қийматни ташкил этувчи мол-мулк хусусида йирик битим тузиш тўғрисидаги қарор акциядорларнинг умумий йиғилиши томонидан қабул қилинади. Жамоат бирлашмаларининг мулки жамоат бирлашмалари, касаба уюшмалари, хотин-қизлар, фахрийлар, ёшлар ва болалар ташкилотлари, ижодий уюшмалари ва турли жамғармалар мол-мулкидан иборат. Жамоат бирлашмалари, уларнинг ташкилотлари бинолар, иншоотлар, уй-жой фонди, ускуналар, асбоблар, маданий-маърифий ва соғломлаштириш мақсадлари учун мўлжалланган мулкларга, пул маблағига, акцияларга, бошқа қимматбаҳо қоғозларга хамда уларнинг уставларида кўзда тутилган фаолиятни моддий таъминлаш учун зарур бўлган ўзга мол-мулкка, шунингдек интеллектуал мулк объектларига эгалик қилишлари мумкин. Бирлашмаларнинг уставларида кўрсатил ган мақсадларга мувофиқ уларнинг 45 Ўзбекистон Республикаси айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги 2009 йил 7 апрелдаги қонун //Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2009. №15. 176-модда. маблағи ҳисобидан барпо этилган нашриётлар, бошқа корхоналар, хайрия, муассасалари жамоат бирлашмаларининг мулки бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида, Қорақал поғистон Республикасида эса – Қорақалпоғистон Республикасининг хам қонун ҳужжатларида давлат ва жамоат хавфсизлиги мулоҳаза лари билан ёки халқаро шартномаларга мувофиқ жамоат бирлашма лари мулки бўла олмайдиган мол-мулк турлари белгилаб қўйилиши мумкин. Жамоат бирлашмаларининг пул маблағлари, агар уставда кўзда тутилган бўлса, бирлашмага кириш ва аъзолик бадалларини тўлаш дан; ихтиёрий равишда ўтказилган пул ва хайриялардан; уставга мувофиқ ўтказилган лекциялар, кўргазмалар, спорт тадбирлари хамда бошқа тадбирлар, лотореялар тушумларидан, ишлаб чиқариш, хўжа лик ва ноширлик фаолиятидан олинадиган даромадлардан; қонун билан тақиқланмаган бошқа тушумлардан ташкил топади. Сиёсий партиялар ва сиёсий мақсадларни кўзловчи оммавий ҳаракатларнинг чет давлатлардан, халқаро ташкилотлар ҳамда чет давлатларнинг юридик шахслари, уларнинг ваколатхоналари ва филиалларидан, чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналардан, чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслардан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, диний ташкилотлардан, номи яширилган ёки фақат тахаллуси кўрсатилган шахслардан молиявий ва ўзгача моддий ёрдам олиши ман этилади. Бундай ёрдам олинган тақдирда мазкур маблағлар қайтарилиши, қайтариш имконияти бўлмаган тақдирда эса, давлат даромадига ўтказилиши лозим. Сиёсий партияларни молиялаштириш “Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ амалга оширилади 46 . Унга асосан сиёсий партияларни молиялаштириш манбалари кириш ва аъзолик бадаллари (агар сиёсий партиянинг уставида бундай бадаллар тўлаш назарда тутилган бўлса), қонун ҳужжатларига 46 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004, 21-сон, 248-модда. мувофиқ тадбиркорлик фаолиятидан олинган даромадлар, Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетидан ушбу Қонунга мувофиқ ажратиладиган маблағлар ҳамда Ўзбекистон Республикаси юридик шахслари ва фуқаролари томонидан ушбу Қонунга мувофиқ бериладиган хайрия ёрдамидан шаклланади. Жамоат бирлашмаларининг мулки қонун билан муҳофаза қилинади. Иттифоқларнинг