Ijtimoiy tartibga solish tizimi - Юриспруденция - Рефераты

Ijtimoiy tartibga solish tizimi

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

115 KB

Ijtimoiy tartibga solish tizimi Reja : 1. Ijtimoiy tartibga solishning obyektiv zarurligi 2. Normativ tizim tushunchasi va tizimi 3. Huquq tushunchasi, mohiyati, belgilari va mohiyati 4. Huquq prinsiplari va funksiyalari 5. Huquq to‘g‘risidagi nazariyalar

Ijtimoiy munosabatlar tushunchasi va ularni normativ tartibga solishning obyektiv zarurligi Ma’lumki, ijtimoiy hayot, jamiyat millionlab odamlarning oilaga, mehnat jamoasiga, hududiy tuzilmalarga, sinflarga, ittifoqlarga birlashgan, jamiyatning individual-yakka a’zolarining o‘zaro harakati va o‘zaro munosabatlaridan iboratdir. Shu ma’noda jamiyat kishilarning o‘zaro xatti-harakatlari mahsulidir. Ko‘z oldimizda son-sanoqsiz o‘zaro munosabatlar amalga oshadi. Ularning hajmi, davomiyligi, mazmuni ham turlicha. Qisqasi jamiyat minglab, millionlab o‘zaro munosabatlarning makoni bo‘lib, ayni paytda bu munosabatlar muayyan, real ehtiyojlardan kelib chiqqan. Jamiyat a’zolari, ijtimoiy hayot qatnashchilari, ya’ni indivi-duumlar, sotsiumlar o‘rtasida, ularning ijtimoiy birliklari o‘rtasidagi barcha munosabatlar, o‘zaro harakatlar majmui ijtimoiy munosabatlarni tashkil etadi va ularni ijtimoiy normalar tartibga soladi. Har bir inson jamiyatda amal qiluvchi normalar va ular asosida o‘z hayotini tashkil qilish haqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Turli ijtimoiy normalarni o‘rganish, o‘zlashtirish va qo‘llash sotsializatsiya, ya’ni ijtimoiylashuv deb ataladi. Individ jamiyatdagi hayot haqidagi birinchi tasavvurlarini ota-onasi va oiladagi yaqinlaridan oladi. Maktabgacha bo‘lgan muassasalarda va maktabda bolalarni normalar, an’analar, qadriyatlar bilan tanishtiradilar, boshqa insonlarning hayot tarzi maxsus o‘rgatiladi. Ijtimoiy muhitga, boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishish jarayoni adaptatsiya hisoblanadi. Adaptatsiya muayyan maqsadlarga erishish uchun birgalikda faoliyat ko‘rsatish jarayonida kishilarning muloqotga, o‘zaro munosabatga kirishishi natijasida amalga oshadi. Inson turli guruh, jamiyatlarda qatnashib ijtimoiy tajriba orttiradi, shaxs sifatida shakllanadi. Shaxs - madaniy normalarni bilish asosida harakat qiluvchi individ, u jamiyatda o‘z mavqeini tushunadi, boshqa odamlar orasidagi o‘z o‘rnini anglab yetadi.

