Монарх давлат бошлиғининг ҳуқуқий ҳолати - Юриспруденция - Рефераты

Монарх давлат бошлиғининг ҳуқуқий ҳолати

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

33.44140625 KB

Монарх давлат бошлиғининг ҳуқуқий ҳолати Режа: Кириш 1. Давлат бошлиғи тушунчаси 2. Монархия ва унинг кўринишлари Хулоса Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати

Кириш Мавзунинг долзарблиги. Давлат ва жамият ҳаѐтини эркинлаштириш, инсон ва фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатлари механизмини яратиш борасида жаҳондаги етакчи давлатлардан андоза олиш билан бирга, минг йиллардан бери шаклланган миллий урф-одат ва анъаналар, аждодларимизнинг бой меросини ўзлаштирган ҳолда жамиятимиз ҳаѐтини янада демократлаштириш имконига эга бўламиз. “Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи” фанини ўрганиш республикамиз конституциявий ҳуқуқини ўзлаштиришга имкон беради. Ижтимоий муносабатларни тартибга солишда ҳар бир давлат махсус ҳуқуқий нормаларни доимий равишда ижод қилади. Ушбу нормалар махсус аппарат ѐрдамида мажбурий асосда қўлланиши таъминланади. Худди шу ҳуқуқий нормалар тизимида шундай асосий нормалар ажралиб турадики, шулар асосида давлат механизми таъминланади. Худди шу нормалар конституциявий ҳуқуқнинг асоси ҳисобланади. Конституциявий ҳуқуқ томонидан тартибга солинадиган ва мустаҳкамланадиган ижтимоий муносабатлар, ижтимоий тузум ва унинг асослари, жамиятнинг сиѐсий ва иқтисодий негизлари, жамият ижтимоий тузилиши шахсларнинг ҳуқуқий ҳолати; жамият ва давлат сиѐсий режими, давлат тузилиши, бошқарув шаклини белгиланиши, булар барчаси конституциявий ҳуқуқ институтларидир. Шундан, келиб чиқиб, конституциявий ҳуқуқни таърифлаш лозим. Давлат ҳокимиятини шакллантириш ва амалга ошириш жараѐнида вужудга келувчи ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳамда инсон ва фуқаролар ҳуқуқий ҳолати билан боғлиқ асосий муносабатларни белгиловчи юридик нормалар йиғиндиси конституциявий ҳуқуқни ташкил этади. Хорижий мамлакатларнинг конституциявий ҳуқуқини ўрганишда хорижий давлатларда давлат бошлиғининг ҳуқуқий мақоми, хусусан, монарх давлат бошлиғининг ўзига хос белгилари масаласи муҳим аҳамиятга эга.

Курс ишининг мақсади. Хорижий мамлакатларда монарх – давлат бошлиғининг ҳуқуқий ҳолати, унинг белгилари масаласини ѐритиб бериш. Курс ишининг вазифалари. Курс ишининг мақсадини амалга ошириш учун қуйидаги вазифаларни бажариш лозим:  Давлат бошлиғи тушунчасининг моҳиятини ѐритиб бериш;  Монархия ва унинг мутлоқ, парламентар, дуалистик ва теократик кўринишларини ўрганиш ва изоҳлаб бериш;  Монарх – давлат бошлиғининг ўзига хос белгиларини кўрсатиб бериш;  Монархия шаклидаги давлатларда тахт ворислигининг асосий шаклларини ѐритиб бериш.

1. Давлат бошлиғи тушунчаси Ҳокимиятнинг "классик" тармоқлари – парламент, ҳукумат, суд (қонунчилик, ижро ва суд ҳокимияти) дан фарқли равишда давлат раҳбарининг амалий ва юридик ҳолатини бир хилда баҳолаш мумкин эмас. Бу жуда мураккаб масала: давлат раҳбари ким, унинг юридик ва амалий мақоми қандай? У ким - қонун чиқарувчими, ижро ҳокимиятининг раҳбарими ѐки ҳеч бир тармоққа тегишли эмасми? Давлат механизмида давлат раҳбари қандай ўрин тутади. Гап шундаки, ҳар бир мамлакатда бу мансаб эгасининг тутган ўрни ўзига хос. Аммо шунга қарамай, уларнинг давлат раҳбари институтига берган таърифини ифода этувчи умумий белгилари, ўзига хос аниқ томонларини алоҳида кўрсатиш мумкин 1 . Масалан, Л.М.Энтоннинг фикрича, давлат раҳбари –бу "Давлат институти иерархиясида расман энг юқори ўринни эгаллаган, мамлакатнинг ички сиѐсий ҳаѐтида ва бошқа мамлакатлар билан муносабатларида олий ваколатни амалга оширувчи расмий шахс (орган)дир". Буни энг универсал таъриф, дейиш мумкин. В.А.Стародубский давлат раҳбарига кенгроқ таъриф берган, унинг фикрига кўра, давлат раҳбари – бу давлатни халқаро муносабатларда ифода этувчи ва олий давлат хужжатларини амалга оширувчи орган ҳисобланади. А.А.Мишиннинг таъкидлашича, давлат раҳбари ижро ҳокимиятининг соҳиби, давлатнинг халқаро муносабатларидаги олий вакилидир. А.М.Осаволюк давлат раҳбарига қуйидагича таъриф беради: "Давлат раҳбари – давлат органлари тизимида олий лавозимни эгаллаган, мамлакат ичкарисида ва ташқарисида унинг олий вакили, миллат ва давлат (халқ ва давлат) бирлигининг рамзи бўлган лавозими шахс ѐки органдир”. 1 Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи / Масъул муҳаррир: профессор А.А.Азизхўжаев. – Тошкент: ТДЮИ, 2009, 230-бет.

