Mehnat muhofazasi va uni huquqiy tartibga solish - Юриспруденция - Рефераты

Mehnat muhofazasi va uni huquqiy tartibga solish

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

MEHNAT MUHOFAZASI VA UNI HUQUQIY TARTIBGA SOLISH REJA : 1 . Mehnat muhofazasi tushunchasi va uni ta`minlashning huquqiy vositalari 2. Mehnat muhofazasi va ishlab chiqarish xavfsizligi yuzasidan xodimlar hamda ish beruvchilarning huquq va majburiyatlari 3. Ayrim toifadagi xodimlar mehnatini muhofazalashga taalluqli maxsus qoidalar.Xotin-qizlar mehnatini muhofazalash 4. Ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olib borish

Qulay mehnat sharoitida ishlash huquqi – fuqarolarning muhim konstitutsiyaviy huquqlaridandir. Ushbu huquqlarni amalda ta`minlash mehnat muhofazasiga oid qonun hujjatlari talablarini og`ishmay bajarish yo`li bilan ro`yobga chiqarilishi mumkin. Mehnat muhofazasi tegishli qonun va boshqa me`yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonida xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta`minlashga qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat. Mehnat huquqida mehnat muhofazasi atamasi keng va tor ma`nolarda ishlatiladi. Keng ma`noda bu atama mehnatini qo`llashga oid barcha masalalar majmuini o`z ichiga oladigan va mehnat huquqining turli bo`limlari (mehnat shartnomasi, ish va dam olish vaqti va boshqalar)ga taalluqli huquq normalari yig`indisi tushuniladi. Bular jumlasiga ishga qabul qilishdan asossiz bosh tortishni taqiqlovchi, xodimlarni ishdan bo`shatish va boshqa ishga o`tkazishni cheklovchi, ish vaqti chegaralarini belgilovchi hamda boshqa ko`plab qulay mehnat sharoitlari yaratilishiga qaratilgan yo`nalishlar kiradi. Tor ma`noda esa mehnat muhofazasi atamasi xodimlar uchun xavfsiz va sog`lom mehnat sharoitlari yaratish, ishlab chiqarish uchastkalarida texnikaviy, sanitariya-gigiyena sharoitlarini ta`minlash maqsadida belgilangan standartlar va normativlarning ishlab chiqilishi va ularga amal qilishni ta`minlashga oid iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy chora-tadbirlardan iborat bo`ladi. Mehnat muhofazasi texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasini ham o`z ichiga oladi. Texnika xavfsizligi deganda ishlab chiqarishni zararli omillari ta`sirini bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnikaviy vositalar tizimi nazarda tutiladi. Ishlab chiqarish sanitariyasi deganda, ishlab chiqarishning zararli ta`sirlarining oldini olishga yoki ularni kamaytirishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnikaviy vositalar tizimi tushuniladi. Mehnat muhofazasiga oid qonunlar mulkchilik shaklidan qat`i nazar, barcha korxona va tashkilotlarga, kooperativlar, dehqon-fermer xo`jaliklarida yollanib

ishlayotgan yoki a`zo bo`lgan holda mehnat qilayotgan barcha fuqarolarga, ishlab chiqarish amaliyoti davrida korxonalarga jalb etilgan o`quvchilar va talabalarga, korxonadagi ishlarga jalb etilgan harbiy xizmatchilarga, muqobil xizmatni o`tayotgan shaxslarga, shuningdek davlat va jamiyat manfaatlarini ko`zlab amalga oshiriladigan boshqa ishlarga jalb etilgan barcha fuqarolar mehnatini muhofazalashga nisbatan tadbiq etiladi. O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabul qilingan «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonuni 4-moddasida mehnatni muhofaza qilish sohasidagi O`zbekiston Respublikasi davlat siyosati asoslari bayon etilgan bo`lib, korxonaning ishlab chiqarish natijalariga nisbatan xodimning hayoti va sog`ligi ustuvorligi bu siyosatning bosh qoidalaridan birini tashkil etadi. Mehnatni muhofaza qilishning huquqiy manbai O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasining «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining «Mehnatni muhofaza qilish» bobi (211-223-moddalar) va boshqa qoidalar, O`zbekiston hukumatining mehnatni muhofaza qilishga oid qarorlari, vazirliklar va idoralarning ishlab chiqarishdagi texnik xavfsizligi, sanitariya hamda gigiyenaga, profilaktikaga oid yo`riqnomalar, standartlar, texnikaviy shartlar, mahalliy davlat hokimiyat organlarining qarorlari, korxona va tashkilotlarning bevosita o`zida ishlab chiqilgan, ish beruvchilar hamda xodimlar vakillik organlari bilan o`zaro kelishib tasdiqlagan mehnatni muhofaza qilishga oid lokal me`yoriy hujjatlar hisoblanadi. O`zbekistonning davlatlararo ikki tomonlama va ko`p tomonlama ahdlashuvlari, O`zbekiston ishtirok etgan yoki tan olgan xalqaro shartnomalar ham mehnatni muhofaza qilishga oid qonunchilikning muhim manbalaridan hisoblanadi1. Mehnat kodeksining 211-moddasiga ko`ra, mehnat muhofazasi mehnat munosabatlarining muhim tarkibiy elementi hisoblanib, undan ish beruvchi uchun ham, xodim uchun ham muhim huquqlar va majburiyatlar vujudga keladi. Mehnat kodeksining 212-moddasida mehanat muhofazasi yuzasidan xodimlarning majburiyatlari ko`rsatilgan bo`lib unga ko`ra, «Xodim mehnatni muhofaza qilish normalariga, qoida va yo`riqnomalariga, shuningdek

ma`muriyatning ishni bexatar olib borish haqidagi farmoyishlariga rioya qilishi, olingan shaxsiy vositalardan foydalanishi, insonlar hayoti va sog`ligiga bevosita xavf soladigan har qanday holat haqida, shuningdek ish jarayonida yoki u bilan bog`liq holda sodir bo`lgan har qanday baxtsiz hodisa haqida o`zining bevosita rahbarini (brigadiri, ustasi, uchastka boshlig`i va boshqalarni) darhol xabardor qilishi shart». Mehnatni muhofaza qilishga oid talablarga qat`iy amal qilish xodimning burchi bo`lib, unga rioya etmaslik intizomiy javobgarlikka va intizomiy jazo qo`llanishiga sabab bo`ladi. Mehnatni muhofaza qilishga oid talablarga rioya etilishini tekshirib borish va zarur shart-sharoitlari bilan ta`minlash ish beruvchining majburiyatlari sirasiga kiradi. Korxonalarda mehnat muhofazasiga oid ishlarni rejalashtirish va amalga oshirish, bu sohani ish beruvchi tomonidan boshqarish korxonalarning xo`jalik mustaqilligi bilan uyg`un holda olib borishiga asoslanadi. Mehnatni muhofaza qilish rejalari muayyan tarmoq mintaqada sog`lomlashtirish, mehnat sharoitlarini takomillashtirishning umumiy rejalari tarkibiy qismi hisoblanadi. Mehnatni muhofaza qilish ishlari korxona loyihalanishi, qurilish va foydalanishiga topshirilishidan boshlab, ishlab chiqarish jarayoni davomida ham uzluksiz amalga oshiriladi. Mehantni muhofaza qilish yuzasidan standartlarni aniqlash qonun hujjatlari bilan belgilanadi2. Mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi Qonunning 9-moddasida korxonalar va obyektlarni loyihalash, qurish va ishlatishda, ishlab chiqarish vositalarini tayyorlash va ta`mirlashda mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishini ta`minlash choralari belgilab qo`yilgan bo`lib, unga ko`ra mehnat muhofazasi talablarga javob bermaydigan korxona va obyektlarning ishga tushishi ta`qiqlanganligi ko`rsatilgan. Sog`lom va xavfsiz mehnat sharoitini ta`minlashga qaratilgan profilaktik choralar jumlasiga yuqoridagilardan tashqari, korxonalarda texnika xavfsizligini ta`minlash xizmati bo`lishi lozimligi haqidagi (mehnatni muhofaza qilish