Insonning ijtimoiylashuvini sxematik tarzda uning oilada boshlanib, so‘ng jamiyatda va davlatda amalga oshadigan hayot yo‘li deb tushunish kerak. Eng muhimi va ahamiyatli, boshqa hech narsa bilan almashtirib bo‘lmaydigan qadriyatlardan biri bu insonlarning o‘zaro muloqot, umumiy munosabatlarda bo‘la olish imkoniyatidir. Muloqot jarayonida biz shaxs sifatida shakllanamiz, dunyo va boshqa insonlar haqida tasavvurga ega bo‘lamiz va o‘zimizni, o‘z imkoniyatlarimizni, xarakterimiz xususiyatlarini chuqurroq o‘rganamiz. Insonlarning birgalikdagi hayot kechirish tarzini tartibga soluvchi, yo‘naltiruvchi turli-tuman normalar xalqaro bitim (konvensiya)larda, konstitutsiyada, turli tashkilotlar, partiyalar ustavlarida, kodekslar va qonunlarda, axloq qoidalarida, diniy odatlarda, madaniy an’analarda, siyosiy majburiyatlarda ifodalanadi. Ular yordamida jamiyatda muayyan tartib, iyerarxiya, ya’ni bir xil munosabatlarning boshqasiga bo‘ysunish tartibi joriy etiladi. Normalar bu tartibni ta’minlaydi va millionlab odamlarning birgalikdagi hayotini tartibsizlik, o‘zboshimchalikka aylanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Normalar hamma joyda va har doim amal qiladi, ular insonlarning har qanday faoliyatini, ularning o‘zaro munosabatga kirishuvini tartibga soladi. Ijtimoiy normalar insonning butun hayoti davomida unga hamrohlik qiladi, ya’ni inson ona vujudida homila sifatida paydo bo‘lganidan boshlab to insonning o‘limi bilan bog‘liq holatlargacha (masalan, meros munosabatlari yuzaga kelganda). Ijtimoiy normalar tushunchasi va tizimi. «Norma» lotincha «norma» so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, qoida, namuna, standart, me’yor ma’nolarini anglatadi. Normalar turli obyektlar va jarayonlarga: tabiiy, texnik va ijtimoiy sohalarga taalluqli bo‘lishi mumkin. Norma u yoki bu obyektning o‘z sifatini, mavjud bo‘lish qobiliyatini saqlab qolish chegaralarini, me’yorlarini belgilaydi. Insonga bevosita ijtimoiy bo‘lmagan normalar ham xos bo‘lishi mumkin. Masalan, inson tanasi haroratining normasi .

Yuridik fanda jamiyatda amal qiluvchi normalarni dastavval 2 katta guruhga - ijtimoiy va texnik normalarga bo‘lish qabul qilingan. Texnik normalar deganda barcha noijtimoiy normalar tushuniladi. Bular - sof texnik normalardan tashqari, sanitar-gigiyenik, ekologik, biologik, fiziologik normalar va h. dir Ular o‘rtasidagi tafovut tartibga solish predmetiga qarab aniqlanadi. Ijtimoiy normalar insonlar va ularning birlashmalari o‘rtasidagi, ya’ni ijtimoiy turmushga oid munosabatlarni tartibga solsa, texnik normalar esa, insonlarning tashqi olam, tabiat, texnika bilan bo‘ladigan munosabatlari bilan ish ko‘radi. Bular «inson va mashina», «inson va mehnat quroli», «inson va ishlab chiqarish» toifasiga oid munosabatlardir. Bu munosabatlarning o‘ziga xos jihati shundaki, ularning ikkinchi tarafida jonsiz predmetlar turadi, shu sababli ular sof ijtimoiy bo‘lmagan, yarim ijtimoiy mohiyat kasb etadilar. Texnik normalar tabiiy va sun’iy obyektlar, texnologik jarayonlar va opreatsiyalar bilan ishlash usullari, vositalari, ilmiy asoslangan metodlarni belgilab beradi. Ijtimoiy va texnik normalar predmet belgisidan tashqari o‘z mazmun-mohiyati, tuzilishi, qayd etish usuli, umumlashganlik darajasi, shakliy ifodalanishi va boshqa jihatlari bilan ham bir-biridan farqlanadi. Ulardagi umumiy jihat ularning insonlar faoliyati bilan bevosita bog‘liqligida bo‘lsa, tafovuti esa, tartibga solish obyektlari va usullarida ko‘rinadi. Texnik normalarning ba’zilari huquqiy aktlarda mustahkamlanadilar va shu asnoda yuridik kuchga ega bo‘ladilar. Bular texnik-huquqiy normalar bo‘lib, moddiy ishlab chiqarish va boshqaruv sohasida uchrayli, masalan, yong‘in xavfsizligi qoidalari, barcha transport turlaridan, atom stansiyalaridan foydalanish qoidalari, qurilish ishlarini olib borish, energota’minot, portlovchi va zaharli moddalarni saqlash va tashish, qurol ((yadro quroli) bilan ishlash qoidalari, turli xil davlat standartlari va h., ularning ba’zilarida sanksiyalar ham ko‘zda tutilgan. Kishilar o‘zlarining kundalik faoliyati va turmushida ko‘plab turli normalar va qoidalarga amal qiladilar. Bular orasida axloq, huquq, siyosiy, estetik, korporativ normalar, diniy odatlar, marosimlar, an’analar, ish ko‘nikmalari, etiket talablari uchraydi .