Умумий кўламда олиб қараганда, давлат раҳбари ѐ монарх (мутлақ ҳоким), ѐки президент, ѐхуд (камдан кам ҳолатларда) жамоа шаклидаги орган бўлиши мумкин. Хўш, конституциялар давлат раҳбари институтларга қандай ѐндошмоқдалар. Япония конституцисига кўра, давлат раҳбари "Император" унвонига эгадир. Конституциянинг 1-моддасида унинг давлат органлари тизимида тутган ўрнига таъриф берилади. Жумладан, ундан шундай дейилган: "Император давлат рамзи ва халқнинг ажралмас бирлиги ҳисобланади, унинг мақоми суверен ҳокимият соҳиби –халқнинг хоҳиши иродасига қараб белгиланади". Испаниянинг ҳозирги Конституциясида давлат раҳбари –қиролнинг роли ва тутган ўрни тўғрисида аниқ маълумот келтирилади. Унинг 50моддасида шундай дейилади: "Қирол Испания давлатининг раҳбари, унинг бирлиги ва барқарорлигининг рамзидир. У давлат институтлари томонидан тўғри фаолият кўрсатилишининг кафолати ҳисобланади. Халқаро муносабатларда Испаниянинг, айниқса, тарихан муштарак бўлган миллатнинг олий ваколатини, шунингдек, унга Конституция ва қонунлар билан бериб қўйилган функцияларни амалга оширади". Франция Конституциясида, Президентнинг давлат бошқарувида тутган ўрни, роли ва аҳамияти анча аниқ белгиланган (5-модда); "Республика Президенти конституцияга риоя этилишини кузатиб боради, ўз арбитражлари орқали давлат органларининг мўътадил фаолиятини, шунингдек, давлат ҳокимиятнинг мустақиллигини таъминлайди. У миллий мустақиллик, ҳудудий яхлитлик, ҳамжамиятлар битимлари ва шартномаларига риоя этилишининг кафолати ҳисобланади." Келтирилган мисоллардан кўринадики, давлат раҳбари халқ томонидан сайланган президент ѐки монарх бўлса ҳам конституцияларда уларнинг

давлатдаги ҳақиқий роли тўлиқ баѐн этилмайди ва аниқ таъриф берилмайди. Давлат раҳбари парламент томонидан сайланган президент бўлган ҳолларда, конституцияда унинг юридик, сиѐсий ва бошқа ўрни тўғрисида ҳеч нарса дейилмайди. Бу конституцияларда президентни сайлаш тартиби баѐн қилинади ва унинг муҳим функциялари санаб ўтилади холос. Бу конституциявий ҳуқуқ нуқтаи назаридан унчалик тўғри эмас. Бундай ҳолатларда қонун чиқарувчилар давлат раҳбарининг роли ҳаммага маълум ва уни тушунтириб ўтиришнинг ҳожати йўқ, деб ўйлашлари мумкин 2 . Италия ва Германия Федаратив Республикаси конституцияларида давлат бошлиғи қандай орган деган саволга жавоб йўқ. Масалан, Италия конституциянинг 83-моддасида президент парламент аъзоларининг қўшма мажлиси томонидан сайланиши ва уни сайлаш тартибигина белгилаб қўйилган. 84-моддада эса президентлик номзодларига талаблар тўғрисида, 85моддасида президент 7-йилга сайланиши ва сайлов ўтказиш муддати ҳақида маълумот берилади. 86-моддада президент ўз вазифаларини бажара олмаган ҳолатларда, унинг лавозимини вақтинча бошқариб туриш тартиби баѐн қилинган. Фақат 86-моддада республика президенти –давлат раҳбари эканлиги ва у миллий бирликнинг ифода этиши маълум қилинади. Шу ерда унинг конституциявий ваколатлари санаб ўтилади. Германия Федератив Республикаси конституциясида республика президенти-давлат раҳбари ѐки у миллий бирликни ифода этиши ҳақида айтиб ўтилмаган. Унинг 54, 55, 56-моддаларида президентнинг ваколатлари, сайланиш, қасамѐд этиш, президентни лавозимидан озод этиш кўрсатилган. Юқорида айтилганлардан кўринадики, давлат раҳбарининг юридик ва фактик мақоми, давлат ҳокимияти бошқарувини амалга оширишда унинг роли, мазкур давлатдаги мавжуд бошқарув шаклига, сиѐсий тизим ва бошқа 2 Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи / Масъул муҳаррир: профессор А.А.Азизхўжаев. – Тошкент: ТДЮИ, 2009, 237-бет.