to`g`risidagi Qonunning 14-moddasi) mehnatni muhofaza qilishga oid yo`riqnoma va boshqa me`yoriy hujjatlarning ishlab chiqilishi, xodimlarning yakka himoyalanish vositalari bilan ta`minlanishlari va bu vositalardan foydalanish xodim uchun majburiy ekanligi, zararli ishlab chiqarish sharoitlarida band bo`lgan xodimlarning kasallikka chalinishlarining oldini olish maqsadida belgilangan me`yorlarga muvofiq profilaktik oziq-ovqat mahsulotlari, sho`r suv, sut va sut mahsulotlari bilan ta`minlanishlari, ayrim toifaga mansub yoki zararli mehnat sharoitlarida band bo`lgan xodimlarni ishga qabul qilish paytida hamda ish davomida vaqti-vaqti bilan tibbiy ko`rikdan o`tkazib turish lozimligi, sog`ligi holatiga ko`ra xodimlarni yengilroq ishga o`tkazib turilishi kabi tadbirlar ham kiradi. Mehnatni muhofaza qilish maqsadlari uchun davlat mablag`lari ajratiladi hamda ulardan to`liq va maqsadga muvofiq foydalanilishi davlat hamda jamoatchilik yo`li bilan nazorat qilinadi. Korxona tomonidan mehnatni muhofaza qilish uchun ajratilgan mablag`lardan to`liq yoki maqsadga muvofiq foydalanmaslik davlat va moliya intizomini qo`pol ravishda buzish deb baholanadi. Korxonalarda xodimlar ish beruvchilar hisobidan baxtsiz hodisalardan va kasb kasalliklariga chalinishdan majburiy sug`urta qilib qo`yiladi. Mehnat muhofazasiga oid umumiy va maxsus qoidalar O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, “Mehnat muhofazasi to`g`risida”gi Qonunda, «Aholi sog`ligini saqlash to`g`risida»gi1, “Sanitariya nazorati to`g`risida”gi2, “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi va boshqa Qonunlarda, ular asosida ishlab chiqilgan me`yoriy hujjatlarda belgilab qo`yilgan. Xodimlarning ayrim toifalariga mansub bo`lgan shaxslarning (ayollar, o`smirlar va boshqalar) mehnatni muhofaza qilish masalalari ularga doir bo`lgan maxsus qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Mehnat muhofazasi va ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilash masalalari korxona jamoa shartnomasida, tarmoq kelishuvlarida va boshqa lokal me`yoriy hujjatlarda ham o`z aksini topadi.

2. Mehnat muhofazasi va ishlab chiqarish xavfsizligi yuzasidan xodimlar hamda ish beruvchilarning huquq va majburiyatlari O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 16-moddasida xavfsiz va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda mehnat qilish xodimning asosiy huquqlaridan biri ekanligi belgilab qo`yilgan. Mehnat kodeksining 213-moddasiga ko`ra: Ish beruvchi mehnat shartnomasini tuzishda va boshqa ishga o`tkazishda xodimni mehnat sharoitlari, shu jumladan kasb kasalliklari va boshqa kasalliklarga chalinish ehtimoli to`g`risida, shu bilan bog`liq holda unga beriladigan imtiyoz va kompensatsiyalar, shuningdek shaxsiy himoya vositalari haqida xabardor qilishi kerak. Ish beruvchi xodimlarga yoki ularning vakillariga muayyan ish joyidagi va ishlab chiqarishdagi mehnatni muhofaza qilishning holati haqida ham axborot berishi shart. Xodim ish jarayonida o`zining hayoti yoki sog`ligiga tahdid soluvchi holatlar yuzaga kelganda bu haqda ish beruvchini darhol xabardor qiladi. Agar bunday holatlar ish beruvchi tomonidan darhol bartaraf etilmasa, u holda xodim ish bajarishni rad etish huquqiga ega bo`ladi. Ma`muriyat mehnatni muhofaza qilishning zamonaviy vositalarini joriy etish va ishlab chiqarishda jarohatlanish hamda kasb kasalliklarining oldini oladigan sanitariya-gigiyena sharoitlarini ta`minlashi shart. Xodimning salomatligi yoki hayotiga xavf tug`diruvchi vaziyat paydo bo`lganda, u bu haqda zudlik bilan ma`muriyatga xabar qiladi, bu hol nazorat organi tomonidan tasdiqlangan taqdirda ma`muriyat ishni to`xtatishi va xavfni bartaraf etish chorasini ko`rishi shart. Ma`muriyat tomonidan zarur choralar ko`rilmagan taqdirda, xodim