Normalar - bu ijtimoiy muloqot qatnashchilarining xulq-atvori, xatti- harakatining muayyan namunalari, me’yorlari, andozasi, modelidir . Ijtimoiy normalar - bu odamlarning jamiyatda mavjud bo‘lishlik bilan bog‘liq xulq-atvori, xatti-harakatining muayyan namunalari, standartlari, modelidir. Bularsiz kishilar turmushini, va, ayniqsa, murakkab tuzilmalar hisoblangan davlat, jamiyatning mavjud bo‘lishi mumkin emas. Yuristlar bevosita kasblari uchun ahamiyatli bo‘lgan huquqiy normalar bilan ish ko‘radilar. Biroq, huquqiy normalar xususiyatlarini ijtimoiy normalarning mohiyati va rolini bilmasdan turib aniqlash mumkin emas. Ijtimoiy normalarga quyidagi jihatlar xos: 1. Ijtimoiylik. Ular ijtimoiy sohalarni tartibga soladilar va o‘z ichiga quyidagilarni oladi: а ) insonlarni; б ) ijtimoiy munosabatlar, ya’ni odamlar va ular birlashmalarining o‘rtasidagi munosabatlarni; в ) insonlarning xulq-atvori, xatti-harakati.Demak, ijtimoiy normalar insonlarning ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi xatti- harakatlarini tartibga soladi . 2. Obyektivlik. Jamiyat murakkab ijtimoiy organizm (tizim) sifatida tartibga solishga ehtiyojni taqozo qiladi. Ijtimoiy normalar ijtimoiy zaruriyat tazyiqi ostida tarixan va qonuniyat tarzida shakllanadi. Ular insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, xatti-harakatlar, o‘zaro ta’sir, muloqotlar va muntazam takrorlanuvchi ijtimoiy aloqalarni me’yoriy ifodalash va umumlashtirish natijasida yuzaga keladilar. Jamiyat nuqtai nazaridan muhim va ahamiyatli bo‘lgan insonlar faoliyati bilan bog‘liq xatti-harakatlar va munosabatlarni mustahkamlashda va turmushda tatbiq etishga bo‘lgan zaruriyat ijtimoiy-normativ jihatdan tartibga solishning muhimligini keltirib chiqaradi . 3. Normativlik. Ijtimoiy normalar umumiy xarakterga ega bo‘lib, insonlar xatti- harakatlarini guruhiy belgiga qarab tartibga soluvchi regulyator sifatida amal qiladilar. Ular aniq, muayyan shaxsga qaratilgan bo‘lmay, balki guruh, toifaga taalluqligiga qarab

belgilanadi, mo‘ljallanadi, masalan, yoshiga, aqli rasoligiga qarab, yoki yuridik shaxsning maqomiga qo‘yilidigan umumiy talablar va h. Ijtimoiy normalarning normativligi ular harakatining takrorlanishida, muntazamligida, ya’ni qo‘llanishi mo‘ljallangan muayyan guruhdagi vaziyat, sharoitlar yuzaga kelgan har bir holatda ijtimoiy norma ham amal qila boshlaydi. Ijtimoiy normalar xatti-harakatning umumiy modeli sifatida mazmuniga ko‘ra muayyan guruhlarga mo‘ljallanadi va belgilanadi . 4. Ijtimoiy normalar insonlarning manfaat va ehtiyojlarini qondirish usullarini, xulqiy faolligi doirasini belgilovchi erki, xohish-irodasining o‘lchovidir . 5. Majburiyligi. Ijtimoiy normalar ijtimoiy zaruriyatning normativ ifodasi sifatida hamisha u yoki bu darajada majburiy hisoblanadi, buyruq xarakteriga ega. 6. Rioya etish tartibining belgilanganligi. Ijtimoiy tartibga solishda ijtimoiy normalarni amal qilishi, qo‘llash tartibi va usulini aniq belgilovchi qoidalarning mavjud bo‘lishi muhim. 7. Sanksiyalanganligi. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda belgilangan ko‘rsatmalar, qoidalarni qo‘llashni ta’minlovchi mexanizm bo‘lishi kerak. 8. Tizimga solinganlik. Ijtimoiy normalarning turlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni yuzaga kelishida, ularning bir tizimga xos sifatlarini shakllantirishdan jamiyat manfaatdor bo‘ladi . Ijtimoiy munosabatlarni normativ tartibga solish tizimi deganda jamiyatdagi insonlarning xulq-atvorlarini, xatti-harakatlarini, ularning birlashmalar, jamoalar doirasidagi o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi ijtimoiy normalar majmuini tushunish kerak. Bu tizimda huquqiy normalar alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Ma’lumki, huquq ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari oqibatida paydo bo‘lgan, bu ehtiyojlar quyidagilardir: -davlat paydo bo‘lgach, kishilar ma’lum hududlarda yashay boshlashgan, shu bois kishilarning yangi birligi - xalqning o‘zaro munosabatlarini yagona tartibini belgilash zarurligi tug‘ildi; -sinflarning shakllanishi, shu sababli ular o‘rtasida ziddiyatli munosabatlarning mavjudligi, ularning murakkabligi sharoitida yagona tartibni o‘rnatish zarurligi;