шарт-шароитларга, шунингдек, мамлакатда таркиб топган анъаналар, урф одатлар ва суд прецеденти характерига боғлиқдир. Номигагина ҳокимиятни эгаллаб турган давлат бошлиғи фақат қонунларни имзолайди. Унинг имзоси қонунни кучга кирганлигини билдиради. Давлат раҳбари қонун асосида маълум тадбирлардан ўтиб, фуқаролар ва бошқа давлатлар томонидан давлат раҳбари сифатида эътироф этилган тақдирдагина, қонуний ўз лавозимига киришган ҳисобланади. Қонунийлаштириш усуллари турлича бўлиши мумкин: агар Республика бўлса, сайланган президент, агар монархия бўлса, ўз лавозимини мерос тариқасида олган монарх давлат раҳбари бўлади. Давлат раҳбари ҳокимиятни зўрлик билан эгаллаб олган бўлса, ноқонуний ҳисобланади. Бундай ҳолатларда ҳам давлат раҳбари давлат механизмининг қолган бўғинларини ҳам ўзига бўйсундириб, давлат бошлиғи функциясини бажариши мумкин. Ноқонуний давлат раҳбари диктатор, ѐки куч ишлатиб ҳокимиятни босиб олган ҳарбий хунта бўлиши мумкин. Давлат механизми тизимида давлат раҳбарининг ўрни тўғрисидаги масала жуда мураккаб. Унинг ҳақиқий ўрнини белгилашга ҳаракат қилганингизда ҳар сафар истисно қоидаларга, қарама-қарши фикрлар ва мисолларга дуч келиш мумкин. Кўпинча давлат раҳбарини ижро ҳокимиятига тегишли эканлигини ишонч билан таъкидлайдилар. АҚШнинг жаҳонга машҳур Конституциянинг 2-моддасида ижро ҳокимияти АҚШ президентига тегишли деб баҳоланган, фикримизча, давлат раҳбари институти кўпчилик ҳолатларда алоҳида мустақил комплексни ташкил қилиб, ҳокимиятнинг бирор тармоғига уни киритишга ҳаракат қилиш нотўғри ва самарасиздир. Давлат раҳбари – давлатнинг шундай ҳуқуқий ва сиѐсий арбобики, унинг барча фазилатлари ўзига хосдир. Биз фақат унинг умумий ваколатларини таҳлил қиламиз, бунда республика ва монархия шаклларини алоҳида ҳам ажратиб ўтирмаймиз. Давлат раҳбарларини умумий ваколатларини ѐритишда,

улар ҳақиқатдан ҳам монарх учун ва президент учун универсал характерлими ѐхуд уларнинг баъзиларида бу хусусиятлар мавжуд эмасми деган саволларга тўхталамиз. Манбаларда давлат раҳбарининг ваколатларига оид турли маълумотлар келтирилади, уларни умумлаштирганда энг асосий ва ўзига хос ваколатларини ажратиб кўриш мумкин. Фикримизча, улар орасида энг универсали давлат раҳбарларининг вакиллик функцияларидир. Давлат раҳбари мавжуд урф-одатлар, қоидалар ва қонун нормаларига мувофиқ, ўз мамлакатини ички ва ташқи муносабатларда акс этади, бундай муносабатлар илдизи аслида қадимий даврларга бориб тақалади. Вакиллик этиш функцияси асрлар мобайнида амал қилиб келаѐтган қоидаларга мувофиқ бажарилади. Давлат раҳбари турли тантанали маросимлар ва миллий байрамларни бошқаради. У муҳим тантаналарда иштирок этади. Муҳим саналар, воқеалар муносабати билан ўз халқига табриклар ва мактублар йўллайди, парламентга расман мурожаат қилади. Бу мактублар ва мурожаатлар диний маросим, эскича урф-одат характерига эга бўлиб, мамлакатдаги бирор воқеа билан боғлиқ 3 . Ўша кўп асрлик анъаналарга кўра, давлат бошлиғи хорижий мамлакатларда, ўз вакилларини дипломатик аккредитациядан ўтказадилар. Давлат раҳбари хорижий давлат вакилларини қабул қилади, улар ишонч ѐрлиғи ва элчини чақириб олиш ѐрлиғини топширадилар. Хорижий элчилар мамлакатга келиб, давлат бошлиғи қабулида бўлганидан кейин аккредитациядан ўтган ҳисобланадилар. Давлат раҳбари расмий сафарда бўлади, бошқа давлатларниниг раҳбарлари билан учрашади, турли халқаро анжуманларда иштирок этади. Давлат раҳбари бирор давлатга ташриф буюрганда, унга иззат-икром 3 Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи / Масъул муҳаррир: профессор А.А.Азизхўжаев. – Тошкент: ТДЮИ, 2009, 287-бет.

кўрсатилади, фахрий қоровул саф тортади, давлат мадҳияси янграйди, мамлакатларнинг гимнлари ижро этилади. Бундай сафарлар халқаро алоқаларни мустаҳкамлайди, тантанали учрашув мамлакатга бўлган ҳурматни ифодалайди. Давлат раҳбари музокаралар ўтказиш, халқаро шартнома ва битимларни имзолаш ҳуқуқига эга. Бунинг учун ҳукумат томонидан маълум топшириқ талаб этилмайди, бундай ҳуқуқни унинг лавозими тақозо этади. Давлат раҳбари ҳар доим кенг маънодаги турли алоқаларда, мамлакат ичкарсида ва ташқарисида давлат, миллат, халқ вакили ҳисобланади. Шунинг учун вакиллик функцияси унинг мамлакат бош дипломати эканлигини ифодалаб беради. Хорижий мамлакатларда давлат бошлиғининг ваколатларини бир неча гуруҳларга бўлишимиз мумкин. Давлат бошлиғининг бошқарув соҳасидаги ваколатлари ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Бу ваколатлар қуйидагилардир: давлат раҳбари барча ҳолларда ҳам ҳукуматни тайинлаш ва уни истеъфога чиқариш тадбирларида иштирок этади, яъни ижро ҳокимиятини шакллантиришда қатнашади. Унинг бу борадаги реал ҳуқуқи ва вазифаси белгиланган. Парламентар республикаларда ва монархияларда давлат раҳбари мавжуд қонун, урф-одатлар ва суд прецеденти, жами ѐзилган ва ѐзилмаган қонунлар бўйича парламент ишончини қозонган шахсни Бош вазир, ҳукумат бошлиғи қилиб тайинлашга мажбур. Қоидага кўра, булар сайловда ғалаба қозонган партияларнинг раҳбарлари бўлишади. Бунга Буюк Британия мисол бўла олади. Буюк Британия Қироличаси парламентнинг қуйи палатасига бўлган сайловларда ғалаба қозонган партия раҳбарини Бош вазир вазифасига тайинлайди. Монархнинг бу тайинлаши эса сайлов натижаларига боғлиқ, ўзи танлаш имкониятига эга эмас. Давлат раҳбари ижро ҳокимятига ҳам эгалик қилса, яъни кучли президент модели мавжуд бўлса, уларнинг ваколати анча салмоқли ва кенг ҳисобланади. Президентлик республикасида президент барча вазирлар ва