ishni xavf bartaraf etilgunga qadar to`xtatib turishga haqlidir va unga hech qanday intizomiy jazo qo`llanilmaydi. Ma`muriyat agar mehnatni muhofaza qilish inspeksiyasi tomonidan tasdiqlangan, xodimning hayoti va salomatligi uchun to`g`ridan-to`g`ri jiddiy xavf hamon saqlanib turgan bo`lsa, undan ishni qayta boshlashni talab qilishga haqli emas va xodimga ish to`xtatib turilgan butun davr uchun barcha moddiy ziyonni to`lashi shart. Ma`muriyat mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunlarni buzgan va bu nazorat qiluvchi idoralar tomonidan tasdiqlangan taqdirda, mehnat shartnomasi xodimning arizasiga ko`ra, unga ishdan bo`shaganda beriladigan pul to`langani holda istalgan paytda bekor qilishi mumkin. Xodimda kasb kasalligi belgilari aniqlangan taqdirda ma`muriyat tibbiy xulosa asosida unga ixtisosini o`zgartirgunga qadar o`rtacha oylik ish haqi saqlangan holda boshqa ishga o`tkazishi lozim. Sog`ligi holatiga ko`ra yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta`siridan holi bo`lgan ishga o`tkazishga muhtoj xodimlarni ish beruvchi, ularning roziligi bilan tibbiy xulosaga muvofiq vaqtincha yoki muddatni cheklamay ana shunday ishlarga o`tkazishga majbur. Sog`ligi holatiga ko`ra yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta`siridan holi bo`lgan kamroq haq to`lanadigan ishga o`tkazilganda xodimlarning shunday ishlarga o`tkazilgan kunidan boshlab, ikki hafta mobaynida avvalgi o`rtacha oylik ish haqi saqlanadi. Sil kasalligi yoki kasb kasalligiga chalinganligi sababli kamroq haq to`lanadigan boshqa ishga vaqtincha o`tkazilgan xodimlarga shu ishga o`tgan vaqt uchun, lekin ikki oydan ortiq bo`lmagan muddat davomida kasallik varaqasi bo`yicha yangi ishda beriladigan ish haqiga qo`shilganda xodimning avvalgi ishidagi to`liq ish haqidan oshib ketmaydigan miqdorda nafaqa to`lanadi. Basharti, kasallik varaqasida ko`rsatilgan muddatda ish beruvchi boshqa ish topib berolmagan bo`lsa, u holda shuning oqibatida bekor o`tgan kunlar uchun nafaqa umumiy asoslarda to`lanadi. Ish bilan bog`liq holda mehnatda mayib bo`lganligi yoki sog`ligiga boshqacha tarzda shikast yetkazilganligi munosabati bilan vaqtincha kamroq haq to`lanadigan ishga o`tkazilgan xodimlarga ularning sog`ligi shikastlanganligi uchun javobgar

bo`lgan ish beruvchi avvalgi ish haqi bilan yangi ishda oladigan ish haqi o`rtasidagi farqni to`laydi. Bunday farq mehnat qobiliyati tiklangunga qadar yoki nogironligi belgilangunga qadar to`lanadi. Qonun hujjatlarida sog`ligi holatiga ko`ra yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta`sirini hal etadigan kamroq haq to`lanadigan ishga o`tkazilganda avvalgi o`rtacha oylik ish haqini saqlab qolishning davlat ijtimoiy sug`urtasi bo`yicha nafaqa to`lab turishning boshqacha hollari ham nazarda tutilishi mumkin. Xodimlar huquqlar bilan bir qatorda majburiyatlarga ham egalar. Mehnat kodeksining 212-moddasida aytilishicha: Xodim mehnatni muhofaza qilish normalariga, qoida va yo`riqnomalariga, shuningdek ma`muriyatning ishni bexatar olib borish haqidagi farmoyishiga rioya qilishi, olingan shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishi, insonlar hayoti va sog`ligiga bevosita xavf soladigan har qanday holat haqida, shuningdek ish jarayonida yoki u bilan bog`liq holda sodir bo`lgan har qanday baxtsiz hodisa haqida o`zining bevosita rahbarini (brigadiri, ustasi, uchastka boshlig`i va boshqalarni) darhol xabardor qilishi shart. Mehnat muhofazasiga oid qoida va standartlarga ko`ra muayyan ishni bajarishga xodimning qo`yilishi uchun u maxsus o`qitilishi va imtihon topshirishi lozimligi belgilab qo`yilgan bo`lsa, u holda ushbu ishlar xavfsizligi va ekspluatatsiya qoidalari yuzasidan o`qitilishi lozim. Xodimni bunday o`qitishdan bo`yin tovlashiga yo`l qo`yilmaydi. «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunni 19-moddasida ko`rsatilganidek: Korxonalarning barcha xodimlari, shu jumladan rahbarlari o`z kasblari va ish turlari bo`yicha davlat nazorat idoralari belgilangan tartib va muddatlarda o`qishlari, yo`l-yo`riqlar olishlari, bilimlarini tekshiruvdan o`tkazishlari hamda qayta attestatsiyadan o`tishlari shart. Ma`muriyat barcha yangi ishga kirayotganlar, shuningdek boshqa ishga o`tkazilayotganlar uchun ishlarni bajarishning xavfsiz usullarini o`rgatishni tashkil

etishi, mehnatni muhofaza qilish va baxtsiz hodisalarda jabrlanganlarga yordam ko`rsatish bo`yicha yo`l-yo`riqlar berishlari shart. O`ta xavfli ishlab chiqarishlarga yoki kasbiy tanlov talab qilinadigan ishga kirayotgan xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilish bo`yicha imtihonlar topshiriladigan va keyin vaqti-vaqti bilan qayta attestatsiyadan o`tiladigan o`quv o`tkaziladi. Mehnatni muhofaza qilish bo`yicha belgilangan tartibda o`qitish, yo`l- yo`riqlar berish va bilimlarni tekshirishdan o`tmagan shaxslarni ishga qo`yish taqiqlanadi. Ma`muriyat xodimlarning mehnatni muhofaza qilish masalalari bo`yicha malakasi muntazam oshirib borilishini ta`minlashi shart. Korxonalarda mehnat muhofazasini ta`minlash va sog`lom, xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishda ish beruvchiga, uning vakili sanaluvchi korxona ma`muriyatining ahamiyati katta. Amaldagi qonunchilik ish beruvchi (ma`muriyat)ning bu sohadagi huquqlari va majburiyatlarini nazarda tutadi. Barcha korxonalarda xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat sharoitlari yaratilgan bo`lishi kerak. Bunday sharoitlarni yaratib berish ish beruvchining majburiyatiga kiradi. Ish beruvchi mehnatni muhofaza qilish talablarini buzganligi uchun javobgardir. Standartlar, ergonomika, mehnatni muhofaza qilishga doir qoidalar va me`yorlar talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish binolari va inshootlarini loyihalash, qurish hamda qayta qurish, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqish, tayyorlash, ta`mirlash, texnologiyalarni joriy etishga shu jumladan xorijdan sotib olinganlarini joriy etishga yo`l qo`yilmaydi. Hech bir yangi yoki qayta qurilayotgan korxona, ishlab chiqarish vositalari, agar ular O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda beriladigan xavfsizlik shahodatnomasiga ega bo`lmasa, foydalanishga qabul qilinishi va ishga tushirilishi mumkin emas. Belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilishi lozim bo`lgan korxonalar O`zbekiston Republikasining tegishli nazorat idoralari beradigan faoliyatni amalga oshirish huquqini ta`minlovchi ruxsatnomani oldindan taqdim etishlari shart. Korxonaning