ва уларга кирувчи бирлашмаларнинг ана шу иттифоқ ва унга қўшилган бирлашмаларга карашли мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш, тасарруф этишга доир ваколатлари жамоат бирлашмалари иттифоқларининг уставларида белгилаб қўйилади. Жамоат фондларининг мулки муассислар (муассис) томони дан бир йўла тўланадиган (ўтказиладиган) ёки мунтазам келиб турадиган пул ва бошқа тушумлар, фонд васиятнома бўйича ташкил этилган тақдирда васият қилувчининг фондга ўтказилган мол-мулки, юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий хайриялари, турли грантлар, ўз уставида белгиланган мақсадларга тўғри келадиган доирада шуғулланган тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даро мадлар, қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалардан шаклланади. Бинолар, иншоотлар, турар жойлар ва бошқа иморатлар, асбоб-ускуналар, инвентарь, пул маблағлари, шу жумладан чет эл валютасидаги маблағлар, қимматли қоғозлар ва ўзга мол-мулк фонднинг мулки бўлиши мумкин. Фондни ташкил этиш учун зарур дастлабки маблағларнинг энг кам миқдори Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Фонднинг мол-мулки муассислар ўртасида тақсимланмайди ва ундан фақат фонд уставида белгиланган мақсадлар ҳамда вазифа ларни амалга ошириш учун фойдаланилади. Унинг мол-мулкидан гаров ёки мажбуриятлар бажарилишини таъминлашнинг бошқа усули сифатида фойдаланилиши, шунингдек кредитлар бериш учун фойда ланилиши мумкин эмас. Фонднинг мол-мулкидан фонд уставида белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш ҳамда маъмурий харажатларни қоплаш учун фойдаланилади. Фонднинг маъмурий харажатлари фонд томонидан ҳисобот даврида фондни бошқариш учун қилинган барча харажатларни ва биринчи навбатда унинг активларини асраш ҳамда сақлаб туриш учун зарур харажатларни, фонднинг ўз уставида белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш учун рекламага сарфлаган харажатлари ни, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ фонд фаолияти билан боғлиқ харажатларни ва тўловларни ўз ичига олади. Ҳар йилги маъмурий харажатларнинг жами суммаси, шунингдек фонднинг васийлик кенгаши ҳамда тафтиш комиссияси аъзоларига ҳақ тўлаш ҳамда уларнинг ўз вазифаларини бажариш билан боғлиқ харажатларини компенсация қилиш фонд барча харажатлари сумма сининг йигирма фоизидан ошмаслиги керак. Мазкур чеклов ҳомийлик дастурларини амалга оширишда иштирок этадиган шахсларнинг меҳнатига ҳақ тўлашга нисбатан қўлланилмайди. Фонднинг мол-мулки фондга алоқадор шахслар ўртасида тақсимланиши мумкин эмас. Фонднинг мол-мулкини кўпайтириш учун фондга маблағ киритган шахслар маблағ бераётганда бу маблағлардан белгиланган мақсадда фойдаланилиши тўғрисида, шу жумладан фондни қайта ташкил этишда ёки тугатишда маблағларни қайтариш шартлари тўғрисида фонд билан шартномалар тузиши мумкин 47 . Диний ташкилотларнинг мулки уларнинг ўз маблағлари ҳисобидан сотиб олинган ёки яратилган, фуқаролар, жамоат бирлаш малари эҳсон қилган (васият қилиб қолдирган) ёхуд давлат томонидан назарда тутилган бошқа асосларда олинган, ўз фаолиятларини таъминлаш учун зарур бўлган бинолар, иморатлар, ибодат қилиш анжомлари, ишлаб чиқариш, ижтимоий ва хайрия иншоотлари, пул маблағлари ва бошқа мол-мулклардан иборат бўлиши мумкин. Диний ташкилотларнинг мулкий ҳуқуқлари қонун билан муҳофаза қилинади. 