ҳукумат аъзоларини тайинлайди ва қоидага кўра, ушбу маҳкамани ўзи бошқаради. Тўғри, вазирларни тайинлаш ѐки ишдан олиш юзасидан қўшимча шартлар ва қоидалар бўлиши ҳамда улар мустаҳкамланиб қўйилиши мумкин, аммо улар давлат раҳбари ваколатига жиддий таъсир этмайди. Масалан, АҚШда вазирлар (улар давлат котиблари дейилади). Сенатнинг "кенгаши ва розилигига" мувофиқ президент томонидан тайинланади. Аксарият ҳолатларда, Сенат президент кўрсатган номзодларга эътироз билдирмайди. Парламентар республика ҳисобланган Италияда эса президент парламент томонидан кўпчилик овоз билан қўллаб-қувватланган ҳукумат аъзоларининг ҳар қандай рўйхатини тасдиқлайди. У ерда президент ва парламент ўртасидаги муносабатларнинг ўзгача модели амал қилади. Давлат бошқаруви соҳасидаги давлат раҳбари ваколатига унча юқори даражада бўлмаган бошқа мансабдор шахсларни тайинлашни ҳам киритиш мумкин. Бундай мансабдор шахсларнинг қаторига суд ҳокимияти вакиллари киради. Баъзи бир мамлакатларда, судьяларнинг тайинланиши давлат раҳбарининг ўз номидан эълон қилинган хужжатлари билан расмийлаштирилади. Баъзи бир мамлакатларда ижро ҳокимиятининг муҳим хужжатлари давлат раҳбари номидан эълон қилинади. Ягона қоида-тартибни ижро этиш контрассигнация асосида бўлади.

2. Монархия ва унинг кўринишлари Монархия шундай бошқарув шакли бўлиб, унда давлат бошлиғи – монарх (ҳар бир мамлакатда у турлича номланади – император, қирол, султон, амир ва ҳаказо) алоҳида юридик мақомга эга: унинг ваколатлари бирламчи, давлатдаги бирон-бир бошқа ҳокимиятдан ҳосил бўлмаган (ваколатлантирилмаган) тавсифга эга, ўз лавозимини, одатда, наслданнаслга мерос орқали ўтказиш йўли билан қўлга киритади ва ушбу лавозимни умрбод эгаллайди 4 . Шунингдек, монархия тузумида давлат бошлиғи лавозими наслданнаслга ўтиб, уни эгаллаган шахс юридик жиҳатдан жавобгарликка тортилиши мумкин эмаслиги белгиланган бўлади. Бу шуни англатадики, монархия бошқарув шаклидаги давлатда давлат бошлиғини бирон-бир қонуний тарзда ўз лавозимидан олиб ташлаш ѐки унинг қонунга хилоф хатти- ҳаракатлари учун жиноий жавобгарликка тортиш мумкин эмас. Инсоният пайдо бўлгандан буѐн, давлат шакли монархия бошқарувида ривожланиб кела бошлаган. Агар биз инсоният тарихидан давлат бошқаруви усулини ўрганмоқчи бўлсак, албатта, монархия тузуми ҳукмрон бўлган даврни тассавур қиламиз. Чунки, феодаллик тузум ҳукмрон бўлган даврда монарх, подшо, султон, қирол ѐки император деб аталиб энг катта ерга эгалик қилган ва халқнинг розилигисиз чексиз ҳокимият соҳиби бўлган. Ҳозирги монархия давлатлари феодал тузум давридагидан тубдан фарқ қилади. Масалан, 1931 йил Испанияда юз берган инқилоб натижасида Ф.Франко диктатурасининг ўрнатилиши билан тугаган. 1931-1939 йиллар Испания давлати давлат бошқаруви усули мутлақ монарх ҳукмронлигидан чекланган монархия шаклига ўтиш босқичларининг илк даври ҳисобланади. 1978 йил 27 декабрда қабул қилинган “Испания қиролигининг 4 Одилқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. - Т., 2009, 136-бет

Конституцияси“ чекланган монархия давлат бошқаруви шаклига батамом ўтганлигини тасдиқлайди. Шунингдек, Буюк Британия, Бельгия, Япония давлатларида ҳам монархия бошқарув усули, сиѐсий режимнинг демократиялаштиришда бир-бирига мослаштирилди. Айрим бир монархия шаклидаги давлатларда “ҳукмдор“ сайлов йўли билан лавозимига қўйилади. Бунга мисол сифатида Бирлашган Араб Амирликларида федерация субъектлари бошлиғи ҳисобланган амирлар ўзлари орасидан бош ҳукмдорни беш йил муддатга сайлашини кўришимиз мумкин. Бу эса республика шаклидаги давлат бошқарувининг маълум бир таркибий ўхшашликларини ўзида намоѐн этади. Монархия давлат бошқарувининг алоҳида шакли сифатида бир қанча давлатларда тарихий анъаналарга ҳурмат (ғарбнинг ривожланган мамлакатларига хос) ѐки жамиятда феодал муносабатларнинг сақланиб келинаѐтганлиги (масалан, Яқин Шарқнинг монархия давлатларида) натижасида амал қилиб келмоқда. Аслида “монархия” атамаси (монос – бир, якка, архе – ҳокимият) юнонча сўздан олинган бўлиб, яккаҳокимлик, ягона ҳукмдор деган маъноларни англатади. Монархия давлат бошқарув шакли сифатида ўзининг аниқ юридик белгиларига эга. Агар олий давлат ҳокимияти бир шахснинг (монарх, қирол, подшо, император, шоҳ, султон) қўлида тўпланган бўлса ва у авлоддан-авлодга мерос қилиб қолдирилса, бундай давлат бошқарув шакли монархия деб аталади. Монархиянинг асосий белгиларини қуйидагича ифодалаш мумкин: - монарх давлатни шахсийлаштиради; - монарх ҳокимиятни якка ўзи бошқаради; - монарх ҳокимияти муқаддас деб эълон қилинади; - монарх ўз фаолиятида расман мустақилдир; - ҳокимиятни ўрнатиш, қабул қилиш (легитимлаштириш) нинг алоҳида тартиби мавжуд; - муддатсиз, умрбод бошқарув;