ko`rsatilgan ruxsatnomani olish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Mehnat xavfsizligi talablariga javob bermaydigan va ishlovchilar sog`ligi hamda hayotiga xavf tug`diruvchi korxonalar faoliyati yoki ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish, ular mehnat xavfsizligi talablariga muvofiq holga keltirulgunga qadar, O`zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda vakolatli idoralar tomonidan to`xtatib qo`yilishi kerak. Yo`l qo`yiladigan eng ko`p me`yorlar (konsentratsiyasi) ishlab chiqarilmagan va belgilangan tartibda ekspertizadan o`tmagan zaharli moddalarni ishlab chiqarishda qo`llash taqiqlanadi. Mehnat kodeksining 214-moddasida aytilganidek: Ish beruvchi mehnat shartnomasi tuzish chog`ida dastlabki tarzda va keyinchalik (ish davomida) vaqti-vaqti bilan quyidagi xodimlarni tibbiy ko`rikdan o`tkazishni tashkil qilishi shart: o`n sakkiz yoshga to`lmaganlar; oltmish yoshga to`lgan erkaklar, ellik besh yoshga to`lgan ayollar; nogironlar; mehnat sharoiti noqulay ishlarda, tungi ishlarda, shuningdek transport harakati bilan bog`liq ishlarda band bo`lganlar; oziq-ovqat sanoatida, savdo va bevosita aholiga xizmat ko`rsatish bilan bog`liq bo`lgan boshqa tarmoqlardagi ishlarda band bo`lganlar; umumta`lim maktablari, maktabgacha tarbiya va boshqa muassasalarning bevosita bolalarga ta`lim yoki tarbiya berish bilan mashg`ul bo`lgan pedagog va boshqa xodimlari. Mehnat sharoiti noqulay ishlar va bajarayotganida dastlabki tarzda va vaqti-vaqti bilan tibbiy ko`rikdan o`tilishi lozim bo`lgan boshqa ishlarning ro`yxati va ularni o`tkazish tartibi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan beligilanadi. Ushbu moddaning birinchi qismida ko`rsatilgan xodimlar tibbiy ko`rikdan o`tishidan bo`yin tovlashga haqli emaslar. Ish beruvchi tibbiy ko`rikdan o`tishdan

yoki tibbiy komissiyalarning tekshiruvlar natijasida bergan tavsiyalarni bajarishdan bosh tortgan xodimlarni ishga qo`ymaslikka haqlidir. Xodimlar mehnatidan ularning sog`ligi holatiga to`g`ri kelmaydigan ishlarda foydalanishga yo`l qo`yilmaydi. Agar xodim o`z sog`ligining holati mehnat sharoiti bilan bog`liq holda yomonlashgan deb hisoblasa, u navbatdan tashqari tibbiy ko`rikdan o`tkazishni talab qilishga haqlidir. Tibbiy ko`rikdan o`tishi munosabati bilan xodimlar chiqimdor bo`lmaydilar. Mehnatni muhofaza qilish tadbirlarini o`tkazish uchun belgilangan tartibda mablag`lar va zarur materiallar ajratiladi. Bu mablag` va materiallarni boshqa maqsadga sarflash man etiladi. Mazkur mablag` va materiallardan foydalanish tartibi jamoa shartnomasida, agar u tuzilmagan bo`lsa, ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o`rtasidagi kelishuv aosida belgilanadi. Mehnat jamoalari, ularning vakillik organlari mehnatni muhofaza qilishga mo`ljallangan mablag`lardan foydalanilishini tekshirib boradilar. Mehnat sharoiti noqulay ishlarda band bo`lgan xodimlar belgilangan me`yorlar bo`yicha: sut (shunga teng boshqa oziq-ovqat mahsulotlari); davolash-profilaktika oziq-ovqati; gazli sho`r suv (issiq sexlarda ishlovchilar uchun); maxsus kiyim-bosh, poyafzal, boshqa shaxsiy himoya va gigiyena vositalari bilan bepul ta`minlanadilar. Bunday ishlarning beriladigan ro`yxati, beriladigan narsalarning me`yorlari, ta`minot tartibi va shartlari jamoa kelishuvlarida, jamoa shartnomalarida, agar ular tuzilmagan bo`lsa, ish beruvchi tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishib belgilanadi. «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunning 15-moddasi ish beruvchi zimmasiga xodimlarni qonunlarda belgilangan tartibda va shartlarda kasb kasalliklaridan hamda baxtsiz hodisalardan majburiy sug`urta qilishlari lozimligi majburiyatini yuklaydi. Mehnat muhofazasiga oid munosabatlar kasaba uyushmalari,

xodimlarning boshqa vakillik organliri, ish beruvchilar vakillari, mahalliy va boshqa davlat hokimiyati hamda boshqaruv organlari ham faol ishtirok etadilar. Amaldagi qonunchilikka ko`ra («Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunning 3-moddasi) mehnat muhofazasi talablariga javob bermaydigan korxonalar va obyektlar loyihalanishi, qurilishi va ishga tushirilishi taqiqlanadi. Korxonalarda mehnat muhofazasiga oid standartlar, yo`riqnomalar va qoidalar amal qiladi. Ular korxonani loyixalashtirilishdan boshlab bevosita ishlab chiqarish jarayonlarigacha bo`lgan barcha bosqichlarni o`z ichiga oladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O`zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi bilan birgalikda mehnatni, atrof-muhitni muhofaza qilishning ilmiy asoslangan standartlari, qoida va me`yorlarini ishlab chiqish va qabul qilish yo`li bilan ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligini ta`minlash uchun zarur bo`lgan talablar darajasini belgilaydi, shuningdek kasaba uyushmalari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar, kasb kasalliklarining oldini olishga oid respublikaning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini ishlab chiqadi va moliyaviy ta`minlaydi hamda ularning bajarilishini nazorat qiladi. Vazirliklar va idoralar tegishli kasaba uyushmasi idoralari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilashga oid tarmoq dasturlarini ishlab chiqadilar va moliyaviy ta`minlaydilar. Korxonalarning bevosita o`zida ish beruvchi va xodimlar vakillik organlari o`zaro kelishib mehnat muhofazasi, ekspluatatsiya qoidalari va ishlab chiqarish xavfsizligini ta`minlashga oid boshqa lokal xarakterdagi korxona me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqadilar va joriy etadilar. Ishlab chiqarishning zararli ta`siri zamonaviy fan va texnika yutuqlari bilan bartaraf etib bo`lmaydigan hollarda xodimlar hayoti hamda salomatligini issiq yoki sovuq harorat, kimyoviy, fizik yoki boshqa zararli ta`sirlardan himoya qilishning maxsus choralari belgilanadi. Ana shunday ishlarni bajarishning maxsus qoidalari joriy etilishi, xodimlar maxsus kiyim, poyafzal va yakka himoyalanish vositalari bilan ta`minlanishi ana shunday choralardan hisoblanadi.