47 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003, № 9-10, 141-модда Диний ташкилотлар ўз эҳтиёжлари учун давлат органлари томонидан шартнома асосида бериладиган бинолар ва мол-мулкдан фойдаланишга ҳақлидир. Тарихий ва маданий ёдгорликлар объект лари ва буюмларини диний ташкилотларга фойдаланиш учун бериш қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади. Диний ташкилот лар учун ер ажратиш ҳамда ибодат бинолари қуриш тегишли равишда Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг рухсати билан белгиланган тартибда амалга оширилади. Бундан ташқари қонунчиликда мулкнинг маҳалла мулки, кооператив мулк, ижарага олинган корхона мулки ва жамоа корхонаси мулки каби турлари ҳам назарда тутилган эди. Маҳалла мулки. Маҳалла ижтимоий ўз-ўзини бошқаришнинг бошланғич бўғини ҳисобланади. Маҳалла мулки қуйидаги маблағлар дан шаклланади: –маҳалла аҳолисининг биргаликдаги меҳнат фаолияти ва уларнинг умумий даромадлари; –фуқаролар ва юридик шахсларнинг ихтиёрий бадаллари, хайр- эҳсонлари; –халқ депутатлари туман ва шаҳар Кенгашлари томонидан белгиланган тартибда ажратилган бюджет маблағлари; –шунингдек, қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа маблағлар 48 . Маҳаллада истиқомат қилувчи аҳоли томонидан сайлаб қўйил ган органлар маҳалла мулкининг субъекти ҳисобланади. Маҳалла мулкининг тайинланишидан мақсад, турли маросимлар, тадбирлар, шунингдек кам таъминланган оилаларга нисбатан моддий ёрдам бериш ҳисобланади. Шу билан бирга, ушбу органлар ўз мулки бўлган объектларни вақтинчалик ёки доимий фойдаланиш учун юридик ва жисмоний шахсларга беришга, ижарага 48 Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонуни// Ў збекистон Республикаси Олий Мажлис Ахборотномаси 1999. 5-сон, 110-модда топширишга, ўз тасарруфи дан чиқаришга, қонун ҳужжатларига мувофиқ мазкур мулк билан боғлиқ бошқа битимлар тузишга ҳақлидир. Кооператив мулк хўжаликни биргаликда юритиш ёки бошқа фаолият билан шуғулланиш учун аъзолик асосида ихтиёрий бирлаш ган фуқароларнинг биргаликдаги мулкидир. Кооператив мулк ўз тар киби бўйича унинг аъзолари мол-мулкини умумлаштириш, хўжалик фаолиятини юритиш асосида олинган даромадлар ва ҳоказолардан ташкил топади. Кооператив тугатилган тақдирда бюджет, банклар ва бошқа қарз берувчилар билан ҳисоб-китоблар қилинганидан кейин қолган мол-мулк кооператив аъзолари ўртасида тақсимланади. Ижарага олинган корхона мулки таркибига асосан ишлаб чиқарилган маҳсулотдан олинган даромад ва бошқалар киради. Кор хонанинг бошқарув органи мулк ҳуқуқини амалга оширувчи субъект ҳисобланади. Бундай мақомдаги корхоналар мулки билан боғлиқ муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг қонун-ҳужжатлари мустаҳкамланган. Жамоа корхонасининг мулки давлат корхонасининг бутун мол-мулки меҳнат жамоаси аъзолари томонидан сотиб олиш ёки бошқача усуллар билан қўлга киритилган тақдирда вужудга келади. Унинг таркибига, шунингдек ишлаб чиқарилган маҳсулотлар, олин ган даромад ва бошқалар ҳам киради. 3. Хусусий мулк ҳуқуқи объектлари. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 209-моддасига асосан қонун билан ман этилган айрим ашёлардан ташқари ҳар қандай мол-мулк хусусий мулк бўлиши мумкин. Қуйидагилар хусусий мулк ҳуқуқи нинг объектлари ҳисобланади: –уй-жойлар, хонадонлар, дала ҳовлилар, экинлар, ҳайвон ва паррандалар, уй-рўзғор буюмлари; – акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар; – ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, савдо ва бошқа хўжалик фаолияти соҳасидаги корхоналар, мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш воситалари; – ихтиролар, селекция ютуқлари, саноат намуналари ва интеллектуал фаолиятнинг (мулкнинг) бошқа натижалари; – истеъмол қилишга ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган ҳар қандай бошқа мол-мулк қонунларга мувофиқ хусусий мулк бўлиши мумкин, айрим мол-мулк турлари бундан мустасно. Юқоридаги объектлар хусусий мулк ҳуқуқи асосида фуқаролар га ҳам, юридик шахсларга ҳам тегишли бўлиши мумкин. Корхона мол-мулк мажмуидан иборат бўлиб, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг зарур ва муҳим шартларидан биридир. Тадбиркорлик фаолияти юридик шахслар, фуқаролар ёки фуқаро томонидан ўз таваккалчиликлари ва мулкий жавобгарликлари асосида даромад (фойда) олиш мақсадида қонунлар доирасида амалга ошириладиг а н ташаббускор хўжалик фаолиятидир. Фаолиятга ёлланма меҳнатни жалб қилган ҳолда иш олиб бораётган хусусий тадбиркор юридик шахс ҳисобланиб, унинг корхонаси тегишли тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши шарт. Ёлланма меҳнат жалб қилмай якка тартибда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган шахс юридик шахсни ташкил қилмай иш олиб бориши мумкин. Хусусий тадбиркорлик мол-мулки давлат, кооператив ёки бошқа корхоналарнинг мулкидан ёки унинг бир қисмини харид қилишдан ёки ижарадаги мулкини сотиб олишдан ҳамда қонунда назарда тутилган бошқа асослардан вужудга келади. Қонун бўйича фуқаро ёки юридик шахс сотиб олиши, фойдала ниши ва ҳадя қилиши мумкин бўлган ҳар қандай нарса хусусий мулк объекти бўлиши мумкин. Хусусий мулк ўзининг ҳуқуқий режимига кўра фуқаролик эркин муомаласидаги хусусий мулк ва фуқаролик муомаласида ҳаракати чекланган хусусий мулкка бўлинади. Фуқаролик муомаласида ҳаракати чекланган мол-мулк объект ларини эркин равишда сотиш ва сотиб олиш мумкин эмас. Бундай объектларнинг фуқаролик муомаласидаги ҳаракати давлатнинг махсус ваколатли органлари томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Тегишли қонун ҳужжатларида хусусий мулк бўла олмайдиган мол- мулк келтириб ўтилади. Агар фуқаро ихтиёрида бундай мол-мулк инсофли ва қонуний асосларда пайдо бўлса (мерос тариқасида ўтиш ва ҳ.к.), у буни ўзидан бегоналаштириши лозим. Агар бундай мол-мулк ғайриқонуний ва ноинсофлик асосида олинса ёки ҳосил қилинса, давлат фойдасига мусодара этилиши лозим. 4. Хусусий мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари. Хусусий мулк ҳуқуқининг вужудга келиши мулк ҳуқуқининг вужудга келиш усуллари билан боғлиқдир. Лекин мулкни вужудга келтирувчи айрим усуллар хусусий мулк билан боғлиқ бўлмаганлиги туфайли уларни фарқлаш лозим бўлади. Масалан, мусодара, реквизиция, национализация каби мулк ҳуқуқини вужудга келтирувчи асослар хусусий мулкка алоқаси йўқ. Хусусий мулк ҳуқуқининг вужудга келиш усуллар ўз ўрнида дастлабки ва ҳосила асослар таркибига киритилади. Умуман олганда хусусий мулкнинг