-normal rivojlanish uchun o‘zaro qo‘shnichilik, hamkorlik munosabatlarini o‘rnatish, harbiy nizolarni tinch vositalar bilan hal etish, ularni kamaytirish va yumshatish zarurati va h. Huquq ijtimoiy tartibga solishning boshqa turlaridan qaysi jihatlari bilan farqlanadi? 1.Eng avvalo, huquqning paydo bo‘lishi va amal qilishi davlatning paydo bo‘lishi va mavjud bo‘lishi bilan uzviy bog‘liq. Davlat o‘z oldidagi vazifalarni, jamiyatda yagona tartib o‘rnatish funksiyasini hamma uchun majburiy qonunlar chiqarish, mavjud odatlarning bajarilishini ta’minlash yo‘li bilan amalga oshiradi. Ayni paytda huquqiy normalar davlatning ishtiroki, yordamisiz o‘z-o‘zicha amal qila olmaydi. 2.Faqat huquqgina barcha jamiyat a’zolari uchun majburiy normalar tizimidan iborat. Ijtimoiy normalar esa ma’lum tabaqa, toifa, guruh, jamoalar uchungina majburiydir. 3.Huquqning bajarilishi davlat tomonidan ta’minlanadi. Boshqa ijtimoiy normalar esa davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanadi . 4 . Huquq davlat tomonidan o‘rnatiladi. Ijtimoiy normalar esa odamlarning ishonishi, fikrlari yo‘nalishi (uyg‘unlashuvi) sifatida shakllanadi yoki jamoat birlashmalari tomonidan o‘rnatiladi . 5 . Huquq rasmiy shaklda - qonunlarda ifodalanadi, unga shaklan aniqlik xos, huquq va majburiyatlarning aniq va tushunarli qilib mustahkamlanishi bilan ajralib turadi, bir tizimga ega va uning tarmoqlari o‘zaro mantiqiy bog‘langan. Huquq - bu davlat tomonidan o‘rnatilgan va bajarilishi davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanadigan hamma uchun umummajburiy bo‘lgan me’yorlar tizimidan iborat. Huquqiy tartibga solish qayerda yuridik jarayon vositalari bilan huquqiy munosabatlar isbotlanishi va ijro etilishi mumkin bo‘lsa va ularni qo‘riqlash zaruriyati yuzaga kelganda amalga oshiriladi. Ijtimoiy normalar tizimida huquq va axloqning o‘rni o‘ziga xos. Garchi ularning ikkalasi ham insonlarning xatti-harakati, yurish-turishiga ta’sir etuvchi vositalar bo‘lsa-da, biroq, har birining o‘ziga xos jihatlari mavjud. Shu bois huquq va axloq