3. Ayrim toifadagi xodimlar mehnatini muhofazalashga taalluqli maxsus qoidalar. Xotin-qizlar mehnatini muhofazalash O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 78-moddasiga muvofiq homilador ayollar va uch yoshga to`lmagan bolasi bor ayollarni, ularning homiladorligini yoki yosh bolasi borligini vaj qilib ishga qabul qilmaslik, ishga qabul qilishni g`ayriqonuniy rad etish deb baholanadi. Ish beruvchi ishga qabul qilishni rad etgan taqdirda xodimning talabi bilan uch kun ichida ishga qabul qilishni rad qilish asoslarini ko`rsatib yozma javob berishga majbur. Ushbu yozma javob asosida, fuqaro mazkur masala xususida sudga murojaat qilishga haqli. Basharti sudda ish ko`rish davomida ish beruvchi ayol homiladorligi yoki uch yoshga to`lmagan bolasi borligi tufayli ishga qabul qilishdan bosh tortganligi ma`lum bo`lsa, ishga qabul qilishni g`ayriqonuniy ravishda rad etishda aybdor bo`lgan mansabdor shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishiga sabab bo`lishi mumkin (Jinoyat Kodeksining 148- moddasining 2-qismi). Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlari yosh bolali ayollarni ishga joylashish huquqlarini qo`shimcha kafolatlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 84-moddasida homilador ayollar, uch yoshga to`lmagan bolasi bor ayollar dastlabki sinov muddati qo`llanilmagan holda, ya`ni hech bir sinov yoki boshqa qandaydir shartlarsiz ishga qabul qilinishlari shartligi haqidagi qoida nazarda tutilgan. Ayollar bilan mehnat munosabati davom etayotgan davrda ularni boshqa ishga ko`chirish umumiy asoslarda amalga oshiriladi. Shu bilan birga O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 226-227-moddalariga muvofiq, tibbiy xulosaga muvofiq homilador ayollarning ishlab chiqarish normalari, xizmat ko`rsatish normalari kamaytirilishi yoki ularning avvalgi ishlaridagi o`rtacha oylik ish haqi saqlangan holda yengilroq yoxud noqulay ishlab chiqarish omillari ta`siridan holi bo`lgan ishga o`tkazilishi lozim. Homilador ayolga boshqa yengilroq ish berish masalasi hal etilgunga qadar u ana shu sabablarga ko`ra ishga chiqmagan barcha ish kunlari uchun o`rtacha oylik ish haqi

saqlangan holda ishdan ozod qilinadilar. Shuningdek, ikki yoshga to`lmagan bolasi bor ayollar avvalgi ishini bajarish imkoniga ega bo`lmagan taqdirda bolasi ikki yoshga to`lgunga qadar avvalgi ishidagi o`rtacha oylik ish haqi saqlangan holda boshqa yengilroq ishga o`tkazilishi lozim. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 237-moddasida aytilishicha: «Homilador ayollar va uch yoshga to`lmagan bolasi bor ayollar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo`l qo`yilmaydi, korxonaning butunlay tugatilishi hollari bundan mustasno, bunday hollarda mehnat shartnomasi ularni, albatta ishga joylashtirish sharti bilan bekor qilinadi». Mazkur ayollarni ishga joylashtirishni tugatilayotgan korxonaning huquqiy vorisi amalga oshiradi, huquqiy vorislari bo`lmagan taqdirda esa, mahalliy mehnat bo`limlari ularga ma`qul keladigan ish topishda va ishga joylashtirish davrida qonun hujjatlarida belgilangan tegishli ijtimoiy to`lovlar bilan yordam ko`rsatishga majburdir. Davlatimiz tomonidan kelajagimiz tayanchi bo`lgan yosh avlodni, ular tarbiyasi bilan mashg`ul bo`lgan onalar va barcha xotin-qizlarni ishlab chiqarish jarayonida himoyalashga qaratilgan ulkan ijtimoiy dasturlar va tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, «Ayollarni ijtimoiy himoyalash», «Nogironlarni mehnatga qaytarish» davlat dasturlarining ro`yobga chiqarila boshlanishi bilan bir necha minglab ish joylari sog`lomlashuviga, qulay va xavfsiz mehnat sharoitlari yaratilishiga erishildi. Ammo xalq xo`jaligining ayrim tarmoqlarida, ijara, fermer va jamoa xo`jaliklarida mehnatni muhofaza qilish talablarini pisand qilmaslik, ayollarga berilgan kafolatlardan foydalanilishiga to`sqinlik qilish, ular mehnatidan noqulay va xavfli ishlarda foydalanish hollari uchrab turibdi, bu esa ayollar salomatligiga, bolalar parvarishi va tarbiyasiga salbiy ta`sir qilmoqda1. Korxona va tashkilotlarda mehnat muhofazasiga oid asosiy talablar hamda qoidalar O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi (13-bob, 211-233- moddalarda), O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 maydagi «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunda, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlarida, tarmoq vazirliklari va idoralar tomonidan ishlab chiqilib, tasdiqlanadigan mehnatni muhofaza qilishga oid standartlar, korxonalarda tuzilgan jamoa

shartnomalari, tarmoq jamoa kelishuvlari, ichki mehnat tartibi qoidalarida va boshqa me`yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan. Xotin-qizlar mehnatini muhofaza qilishga oid qo`shimcha talablar Mehnat kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 225-moddasida aytilishicha, «Mehnat sharoiti noqulay ishlarda ayollar mehnatining qo`llanishi taqiqlanadi, yer ostidagi ba`zi ishlar (jismoniy bo`lmagan ishlar) bundan mustasnodir». O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 yil 5 anvardan 865- tartib raqami dalan davlat ro`yxatidan o`tkazilgan ayollar mehnatining qo`llanilishi to`liq yoki qisman taqiqlangan, noqulay mehnat sharoitiga ega bo`lgan ishlar ro`yxatida ayollar ishlashi mumkin bo`lmagan yoki cheklangan kasblar, ishlar ish joylari doirasi belgilangan. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 225-moddasi, 2-qismida aytilishicha, «Ayollarning ular uchun mumkin bo`lgan normadan ortiq yukni ko`tarishlari va tashishlari man etiladi». O`zbekiston Respublikasi Davlat sanitariya Bosh shifokori tomonidan 1996 yil 19 martda tasdiqlangan «Yuklarni qo`lda ko`tarish, tashishda ayollar uchun yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan og`irlikning sanitariya me`yorlari»da mazkur sanitariya me`yorlari va qoidalari mulkchilikning barcha shakllaridagi korxona, tashkilot va birlashmalar uchun majburiy bajarilishi shartligi qayd etilgan. Ushbu sanitariya me`yorlarining belgilanishidan ko`zlangan asosiy maqsad – ayollar uchun eng maqbul mehnat sharoitlarini yaratish, reproduktiv funksiya (bola tug`ish)ning buzilishi va ayol salomatligiga putur yetishiga yo`l qo`ymaslikdan iboratdir. Ushbu sanitariya me`yorlariga ko`ra xotin-qizlar tashishi va ko`tarishi mumkin bo`lgan og`irlik me`yorlari 1-jadvalda belgilangan. 16, 18 yoshdagi o`smir qizlar uchun qo`lda ko`tariladigan va bir joydan ikkinchi joyga tashiladigan yuk massasi 7 kgdan, 14, 15 yoshli qiz bolalar uchun esa 3,5 kgdan oshmasligi lozim.