- монарх ўз бошқарувининг натижалари учун юридик жавобгар эмас, яъни монарх масъулиятдан озод киши ҳисобланади. Монархия тузуми ҳукмрон бўлган жамиятда, давлат бошлиғи худонинг ердаги вакили деб қаралади. Масалан, Япония императори 1945 йилга қадар қуѐш худоси Аматераснинг ўғли деб ҳисобланган. Ҳозирги замонда, подшоларнинг худолар авлодидан келиб чиққанлиги ҳеч кимни қизиқтирмайди. Тарихий манбаалардан бизга маълумки, феодал тузум ҳукмрон бўлган даврда, катта ер эгалари ҳокимиятни эгаллашга ҳаракат қилиб келишган. Айримлари бу мақсадларига эришиб ўзларини олий ҳукмрон деб эълон қилганлар. Демак, ҳозирги монархия тузуми сақланиб қолган давлатларнинг ҳукмдорлари феодал тузум давридан авлоддан-авлодга ўтиб келган насл эгалари ҳисобланади. Лекин улар ҳозирги замонда олдинги даврдагидек, давлат ҳокимиятига эга эмаслар. Аммо монархнинг миллат бирлигини намоѐн этувчи мавқеи ҳозир ҳам юқори баҳоланмоқда. Масалан, 1946 йилги Япония Конституциясининг 1-моддасида “Император халқ бирлиги ва давлат рамзи ҳисобланади, мустақил ҳокимиятга эга бўлган, халқнинг хоҳиш иродаси унинг мақомини белгилаб беради”. Шунингдек, 1978 йилги Испания Конституциясининг 56-моддасида ҳам миллат бирлиги ва давлат ҳокимиятининг мавжудлиги қирол номи билан боғланади. 1707 йилги Буюк Британиянинг Шотландия билан қўшилиш ҳақидаги конституциявий қонунида ҳам қироличанинг икки давлат ҳокимияти тизимидаги тутган ўрни белгилаб берилган. Мазкур қонуннинг 1,2-моддалари қирол ҳазрати олийларининг бундан кейинги мақоми икки олий давлат бирлиги рамзи сифатида доимо ҳокимият тепасида бўлиши ва тахт ворислиги масалаларини мустаҳкамлаб берган. Бизга тарихий манбалардан маълумки, ушбу конституциявий акт қабул қилингунга қадар, Шотландиянинг ўз қироллиги мавжуд бўлган. Бу қонун қабул қилингандан кейин икки давлат қироллиги бирлашиб ягона қирол, яъни бирлашган қироллик давлатнинг рамзи ва

миллат бирлиги мақомида, айрим ваколатлари сақланиб қолинган. Масалан, қирол жамоа палатасини тарқатиб юбориши, Бош вазир лавозимига жамоа палатаси вакилидан бирортасини тайинлаши, амнистия ва авф этиш тўғрисидаги фармонларини қабул қилиши мумкин. Энг муҳими шундан иборатки, аксарият монархия тузуми ҳукмронлик қилаѐтган давлатларда, монархнинг мақоми конституцияда мустаҳкамланган бўлади. Лекин, 1931 йил қабул қилинган Бельгия конституциясида монарх тўғрисидаги қоидалар белгиланмаган. Энг асосийси монарх ваколатлари, уни конституция ѐки бошқа қонунларда белгиланишининг аҳамияти йўқ. Мана шу принцип асосида монархия кўринишидаги давлат шаклини ўрганамиз ва уни таҳлил қиламиз. Монарх давлат ҳокимиятининг жонли тимсоли ҳамда давлат бошлиғи бўлиб мамлакатни ташқи ва ички сиѐсатини шакллантирувчи халқ вакили, миллат “отаси”, фуқароларни жипслаштирувчи, уларни мамлакат миқѐсида бирлаштирувчи шахс сифатида майдонга чиқади. Монархия давлат бошқарув шакли азалдан яккаҳокимлик асосида ҳокимиятни амалга оширувчи шахснинг ҳокимиятига асосланган бўлиб, ҳозирги кунда эса том маънодаги мутлоқ монархия бошқарув шаклидаги давлатларни жуда кам учратиш мумкин. Шунинг учун монархия давлат бошқарув шаклининг бир неча замонавий кўринишларига ҳам асос солинган. Уларга мисол қилиб мутлоқ ва конституциявий монархия давлат бошқарувидаги мамлакатларни келтириш мумкин. Мутлоқ монархия давлат бошлиғининг яккаҳукмронлиги билан тавсифланади 5 . Ҳуқуқий маънода монарх – ҳар қандай ҳокимиятнинг манбаи ва унинг ўз фуқароларига берилган доирасини норматив хужжатларда фақат ўзи белгилайди. Қонун асосини монархнинг иродаси ташкил этади. Мутлоқ монархия бошқарув шакли сифатида феодализм даврининг сўнги пайтида 5 Одилқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. - Т., 2009, 140-бет