normalarining umumiy va o‘ziga xos jihatlarini aniqlash ijtimoiy normaning bu ikki turining mohiyatini yanada chuqurroq anglashga yordam beradi. Kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda ijtimoiy normalar tizimida aynan huquq va axloqning o‘rni boshqacha, chunki ular ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy vosita-regulyatorlardir. Axloq - bu ijtimoiy normalarning turi bo‘lib, u ijtimoiy hayotning barcha sohalarini o‘zining o‘lchovi bilan qamrab oladi. U ijtimoiy ongning bir shakli bo‘lib, o‘zida insonlarning yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik, halol va harom, ezgulik va gunoh to‘g‘risidagi qarashlari, tasavvurlari yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi hamda kishilar onggida, jamoatchilik fikrida, san’at asarlarida tamoyillar, me’yorlar, ezgulikka intilish kabi holatlarda mustahkamlanadi va ularning faoliyatida ma’naviy asos sifatida xizmat qiladi. Umuminsoniy axloqiy normalarning bajarilishi jamoatchilik fikri, tarbiya, shaxs ichki dunyosi, vijdoni orqali ta’minlanadi. Huquq va axloq o‘zaro umumiy jihatlarga ega, ayni paytda bir-biridan ancha farq qiladi, shu bilan birga ikkalasi ijtimoiy hayotda birgalikda amal qiladi. Axloqning huquq bilan umumiy jihatlari : ijtimoiy ehtiyojlar natijasida paydo bo‘lgan; ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga xizmat qiladi; ijtimoiy normalar turkumiga mansub; - normativlik xususiyatiga ega, ya’ni o‘zida bajarilishi lozim bo‘lgan xatti-harakat qoidasini ifodalaydi; inson erkinligi doirasini belgilaydi; ko‘p hollarda ixtiyoriy ravishda bajariladi. Huquq bilan axloqning farqlanuvchi xususiyatlari: huquq davlat bilan birga paydo bo‘lgan bo‘lsa, axloq kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq vujudga kelgan; - huquq davlatning huquq ijodkorlik faoliyati natijasida shakllansa, axloq normalari esa insonlarning yaxshilik, yomonlik, adolat, halollik, olijanoblik kabi tushunchalari shaklida insonlar

onggida, qalbida, san’at asarlarida, xalq og‘zaki ijodi namunalarida asta-sekin shakllanadi; huquq aniq, yozma shaklga ega, axloq esa keng mazmunlidir; ularning tartibga solish obyektlari muayyan darajada bir-biriga mos kelsa-da, biroq ular o‘zaro farqlanadi, axloqning harakat doirasi kengroq va chuqurroq; huquqning ijrosi davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlansa, axloq esa jamoatchilik fikri kuchi, insonning tarbiyalilik darajasi kabilar bilan ta’minlanadi; huquq normalarida majburlovning chora va shakllari oldindan belgilangan, axloqda esa bu belgilanmagan; huquq huquqbuzarning xatti-harakatigagina baho beradi, axloq esa, odamning har qanday xatti-harakatiga baho beradi; - bir davlat doirasida yagona huquq tizimi mavjud bo‘lsa, axloq normalari ushbu mamlakatning turli millatlarida, turli hududlarida boshqacha ham bo‘lishi mumkin . Huquq bilan axloqning o‘zaro munosabati va o‘zaro nisbati to‘g‘risida gapirganda, ularning tartibga soladigan munosabatlari doirasi to‘g‘risida fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Huquq bilan axloqning tartibga soladigan munosabatlarini farqlashda huquq bilan axloq birgalikda tartibga soladigan munosabatlar doirasini hamda faqat axloq yoki faqat huquq orqali tartibga solinadigan munosabatlar doirasini belgilab olish muhim. Huquq, odatda yuridik vositalar tizimi yordamida huquqiy munosabatlarni isbotlash va amalga oshirish mumkin bo‘lgan holatlarni tartibga soladi, masalan, buzilgan huquqni isbotlash va undan kelgan zararni aniqlash va qoplash mumkin bo‘lgan munosabatlarni tartibga soladi. Odamlar o‘rtasidagi mehr-muhabbat, do‘stlik, yaqinlik va o‘zaro yordam kabi munosabatlar bevosita axloq normalarining tartibga soladigan obyekti hisoblanadi va huquq bu munosabatlarga aralashmaydi va aralashishi maqsadga muvofiq ham emas. Ayni paytda axloq aralashmaydigan sohalar ham mavjud, masalan, fuqarolarning turli birlashmalariga, texnik-yuridik normalar doirasiga, davlat organlarining vakolatlari doirasiga va sh.k. munosabatlarga axloq baho bermaydi.