16, 18 yoshdagi o`smir qizlarning bir g`ildirakli, 2,3 va 4 g`ildirakli aravachalarda yuklarni tashish normalari belgilab qo`yilgan bo`lib, bu sohadagi eng ko`p yuk miqdorlari 2-jadvalda ko`rsatilgan. Voyaga yetgan xotin-qizlar uchun og`ir yukni bir joydan boshqa joyga olishga yo`l qo`yiladigan me`yorlar. 1-жадвал Т/р Оғир юкни кўтариш ва ташиш характери Кўтариш ёки ташишга йўл қўйиладиган юк массаси кг.да 1. Бошқа ишларни бажариш давомида ҳар замонда оғир юкни кўтариш ва ташиш 9 кг 2. Бутун смена давомида доимий оғир юкни кўчириш ва ташиш 6 кг 3. Иш сменаси давомида ҳар соат мобайнида кўтариб ташлайдиган юкларнинг умумий массаси қуйидагидан ошмаслиги керак:  ишланадиган жой сатҳидан;  ердан. 300 кг 150 кг 4. Иш сменаси мобайнида кўтариб ташиладиган юкларнинг умумий массаси қуйидагидан ошмаслиги керак:  ишланадиган жой сатҳидан ; 2500 кг 1250 кг

 ердан. 2-жадвал Бошқа жойга олиш тўғрисида Йўл қўйилган юк 1 кг Кўтарилиш даражаси ва юк ташиш шароити Қўлда 7 кг.гача 0,01 дан ошмаган ҳолда Бир ғилдиракли аравачада Қизларга йўл қўйилмайд и  Икки ғилдиракли аравачада Қизларга йвл қўйилмайд и  3 ва 4 ғилдиракли аравачада 52 кг 0,02 дан ошмайдиган ҳолда текис ерда силжитишга рухсат берилади Вагончада 224 кг 0,01 дан ошмаган ҳолда релслар устида силжитишга рухсат берилади. Ayollar mehnatini muhofaza qilish faqat ular mehnatdan foydalanish taqiqlangan ish va kasblarni belgilash, ular ko`tarishi yoki tashishi mumkin bo`lgan yuk me`yorlarini belgilashdangina iborat bo`lmay, boshqa ko`plab

tashkiliy huquqiy tadbirlar majmuini ham nazarda tutadi hamda ularning asosiy maqsadi, yuqorida ta`kidlanganidek, bola tug`ish, parvarishlash va tarbiyalash qobiliyatlarini himoya qilish, sog`liqlariga shikast yetishining oldini olishdan iborat. «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi Qonunga ko`ra, har bir xodim, shu jumladan xotin-qizlar ham, o`zlari mehnat qilayotgan sharoiti haqida, bu sharoitlarning o`z sog`ligi uchun qay darajada xavf-xatar tug`dirishi mumkinligi to`g`risida to`liq va obyektiv axborotlarni olishga haqli. Ular o`zlarining 3-жадвал Олиб ўтиш тури Йўл қўйилади ган юк (кг) Йўл қўйиладиган кўтариш меъёрлари Қўлда (бир киши) 9 кг Текис сатҳ бўйлаб Замбилда (икки киши) 22 кг Текис сатҳ бўйлаб Бир ғилдиракли аравада 25 кг 0,01 ошмаган ҳолда нотекис сатҳ бўйлаб Уч ва тўрт ғилдиракли аравада 50 кг 0,01 дан ошмаган ҳолда, нотекс сатҳ бўйлаб ҳам Икки ғилдиракли қўлдаи ортиладиган аравада 60 кг 0,02 дан ошмаган ҳолда, тнкис сатҳ бўйлаб Ўшанинг ўзида 60 кг 0,01 дан ошмаган ҳолда ер қатлами ва тош йўлдаги

нотекис сатҳда Вагончаларда 300 кг 0,01 дан ошмиган ҳолда релсларда кўчириш kasb kasalliklariga yoxud mehnat faoliyati bilan bog`liq boshqa kasalliklarga chalinib qolishlari ehtimolining oldini olish maqsadida navbatdan tashqari tibbiy ko`rikdan o`tkazilishlari, kasb kasalliklariga chalinganlarida esa qonunda belgilangan tartibda o`zlariga yetkazilgan zarar miqdorini ish beruvchidan qoplab berilishini talab qilishlari mumkin. Kasb kasalliklari ro`yxati O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 11 maydagi 249-sonli qarori bilan tasdiqlangan1 . Yoshlar mehnatini muhofazalash O`zbekiston Respublikasi davlati yoshlarga oid siyosatining mohiyati, ularga beriladigan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma`rifiy, huquqiy sohalaridagi kafolatlar «O`zbekiston Respublikasining yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to`g`risida»gi Qonunida nazarda tutilgan2. Ushbu Qonunning 1-moddasida aytilishicha: «Yoshlarga oid siyosat O`zbekiston Respublikasi Davlat faoliyatining ustivor yo`nalishi bo`lib, uning maqsadi yoshlarning ijtimoiy shakllanishi va kamol topishi, ijodiy iqtidori jamiyat manfaatlari yo`lida imkon boricha to`la-to`kis ro`yobga chiqishi uchun ijtimoiy- iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy jihatdan shart-sharoit yaratish hamda ularni kafolatlashdan iboratdir». O`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar ijtimoiy himoyaga muhtoj va mehnat bozorida teng raqobatlasha olmaydigan aholi qatlamlari sifatida davlat tomonidan alohida muhofaza etiladigan hamda ularning mehnat qilish huquqlarini amalga oshirishga ko`maklashuvchi qo`shimcha tadbirlar qonunchilikda nazarda tutiladi. Eng avvalo, o`quv yurtlarini tamomlagan o`n sakkiz yoshga yetmagan fuqarolar uchun ish joylarining oldindan band qilib (bronlab) qo`yilishi hamda mulkchilik shakllaridan qat`i nazar barcha korxona va tashkilotlar ana shu ish joylariga o`n