вужудга келтирувчи асос ларга мулкнинг мерос қолдирилиши, меҳнат фаолияти, тадбиркорлик ва бошқа хўжалик фаолияти натижасида мол-мулк яратиш, кўпайти риш, ҳосил, даромадлар ёки дивидентлар олиш, мол-мулк билан боғлиқ олди-сотди, хадя, рента, айирбошлаш ва бошқа шартнома ларни тузиш, давлат мулкини хусусийлаштириб олиш, эгалик қилиш ҳуқуқини вужудга келтирувчи муддат ўтгандан сўнг мулкка бўлган ҳуқуқни олиш, ажратилган ер участкаларига уй- жой қуриш, ўзбошим чалик билан қурилган иморатларга мулк ҳуқуқини эътироф этилиши, эгасиз ашёлар (топилма, хазина, қаровсиз ҳайвонлар ва бошқа эгасиз ашёлар)га нисбатан мулкдор ҳуқуқларини олиш ва бошқа қонунда тақиқланмаган усулларда мол-мулкни қўлга киритиш ва бошқалар киради. Фуқаролар ва юридик шахсларнинг хусусий мулкининг вужудга келиши ўзига хос хусусиятлари, асослари, тартиби билан фарқланади. Масалан фуқароларнинг хусусий мулкининг вужудга келиш асосларининг ўзига хос ҳусусиятлари уларнинг ёлланма меҳнатга ёлланилиши натижасида мулк ҳуқуқини қўлга киритиши, ижодий фаолиятни амалга ошириш натижасида мол-мулкка эга бўлиши ҳамда якка тартибда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш орқали мулк ҳуқуқининг вужудга келиши билан юридик шахсларнинг хусусий мулк ҳуқуқининг вужудга келишидан ажралиб туради. Зеро, юридик шахслар юқоридаги мулк ҳуқуқини қўлга киритувчи фаолиятлар билан шуғулланиш имкониятига эга эмаслар. Шунингдек фақат юридик шахслар шуғулланиши мумкин бўлган фаолиятлар мавжудки, у фаолият орқали фуқаролар мулк ҳуқуқини қўлга киритиши мумкин эмас. Хусусий мулкни бекор бўлиш асослари мажбурий ва ихтиёрий тартибда амалга оширилади. Агар мулкдор ихтиёрий равишда ўз мулкидан “воз” кечса, яъни унинг тақдирини белгиловчи ҳаракат содир этса, у ҳолда мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши ихтиёрий амалга оширилган саналади. Ихтиёрий асосда хусусий мулкнинг бекор бўлиши учун мулкдор ўз манфаатларини кўзлаб мулкини сотиши, айирбошлаши, ҳадя қилиши ёки бошқача тарзда бегоналаштириши мумкин. Бундан ташқари фойдаланиш натижасида ўз хусусиятини йўқотадиган мол-мулкларни мулкдор ўз эҳтиёжи ва манфаати учун ишлатганда ҳам ихтиёрий мулк ҳуқуқи бекор бўлади. Масалан, озиқ овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш орқали унга бўлган ҳуқуқ бекор бўлади. Мажбурий асосда мулк ҳуқуқининг бекор бўлиши мулкдор эркидан ташқарида содир бўлади. Турли табиий офатлар (зилзилалар, сув тошқинлари ва бошқа форс мажор ҳолатлари), давлат ваколатли органларининг мулк ҳуқуқини бекор қилиш билан боғлиқ қарорлари (мулкни мусодара қилиш, национализация, реквизиция, ўзбошимча лик билан қурилган иморатни бузиб ташлаш), тарихий ва маданий бойликларни хўжасизларча сақлаш, ноқонуний қўлга киритилган мол-мулкларни олиб қўйиш, мажбурият бўйича суд қарори билан мулкдор мол-мулкига ундирувни қаратиш ёки бошқа шахснинг ноқонуний мулкни “ўзлаштириб олиши” билан мажбурий тартибда мулк ҳуқуқининг бекор бўлишига олиб келади. Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Оммавий (давлат) мулк ҳуқуқи.умумий мулк. Мулк ҳуқуқини ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш
Интеллектуал мулк ҳуқуқи. Муаллифлик ҳуқуқи. Турдош ҳуқуқлар
Мулк ҳуқуқи
Сувга нисбатан мулк ҳуқуқи
Ашёвий ва мулкий ҳуқуқлар