кенг тарқалган эди. Бугунги кунда у анча эскириб қолган бошқарув шакли ҳисобланиб, у фақат жамият ҳаѐтининг анъанавийпатриархал ва феодал шакли устувор бўлган Шарқнинг айрим давлатларида сақланиб қолган (масалан, Уммон, Қатар, Бруней). Бироқ, иқтисодий ривожланиш даражаси юқори бўлган ва ижтимоий инфраструктураси юксак тараққий этган мамлакатларда ҳам саноатлашган давр демократиясига партиархал уруғ- қабила анъаналари сингдирилган шакл сифатида мутлоқ монархия ўзига хос бошқарув шакли сифатида учрайди (Саудия Арабистони, БАА, Баҳрайн). Мутлоқ монархия монархнинг қонунчилик, ижроия ва судлов соҳаларидаги кенг ва салмоқли ваколатлари билан тавсифланади. Қонунлар монарх номидан чиқарилади ва давлатнинг барча маъмурий аппарати унга бўйсунади. Қоида тариқасида, мутлоқ монархияда бирон-бир сайланадиган органлар бўлмайди, лекин унда турли хил маслаҳат органлари мавжуд бўлади (масалан, ҳукмрон династия – саудий қабилаларнинг вакилларидан тузилган Саудия Арабистони Девони). Истисно тариқасида бу мамлакатларнинг айримларида конституция деб аталадиган хужжатлар қабул қилинган (масалан, 1970 йил Қатарда), бироқ улар умумқабул қилинган конституция тушунчаларидан анча йироқдир. Мутлақ (абсолют) – монархия шаклидаги давлатларнинг бошқарув шакли узоқ ўтмишга бориб тақалади. Ўша даврдан бошлаб, ўз давлат ҳокимиятини қўлдан бермай келаѐтган монарх ҳукмронлиги, наслдан-наслга ўтиб, ҳозирги даврда мутлақ монархия мақоми билан бошқарув шаклини намоѐн этади. Унинг қўлида бутун давлат ҳокимияти тўпланган бўлади. Ўзи қонун қабул қилади, давлат бошқарув аппаратини тузади, олий суд ҳокимиятини амалга оширади. Унинг ҳокимиятини чегаралаб бўлмайди, юридик ва сиѐсий, маънавий жиҳатдан номигагина, дин пешволари ва бошқа ўзи тайинлаган мансабдор шахслар ҳокимият масалалари ҳал этилаѐтганда, иштирок этиши мумкин. Чунки монарх уларнинг давлат ҳокимиятига бўлган ҳуқуқларини оѐқ-ости қилаѐтгани йўқ ва ўзи ҳам

бундай ҳуқуқларга бугун эга бўлмаган. Ҳозирги даврда мутлақ монархия давлат бошқарув шакли кам учрайди. Бунга мисол сифатида Саудия Арабистони ва Уммон давлатларини келтириш мумкин. Бу давлатларда монарх энг олий дин пешволари ҳисобланади, шунинг билан улар ўз давлат ҳокимиятини кучайтирадилар. Мутлақ монархияда, сиѐсий режим авторитар хусусиятга эга бўлиб, давлат режими эса чекланмаган бўлади. Конституциявий (чекланган) монархия – бу бошқарувнинг шундай шаклики, унда монарх ҳокимияти конституция асосида ва унда белгиланган доирада амалга оширилади. Монархнинг чекланганлиги даражасига кўра дуалистик ва парламентар монархияга ажратилади. Дуалистик монархия , ўз номидан кўриниб турганидек, ҳокимият монарх ва парламент ўртасида тақсимланган ҳолда амалга оширилиши билан тавсифланади (масалан, Еврпопада айрим истиснолар билан Лихтенштейн, Яқин шарқда Иордания, Марокко). Бироқ, бунда ҳокимият бўлиниши тамойили ҳали тўлиқ шаклланмаган бўлиб, монарх ҳокимияти кўпроқ устуворлик қилади. Аниқроғи, монарх давлатнинг барча ишларини бир ўзи ҳал этмаса-да, яъни давлатда турли давлат органлари, маслаҳатчилар, вазирлар, амалдорлар мавжуд бўлса-да, энг муҳим, принципал давлат ишлари бўйича монарх ўзи ҳукм чиқаради. Яъни у бутун ҳокимиятнинг тўла соҳибидир. Шу билан бирга дуалистик монархиларда сайлаб қўйиладиган вакиллик органи – парламент ҳам мавжуд бўлиб, у қонун қабул қилиш ҳамда бюджетни мақуллаш каби ваколатларга эга. Монарх давлат бошлиғи ҳисобланиб, у ижро этувчи ҳокимиятни амалга соҳасидаги ваколатлар тўлалигича унинг ўзига тегишлидир. Ҳукумат бошлиғи монарх томонидан тайинланади ва фақат унинг олдида жавобгардир. Дуалистик монархияларда ҳукуматнинг парламент олдидаги жавобгарлиги институти мавжуд эмас. Лекин монарх парламентни тарқатиб юбориш, мамлакатда фавқулодда ҳолатлар жорий этиш ѐки бошқа