Huquq bilan axloq o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik, o‘zaro ta’sir etish munosabatlari mavjud. Huquq ko‘pincha axloqqa asoslanadi, shu bois axloqning huquqqa ta’siri katta, ayni paytda huquq axloqiy qoidalarning ham himoyachisi sifatida amal qiladi. Korporativ normalar - jamoat birlashmalari tomonidan o‘rnatilgan xatti-harakat qoidalari bo‘lib, ularning ustavlarida, nizomlarida, qarorlarida ifodalanadi va faoliyat maqsadlariga erishish uchun xizmat qiladi. Huquq va korporativ normalarning umumiy jihatlari: 1)aniq, konkret xatti-harakat qoidalarini o‘zida ifodalaydi; 2)maxsus, alohida aktlarda mustahkamlanadi; 3)normalarning tizimga solinganligi. Huquq va korporativ normalarning farqlari: - ta’minlanish darajasida, - majburlov shakllarida, - huquq normasining ustuvorligida. Odatlar - bu xatti-harakat, xulq-atvor qoidasi bo‘lib, muayyan ijtimoiy muhitda shakllanadi, avloddan-avlodga o‘tadi, insonlarning tabiiy hayotiy ehtiyojlari sifatida namoyon bo‘ladi va ko‘p takrorlanganligi bois odamlar ularga o‘rganib odatga aylanadi. An’analarni ham odatga kiritish mumkin. Qonunga bo‘ysunish ham odatdir. Musulmon davlatlarida shariat bilan bir qatorda davlat tomonidan sanksiyalangan odatlar ham amal qiladi. Huquq va siyosat. Ma’lumki, huquq davlat bilan birga vujudga kelgan va rivojlangan. Davlat siyosatni amalga oshiruvchi asosiy organdir. Siyosat - bu ma’rifiy jamiyatda odamlarni boshqarish san’ati, davlatni boshqarishda sinflar, ijtimoiy guruhlar va ular tashkilotlarining ishtiroki tushuniladi. Umuman olganda, siyosat -bu jamiyatning turli ijtimoiy guruhlari manfaatlari o‘rtasidagi munosabat va nisbatdir. Tarixdan ma’lumki, siyosat jamiyatning tabaqalarga ajralishi, ya’ni turli manfaatli yirik ijtimoiy qatlamlar vujudga kelishi va ular o‘rtasida qarama-qarshilik paydo bo‘lishi bilan shakllana borgan. Bu qarama-qarshilikni tartibga solish zarurati ham vujudga kelgan va shu tariqa kishilar hayotini tashkil etishning yangi shakli bo‘lmish davlat va huquq paydo

bo‘lgan va ular yangi jamiyatdagi yangi murakkab munosabatlarni tartibga solishi, jamiyatning yaxlitligi-ni ta’minlashi kerak bo‘lgan. Shundan beri davlat jamiyatdagi siyosiy manfaatlarni amalga oshiruvchi tuzilmalar ichida markaziy o‘rinni egallaydi. Biroq, jamiyatda davlatdan ham boshqa siyosiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi tuzilmalar, tashkilotlar mavjud: siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari. Davlatning boshqa siyosiy faoliyat subyektlaridan farqi shuki, u butun jamiyat nomidan ish ko‘radi va siyosiy hayotning markaziy subyekti hisoblanadi, ayni paytda boshqa siyosiy tuzilmalar faoliyatining huquqiy asoslarini belgilab beradi, ularning faoliyati uchun sharoit yaratadi. Huquqiy normalar jamiyat, davlat va shaxs hayotining muhim jihatlarini universal holda tartibga solsa, siyosiy normalar esa jamiyatdagi mavjud sinflar, tabaqalar, ijtimoiy guruhlar hamda partiyalarning siyosiy hokimiyat uchun kurash borasidagi murakkab faoliyatini tartibga soladi. Siyosiy normalarga ham normativlik xususiyati xos, ular ham o‘zida muayyan xatti- harakat qoidasini ifodalaydi. Ular ham rasmiy hujjatlarda mustahkamlanishi mumkin. Ba’zi holatlarda ular siyosiy rahbarlarning qarashlarida, g‘oyalarida, chiqishlarida mujassam bo‘lishi mumkin. Huquq bilan siyosatning o‘zaro munosabati haqida so‘z yuritganda, shubhasiz, huquqning siyosatga nisbatan ustuvorligiga to‘xtalish zarur, chunki siyosat ham huquqiy mohiyatga ega bo‘lishi lozim. Hokimiyat uchun olib boriladigan har qanday kurash, albatta, qonuniy asoslarda kechmog‘i kerak . Huquq va din. Huquq va dinning, huquqiy va diniy normalarning o‘zaro munosabati masalasi ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Diniy normalar - ijtimoiy normalarning bir turi bo‘lib, dindorlar uchun bajarilishi lozim bo‘lgan qoidalar yig‘indisidan iboratdir. Bu qoidalar dindorlarning turli tuzilmalarini tashkil etish va faoliyat yurgizish, shuningdek, muayyan bir dinga xos bo‘lgan diniy taomillarni amalga oshirish tartiblarini o‘zida jamlaydi .