sakkiz yoshga to`lmagan yoshlarni ishga qabul qilishlari shart ekanligi, shu shaxslar uchun qo`shimcha bo`sh ish o`rinlari barpo etmagan korxonalarga aholi bandligi bilan shug`ullanuvchi organlar tomonidan iqtisodiy ta`sir choralari ko`rilishini aytib o`tish lozim. Bundan tashqari, amaldagi qonun hujjatlariga ko`ra o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslarning moddiy javobgarlik bilan bog`liq bo`lgan ma`naviy, axloqiy qiyofalarining shakllanishiga salbiy ta`sir o`tkazishi mumkin bo`lgan ishlarga qabul qilinishi qat`iy cheklanganligi, ularni belgilangan eng kam ish joylariga ishga olish paytida dastlab sinov shartisiz qabul qilinishlari lozimligi ham e`tiborda tutilmog`i darkor. Avval hech qayerda ishlamagan o`smirlarni ishga qabul qilish, agar o`n olti yoshga to`lgan bo`lsalar, pasportlarini, harbiy xizmatga aloqadorligi haqidagi hujjatni (chaqirilish guvohnomasi) taqdim etganlaridan so`ng, tibbiy ko`rikdan o`tkazilish, topshirilayotgan vazifaga yaroqli ekanliklari aniqlangach, yozma mehnat shartnomasi (kontrakt) tuzish yo`li bilan korxonadagi ishga qabul qilinadilar. O`n besh yoshgacha bo`lgan shaxslar esa ishga kirish paytida tug`ilganlik guvohnomasi, yashab turgan joylaridan ma`lumotnoma taqdim etishlari, bundan tashqari mazkur shaxslarning ota-onasi yoxud ular o`rnini bosuvchi boshqa shaxslar ularni ishga kirishlariga qarshi emasliklari to`g`risida yozma rozilik taqdim etishlari lozim. Bu toifadagi xodimlar ham avval tibbiy ko`rikdan o`tkazilib, topshirilayotgan vazifaga yaroqli ekanliklari aniqlangach, ish beruvchi bilan yozma mehnat shartnomasi tuzish orqali va ish beruvchining ishga qabul qilish to`g`risidagi buyrug`ini chiqarish yo`li bilan ishga qabul qilinadilar. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 77-moddasi 2-qismiga muvofiq: «Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta`lim maktablari, hunar-texnika bilim yurtlari va o`rta maxsus o`quv yurtlarining o`quvchilarini o`n to`rt yoshga to`lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o`rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sog`ligiga va kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan va ta`lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o`qishdan bo`sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilishga yo`l qo`yiladi». Bunday paytda ham

o`quvchining tug`ilganlik guvohnomasi, yashab turgan yeridan ma`lumotnoma, ota yoki onasi yoxud ularning o`rnini bosuvchi shaxsning yozma roziligi talab etiladi va shundan so`ng bunday shaxs tibbiy ko`rikdan o`tkazilgach, yozma mehnat shartnomasi tuzilib, ish beruvchining ishga qabul qilish to`g`risidagi buyrug`i (farmoyishi) chiqarilishi yo`li bilan ishga qabul qilinadilar. O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining №7 va Sog`liqni saqlash vazirligining 2001 yil 30 maydagi №1 qarori bilan mehnat sharoiti noqulay bo`lgan va 18 yoshga to`lmagan shaxslar mehnatidan foydalanilish taqiqlangan ishlar ro`yxati tasdiqlangan. Ushbu akt O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2001 yil 9 iyunda №1040 raqam bilan davlat ro`yxatiga olingan. 18 yoshga to`lmagan shaxslar bilan ushbu ishlarga qabul qilish yuzasidan mehnat shartnomasi tuzilishi mumkin emas. O`n sakkizga to`lmagan shaxslar ishga tushishlaridan oldin ish beruvchi ularga mehnat shartlari, xavfsizlik choralari va qoidalari xususida yo`l-yo`riqlar berishi, ularni nazoratsiz qoldirmasligi lozim. Mehnat faoliyati davomida ish beruvchi o`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimlarni ularning roziligi bo`lgani taqdirda ham og`ir va zararli ishlarga, ularning tarbiyasiga salbiy ta`sir etadigan vazifalarni bajarishga o`tkazishlari mumkin emas. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 247-moddasiga muvofiq ota- onalar vasiy (homiy)lar, shuningdek mehnatni muhofaza qilish ustidan nazorat qiluvchi organlar hamda voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug`ullanuvchi komissiyalar, agar o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar bajarayotgan ishni davom ettirish ular sog`ligiga ziyon qiladigan yoki ularga boshqacha tarzda zarar yetkazadigan bo`lsa, bunday shaxslar bilan mehnat shartnomasini bekor qilishni talab etishga haqlidirlar. Bunday talabni bajarish ish beruvchi uchun majburiy bo`lib, bunda o`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimning xohishi e`tiborga olinmaydi. O`n sakkiz yoshga to`lmagan yoshlar mehnat shartnomasi mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan umumiy tartibda (xodim tashabbusi bilan, ish beruvchi tashabbusi bilan, tomonlarning xohishiga bog`liq bo`lmagan sabablarga ko`ra) bekor qilinishi mumkin. Biroq, mehnat shartnomasining ish beruvchi

tashabbusi bilan bekor qilinishi paytida o`smirlar huquqlarini to`laroq kafolatlash maqsadida ish beruvchi bu masalani korxona joylashgan yerdagi ishga joylashtirish organlari bilan oldindan kelishib olishi belgilangan. Mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlarida o`n sakkiz yoshga to`lmagan xodimlarga ish vaqti, dam olish vaqti, ish haqi to`lash masalalarida ham qo`shimcha kafolatlar va imtiyozlar berishlikni nazarda tutadi. Jumladan, Mehnat kodeksining 110 va 242-moddalariga ko`ra o`n olti yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan xodimlar uchun 36 soatdan ortiq bo`lmagan o`n besh yoshdan o`n olti yoshgacha bo`lgan shaxslar esa 24 soatdan ko`p bo`lmagan haftalik ish vaqti normasi belgilangan. O`qishdan bo`sh vaqtlarda ishlayotgan o`n olti yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan shaxslarning haftalik ish vaqti 18 soatdan, o`n to`rt yoshdan o`n olti yoshgacha bo`lgan o`quvchilar uchun esa 12 soatdan ko`p bo`lishi mumkin emas.

Mehnat qobiliyati pasaygan va nogiron shaxslar mehnatini muhofaza qilish O`zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligi nogironlar, qariyalar va mehnat qobiliyati pasaygan shaxslarni qo`llab-quvvatlashni nazarda tutadi. Ana shu maqsadda ushbu toifadagi fuqarolar uchun bir qator yangilik va imtiyozlar nazarda tutilgan. Jumladan, Mehnat kodeksining 220-moddasida aytilishiga ko`ra: Ish beruvchi, mehnat birjasi tomonidan belgilangan kvota hisobidan ishga joylashtirish tartibida yo`llagan nogironlarni ish joylariga qabul qilishga majburdir. TMEKning nogironlarga to`liqsiz ish vaqti rejimi o`rnatish, ularning vazifasini kamaytirish va mehnatning boshqa shartlari haqidagi tavsiyalari ish beruvchi tomonidan bajarilishi shart. I va II guruh nogironlariga mehnatga haq to`lash kamaytirilmagan holda ish vaqtining haftasiga o`ttiz olti soatdan oshmagan qisqartirilgan muddati belgilanadi. I va II guruh nogironlariga o`ttiz kalendar kundan kam bo`lmagan muddat bilan yillik uzaytirilgan asosiy ta`til beriladi. Nogironlarni tungi vaqtdagi ishlarga, shuningdek ish vaqtidan tashqari ishlarga va dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilishga ularning roziligi bilangina, basharti ular bunday ishlar tibbiy tavsiyalarda taqiqlanmagan bo`lsa, yo`l qo`yiladi. Bulardan tashqari, bunday toifadagi xodimlarga Mehnat kodeksining 150- moddasiga muvofiq ish haqi saqlanmagan holda ta`til berish ko`zda tutilgan. Unga ko`ra 1941-1945 yillardagi urush qatnashchilariga va imtiyozlari jihatidan ularga tenglashtirilgan shaxslarga, ishlayotgan I va II guruh nogironlariga har yili o`n to`rt kalendar kunga qadar ish haqi saqlanmagan holda ta`til berish belgilangan. O`zbekiston Respublikasining Davlat pensiyasi to`g`risidagi Qonunida ishlab turgan pensionerlarga ham ellik foizi (qonun hujjatlarida bevosita ko`rsatib qo`yilgan hollarda yuz foizi) to`lanishi ko`rsatib qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 yil 25 yanvardagi, 881-tartib raqami bilan davlat ro`yxatiga olingan «OIV (OIT) SVICH (Spid) virusi bilan kasallangan shaxslar ishlashi taqiqlangan ishlar ro`yxati va kasb turlari to`g`risidagi qarorga