фавқулодда декретлар қабул қилиш ҳуқуқига эга. Монарх армиянинг Бош қўмондони ҳисобланади. Демак, дуалистик монархия бу мутлақ монархиянинг ўзгаришига асос солган биринчи замонавий давлат бошқарув шакли бўлиб, у кўпинча конституциявий монархия деб аталади. Шунинг билан бундай давлат бошқарув шаклида ҳокимиятнинг бўлиниши иккига ажратилиб ўрганилади. Лекин шундай бўлса ҳам монарх ваколатлари жуда кенг берилган бўлиб, парламент томонидан қабул қилинган қонунларга чекланмаган ҳуқуқ асосида вето қўйиши мумкин. Агар у қонунни тасдиқламаса, кучга кирмайди. Бундан ташқари қонун кучидан юқори бўлган фармонлар қабул қилиши, парламентни тарқатиб юбориши мумкин. Шундай ҳуқуқларни амалга ошириш орқали вақтинчалик мутлақ монархия давлатини шакллантириш мумкин. Масалан. Испанияда 1974 йил парламент тарқатиб юборилиб, 1989 йилга қадар мутлақ монархия ҳукм сурган. Агар ҳукумат тайинланадиган бўлса, фақат монарх олдида ўз фаолияти тўғрисида ҳисоб бериб туради парламент олдида масъул бўлмайди. Фақатгина давлат бюджетини белгилаш жараѐнларида парламент билан ҳисоб-китоб қилишга мажбур бўлиши мумкин. Аммо депутатлар йилда бир марта келиб чиқадиган бу масалада ҳукумат билан келишмовчилик келиб чиқишидан қўрқадилар, чунки монарх хоҳлаган вақтида уни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга. Худди чекланмаган монархия давлат бошқарув шаклига ўхшаш дуалистик монархия тузумида ҳам сиѐсий режим авторитар бошқарувга шарт-шароитлар яратиб беради. Давлат режими эса чегараланган дуалистик ҳокимият тавсифида бўлиши мумкин. Шундай қилиб, монархия давлат шаклининг дуалистик бошқарув усулида давлат ҳокимиятининг бўлиниши олдингидек, монарх ва уни ўраб турган яқин қариндошлари қўлида бўлади. Ҳозирги вақтда Қувайт,

Иордания, Марокаш давлатларида дуалистик монархия бошқарув шакли сақланиб қолган. Парламентар монархия деб аталадиган бошқарув шакли, одатда, энг ривожланган давлатлар бошқарув шакли бўлиб ҳисобланади. ХVII-ХVIII асрларда айрим мамлакатларнинг давлат бошқарув шакли инсоният тасаввурида бўлмаган янгича жамият қурилиши жараѐнлари бошланган давр бўлди. Аграр феодализмдан, илк капиталистик тузумига ўтиш даврида барча давлатларнинг бошқарув шакли, табиат, жамият қонуниятлари талабларига мос равишда ўзгарди. Буюк Британия, Япония, Нидерландия, Швеция, Канада, Австралия давлатларининг бошқарув шакли тубдан янгиланди. Албатта, бу жараѐнларда ҳар бир давлат халқларининг хоҳиш иродаси ўз ифодасини топган. Юқорида кўрсатиб ўтилган парламентар монархия давлат шаклининг вужудга келиши ҳам инсоният курашларининг натижасида пайдо бўлган энг замонавий бошқарув усулидандир. Парламентар монархия тузумида ҳокимиятнинг бўлиниш принципи қонунчилик органининг олий давлат ҳокимият органи эканлигини кўрамиз. Ижроия ҳокимият устидан парламентнинг юқори туриши, сиѐсий рсжимнинг демократик ѐки либерал яъни давлат ҳокимият органларининг бир-бири билан муросага кела-олмайдиган қонун талабларида фаолият юритиши белгиланганлигини мустаҳкамлайди. Шунингдек, парламентнинг олий ҳокимият органи сифатидаги тушунчаси шуни билдирадики, ҳукуматнинг тузилиши монарх томонидан тайинланса ҳам юқори ѐки қуйи палатанинг ишонч ҳуқуқи қўлланилади. Бу шуни англатадики, агар юқори ѐки қуйи палата аъзолари ҳукуматга ишончсизлик билдирса, монарх қуйи палатада энг кўп ўрин олган партия аъзоларидан сайланган депутатлардан ҳукуматни шакллантиришга мажбур бўлади. Монарх бундай давлат бошқарув шаклида фақат шохдир, ҳокимият масалаларида кузатувчи вазифасини ўйнайди. Қонунни тасдиқлаш ѐки

тўхтатиб қўйиш муносабатларида бундай ҳуқуқдан амалда фойдаланмайди яъни ҳукумат кўрсатмаси билан қонунни амалга киритиши мумкин. Ҳуқуқий жиҳатдан монарх бундай ҳуқуқдан маҳрум этилган. Унинг томонидан чиқарилиши лозим бўлган хужжатлар тартиб бўйича ҳукумат ташаббуси билан тайѐрланади. (Бош вазир ѐки у тайинлаган вазир томонидан). Шунинг учун ҳам монарх юридик томондан қабул қилинаѐтган қонун ва қонун ости актларини оқибати учун жавоб бермайди. Бошқаларидан ажралиб турадиган парламентар монархия давлат бошқарув шаклининг белгиси шундан иборатки, парламентнинг қуйи ѐки юқори (қайси палатада ҳисобдор бўлса) палатаси олдида ҳукуматнинг ўз фаолияти масалаларида сиѐсий жавобгарлигидир. Агар қуйи палата ҳукуматга ишончсизлик билдирса, ѐки билдирган ишончини қайтариб олса, ҳукумат монарх томонидан истеъфога чиқиши ѐхуд ўз лавозимидан озод этилиши шарт. Аммо парламентнинг бу ҳуқуқи ҳозирги парламентар монархия шаклидаги давлатларда амалга оширилиши унга тенглаштирилган ҳукуматнинг монархга ѐки юқори (қайси палата бундай ҳуқуққа эга бўлса) қуйи палатани тарқатиб юбориш таклифини тасдиқлаши ва янги сайловларни ташкил этилишида кўришимиз мумкин. Бундай жараѐнларда ижро этувчи ва қонунчилик ҳокимият органлари ўртасидаги келишмовчиликлар халқ томонидан ҳал этилади. Агар сайловларда парламентнинг олдинги таркиби қайтадан сайланса ѐки кўпчилиги палатадан ўрин олса, унда ҳукумат таркиби янгиланади яъни истеъфога чиқишга мажбур бўлади. Шундан келиб чиқиб, бундай давлат бошқарув шаклида монарх, парламент ва ҳукумат муносабатларининг белгиланиши парламент режими ѐки парламентар монархия деб аталади. Теократик монархия бошқарув шаклида давлат ва жамият ҳаѐтидаги ижтимоий муносабатлар диний нормалар билан тартибга солинади ҳамда