muvofiq ushbu kasallikka chalingan shaxslarni va ular bilan ishlab chiqarish tufayli muloqotda bo`lishi mumkin bo`lgan shaxslarni himoya qilish maqsadini ko`zlaydi». 4.Ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz hodisalarni tekshirish va hisobga olib borish Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalar yuz berishi sabablarini aniqlash, ularni bartaraf etish, shuningdek mehnat muhofazasi qoidalari buzilishi tufayli mehnat qobiliyatini yo`qotgan yoki kamaygan xodimlar huquq va manfaatlarini ta`minlash maqsadida yuz bergan baxtsiz hodisalarni o`z vaqtida, obyektiv va har tomonlama tekshirish, hisobga olib borish tartibi belgilab qo`yilgan. Mehnat kodeksining 222-moddasida aytilganidek: Ish beruvchi ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni o`z vaqtida tekshirishi va hisobga olib borishi shart. Jabrlanuvchining talabiga binoan tekshiruv tugagan kundan e`tiboran uzog`i bilan uch kun ichida ish beruvchi shu baxtsiz hodisa to`g`risida dalolatnoma berishi shart. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamisining 1997-yil 6 iyundagi 286- sonli qarori bilan «Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa xil zararlanishini tekshirish va hisobga olish to`g`risida»gi Nizom tasdiqlangan1. O`zbekiston Respublikasi hududida mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda, shuningdek ayrim fuqarolarda mehnat shartnomasi bo`yicha ishlayotgan xodimlar sog`ligiga shikast yetishi bilan bog`liq zararlanishlar, hodisalar ushbu nizom asosida tekshirish o`tkazilishiga sabab bo`ladi. Korxona hududida va uning tashqarisida mehnat vazifasini bajarayotganda yuz bergan jarohatlanish, zaharlanish, kuyish, cho`kish, elektr toki va yashin urishi, issiq va sovuq urishi, portlash, falokat, imorat va inshootlar buzilib ketishi,

hayvonlar chaqishi, tishlashi, suzib olishi va hokazolar tekshiriladi hamda hisobga olinadi. Tabiiy o`lim, o`z-o`zini o`ldirish, jabrlanuvchining jinoyat sodir qilish chog`idagi shikastlanishi kabilar tekshirilmaydi va ishlab chiqarishda jarohatlanish hodisasi sifatida hisobga olinmaydi. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa natijasida xodimning mehnat qobiliyati kamida bir kunga yo`qolsa yoki tibbiy xulosaga muvofiq uni boshqa yengilroq ishga o`tkazish lozim bo`lsa, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa maxsus akt – N-1 shaklidagi dalolatnoma tuzish yo`li bilan rasmiylashtiriladi. Ish beruvchi tekshirish tugaganidan so`ng 3 sutkadan kechiktirmay jabr-anuvchiga yoki uning manfaatlarini himoya qiluvchi shaxsga davlat tilida yoki jabrlanuvchi tushunadigan boshqa tilda dalolatnoma berishi shart. Bir vaqtning o`zida ikki va undan ortiq xodim bilan yuz bergan guruhiy baxtsiz hodisa; O`lim bilan tugagan baxtsiz hodisa; Oqibati og`ir baxtsiz hodisalar maxsus tartibda tekshirilishi lozimligi belgilangan. Bunday baxtsiz hodisalar to`g`risida ish beruvchi belgilab qo`yilgan sxemaga muvofiq darhol quyidagi organlarga xabar berishi shart: a) davlat mehnat texnika nazoratchisiga; b) yuqori turuvchi xo`jalik organiga; v) Qoraqalpog`iston Respublikasi Mehnat vazirligi, viloyat (Toshkent shahar) mehnat va aholini ijtimoiy himoyalash boshqarmasiga; g) O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga; d) «O`zsanoatkontexnazorat» agentligiga; ye) viloyat, Qoraqalpog`iston Respublikasi, Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashiga. Guruhiy o`lim bilan tugagan va oqibati og`ir bo`lgan baxtsiz xodisalar viloyat (Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent shahri) mehnat boshqarmasi buyrug`iga

ko`ra tashkil etiladigan komissiya tomonidan tekshirilib, N-1 shaklidagi dalolatnoma tuziladi. Yuz bergan baxtsiz hodisa tufayli ikki-to`rt kishi vafot etganida O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi buyrug`i bilan komissiya tashkil etiladi. Besh va undan ortiq kishi o`limiga sabab bo`lgan baxtsiz hodisa O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tuzilgan komissiya tomonidan tekshiriladi. Maxsus tekshirish o`n besh kun ichida tamomlanishi va xodimga (uning vakiliga, qaramog`ida bo`lganlarga) tegishli hujjatlarni beradi. Maxsus tekshirish materiallari tekshirish tugagach, 15 kun ichida prokuraturaga va boshqa tegishli organlarga taqdim etiladi. Ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz hodisani tekshirish tartibini buzgan shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar qilinadilar. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 1 fevraldagi 48- sonli qarori bilan «Xodimlarga ularning mehnat vazifalarini bajarish bilan bog`liq holda jarohatlanish boshqacha shikastlanishi tufayli yetkazilgan zararni ish beruvchi tomonidan to`lash qoidalari» tasdiqlangan bo`lib, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar oqibatida xodimga yoki uning vorislariga qoplanadigan zarar miqdori, zararni qoplash shartlari va tartibi ushbu hujjatga binoan belgilab qo`yilgan1. Ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz xodisa to`g`risida tuzilgan N-1 shaklidagi dalolatnomalar maxsus jurnalga qayd etib boriladi, vaqtincha mehnatga yaroqsizlik yuzasidan ma`lumotlar statistik hisobotlarda aks ettiriladi. Baxtsiz hodisa sabablari, uning rasmiylashtirilishi yuzasidan xodim va ish beruvchi, xodim va komissiya o`rtasidagi ixtiloflar yuqori turuvchi organlar tomonidan, xodim da`vo arizasiga ko`ra sud tomonidan ko`rib hal etiladi.

Похожие

Yer tuzishni huquqiy tartibga solish

Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish

Ijtimoiy tartibga solish tizimi

Qishloq xo`jalik korxonalari moliyaviy faoliyatini huquqiy tartibga solish