давлат раҳбари диний ташкилотларнинг ҳам раҳбари ҳисобланади. Монарх дин раҳнамоси бўлиб ҳисобланади. Бундай давлатларга мисол қилиб Саудия Арабистони, Бруней қироллигини мисол қили келтириш мумкин. Хулоса Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, Давлат раҳбари – давлат органлари тизимида олий лавозимни эгаллаган, мамлакат ичкарисида ва ташқарисида унинг олий вакили, миллат ва давлат (халқ ва давлат) бирлигининг рамзи бўлган лавозими шахс ѐки органдир. Давлат раҳбари халқ томонидан сайланган президент ѐки монарх бўлса ҳам конституцияларда уларнинг давлатдаги ҳақиқий роли тўлиқ баѐн этилмайди ва аниқ таъриф берилмайди. Давлат раҳбари парламент томонидан сайланган президент бўлган ҳолларда, конституцияда унинг юридик, сиѐсий ва бошқа ўрни тўғрисида ҳеч нарса дейилмайди. Бу конституцияларда президентни сайлаш тартиби баѐн қилинади. Давлат раҳбарининг юридик ва фактик мақоми, давлат ҳокимияти бошқарувини амалга оширишда унинг роли, мазкур давлатдаги мавжуд бошқарув шаклига, сиѐсий тизим ва бошқа шарт-шароитларга, шунингдек, мамлакатда таркиб топган анъаналар, урф одатлар ва суд прецеденти характерига боғлиқдир. Номигагина ҳокимиятни эгаллаб турган давлат бошлиғи фақат қонунларни имзолайди. Унинг имзоси қонунни кучга кирганлигини билдиради. Давлат раҳбари мавжуд урф-одатлар, қоидалар ва қонун нормаларига мувофиқ, ўз мамлакатини ички ва ташқи муносабатларда акс этади, бундай муносабатлар илдизи аслида қадимий даврларга бориб тақалади. Инсоният пайдо бўлгандан буѐн, давлат шакли монархия бошқарувида ривожланиб кела бошлаган. Монархия давлат бошқарувининг алоҳида шакли сифатида бир қанча давлатларда тарихий анъаналарга ҳурмат ѐки жамиятда

феодал муносабатларнинг сақланиб келинаѐтганлиги натижасида амал қилиб келмоқда. Ҳозирги монархия тузуми сақланиб қолган давлатларнинг ҳукмдорлари феодал тузум давридан авлоддан-авлодга ўтиб келган насл эгалари ҳисобланади. Лекин улар ҳозирги замонда олдинги даврдагидек, давлат ҳокимиятига эга эмаслар. Аммо монархнинг миллат бирлигини намоѐн этувчи мавқеи ҳозир ҳам юқори баҳоланмоқда. Монарх ҳокимияти ҳеч кимнинг таъсирида юзага келмайди, унинг ҳокимияти ҳеч бир тузулма, бирор орган, ҳаттоки, халққа ҳам боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Конституции мира: Сб. Конституции государств мира / Сост. У.Таджиханов, А.Х.Саидов. Т.1–8. – Ташкент: Академия МВД РУз, 1997. – С.134. 2. Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи / Масъул муҳаррир: профессор А.А.Азизхўжаев. – Тошкент: ТДЮИ, 2009. 3. Хорижий мамлакатлар конституциявий (давлат) ҳуқуқи / Масъул муҳаррир: доцент Д.Қ.Аҳмедов. – Тошкент: ТДЮИ, 2006. 4. Таджиханов У. Одилқориев Х. Саидов А. Ўзбекистон Республикаси конституциявий ҳуқуқи: Юридик олий ўқув юртлари учун дарслик. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.492. 5. Конституциявий ҳуқуқ: Изоҳли луғат / А.Азизхўжаев, О.Ҳусанов, Х.Азизов. – Тошкент: ЎзР ИИВ Академияси, 2001. – Б.47. 6. Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи. - Т.: Молия, 2002 7. Саидов А.Х. Жаҳон конституциявий амалиѐти ва Ўзбекистон Республикасининг Асосий Қонуни. – Т.: Билим, 1992 8. Одилқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. - Т., 2009

Электрон таълим ресурслари: 1. www. pedagog. uz 2. www. Ziyonet. uz 3. http://www.Norma.uz 4. http://www.Lex.uz 5. http://www.Law library.ru

Похожие

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати ( Давлат бошлигининг хукукий холати

Аҳоли пунктлари ерларининг ҳуқуқий ҳолати

Ўрмон фонди ерларининг ҳуқуқий ҳолати

Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларнинг ҳуқуқий ҳолати