Diniy normalar har bir dinning muqaddas manbai bo‘lgan diniy kitoblarda mustahkamlangan, masalan, Qur’on, Sunna, Talmud, Vetxiy Zavet, Novo‘y Zavet va b.). Musulmon huquqining manbalari yuridik xarakterga ega va ularda muslimning hayot yo‘lini belgilovchi qoidalar to‘plangan. Diniy va huquqiy normalarning o‘zaro harakati shunchalik qalinligi bois ba’zi huquqiy tizimlar diniy huquqiy tizimlar deb yuritiladi, masalan, musulmon huquqiy tizimi, hind huquqiy tizimi. O‘tgan asrning 20-yillarida O‘rta Osiyoning ba’zi hududlarida musulmon huquqi normalarining qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilgan. Hozirgi kunda huquqiy va diniy normalar o‘rtasidagi munosabata davlatimiz tomonidan vijdon erkinligining, ya’ni har bir shaxs istagan diniga e’tiqod qilishi yoki umuman hech bir dinga e’tiqod qilmasligi erkinligining kafolatlashi, diniy tashkilotlar faoliyatining huquqiy asoslarini belgilashi sohasidagi munosabatlarda ko‘rinadi. Diniy birlashmalar qonunchilikda belgilangan tartibda yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lishi mumkin, bunda ularning Ustavlari yuridik xususiyat kasb etadi. Huquq ijtimoiy norma sifatida Huquq kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida ijtimoiy zarurat natijasida davlat bilan birga vujudga kelgan, ya’ni u ijtimoiy hodisa bo‘lib, insoniyat rivojining mahsuli sifatida maydonga chiqqan. Jamiyatdagi boshqa ijtimoiy normalar bilan birgalikda inson xatti-harakati, yurish- turishini tartibga soluvchi vosita sifatida maydonga chiqib, kishilarning o‘zaro munosabatlarini va ijtimoiy muloqot ishtirokchilari xatti-harakatlarini tartibga soladi. Huquq jamiyatdagi turli qatlamlar, tabaqalar, guruhlar, millatlar va elatlar o‘rtasida ijtimoiy ahillikni, kelishuvni ta’minlaydi. U insonlar tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy qiymatlarni adolatli taqsimlanishiga xizmat qiladi. Huquqning eng muhim jihatlaridan biri shaxsning erkinligi o‘lchovi va me’yori ekanligida namoyon bo‘ladi, chunki huquqda nimalarni sodir etish mumkin va nimalarni sodir etishdan shaxs o‘zini tiyishi kerakligi aniq ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘ladi.

Huquqning yana bir e’tiborli jihati uning normativ xarakterga ega ekanligidir, ya’ni huquq yakka shaxsga qaratilgan bo‘lmay, balki noaniq sonli ko‘pchilikka yo‘naltirilgandir, masalan, yo‘l qoidalariga rioya etish majburiyati yo‘ldan foydalanadigan, yo‘ldan yuruvchi barchaga tegishli. Bundan tashqari huquq normalari bir marta qo‘llanishga mo‘ljallangan bo‘lmay, balki muntazam qo‘llanishga yo‘naltirilgan, ya’ni qo‘llanishga asos bo‘lgan har bir holatda, tegishli huquq normasi qo‘llanilaveradi, masalan, yo‘l qoidasini buzganlik uchun javobgarlik, har gal shu huquqbuzarlik sodir bo‘lganda vujudga kelaveradi. Huquq ijtimoiy munosabat ishtirokchilariga nisbatan bir xil choralarni qo‘llaydi, ya’ni ularning ijtimoiy ahvoli, aqliy qobiliyati, jismoniy kuchi va boshqa jihatlariga qaramasdan ularga bir xil yondoshadi, masalan, yo‘l qoidasini buzmaslik majburiyati mansabdor shaxsga ham, oddiy fuqaroga ham, sportchiga ham, oddiy talabaga ham bir xil yuklanadi. Huquqning turli qirralari haqida uzoq bahs yuritish mumkin, chunki u ko‘p qirrali, murakkab ijtimoiy hodisadir. Uning barcha muhim jihatlarini jamlagan, ko‘pchilikka ma’qul keladigan ta’rifini topish mushkul. Umuman huquqqa quyidagicha ta’rif berish mumkin: Huquq - bu davlat tomonidan o‘rnatiladigan (yoki sanksiyalanadigan) va bajarilishi ta’minlanadigan, o‘zida tenglik, erkinlik, adolat va xavfsizlik tamoyillarini ifodalaydigan umummajburiy xarakterga ega bo‘lgan xatti-harakat, yurish-turish qoidalari majmuidir. Huquqning mohiyati, mazmuni bilan uning ijtimoiy qadr-qimmati, ahamiyati bog‘liqdir. Huquqning ijtimoiy ahamiyati - bu uning shaxs uchun, jamiyat uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini anglatuvchi tushunchadir. Demak, huquqning ijtimoiy ahamiyatini anglash - huquqning jamiyat va shaxs uchun ijobiy ahamiyatga ega ekanligini tushunib yetish demakdir. U quyidagilarda o‘z ifodasini namoyon etadi: - - huquq jamiyatda yuz beruvchi son-sanoqsiz ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish yo‘li bilan jamiyatda umumiy tartibot va barqarorlik o‘rnatadi; - huquq ma’rifatli jamiyatda erkinlik va vadolat o‘rtasidagi nisbatning zarur darajasini ta’minlaydi va shu yo‘l bilan turli manfaatli aholi qatlamlari o‘rtasida ijtimoiy muvozanatni o‘rnatadi ;

- huquq bevosita ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish orqali ushbu ijtimoiy munosabatlar mazmuniga ham aniqlik kiritadi; - huquq shaxsning ijtimoiy foydali erkin harakat qilishiga imkoniyat yaratadi, uning qonuniy faoliyatini muhofaza etadi . Shunday qilib, huquqning ijtimoiy ahamiyati shundaki, u jamiyat va shaxs uchun foydali bo‘lgan munosabatlarning rivojiga imkoniyat tug‘diradi, ularning himoyasini ta’minlaydi, ayni paytda, jamiyatning ravnaqiga to‘siq bo‘ladigan munosabatlarning ildizini qirqadi, oldini oladi . Huquq prinsiplari va funksiyalari Huquq prinsiplari bu huquqning mazmunini, mohiyatini va uning jamiyatda tutgan o‘rnini belgilab beruvchi bosh g‘oyalardir. Huquq prinsiplari bir tomondan, huquq rivojining murakkab qonuniyatlarini ifodalasa, ikkinchi tomondan esa, huquqiy tartibga solishning barcha sohalarida amal qiladigan eng umumiy normalarni o‘zida mujassam etadi. Huquq prinsiplari jamiyat taraqqiyotining muhim qonuniyatlari bilan huquqiy tizim o‘rtasida bog‘lovchi-vositachi rolini o‘ynaydi va oqibat natijada huquqiy tizim jamiyat va inson manfaatlariga, ehtiyojlariga asta-sekin moslashadi. Huquq prinsiplari yoyilish doirasiga qarab 3 guruhga bo‘linadi: - umumhuquqiy prinsiplar; - tarmoqlararo prinsiplar; - tarmoq prinsiplari. Barcha huquq tarmoqlarida birdek amal qiluvchi umumhuquqiy prinsiplarga quyidagilarni kiritish mumkin : 1) adolatlilik prinsipi; 2) insonparvarlik prinsipi; 3) demokratizm; 4) qonuniylik prinsipi; 5) fuqarolarning qonun va sud oldida yuridik tengligi prinsipi;

6) huquq va majburiyatlarning birligi prinsipi; 7) ishontirish va majburlov uslublarining uyg‘unlashuvi; 8) xalqaro huquq normalari ustuvorligi va b. Huquq prinsiplari o‘z mazmuniga ko‘ra bir necha huquq tarmoqlarining xususiyatlarini ifodalaydigan bo‘lsa, ular tarmoqlararo prinsiplar hisoblanadi. Masalan, jinoyat jarayoni, fuqarolik jarayoni va xo‘jalik jarayoni uchun xos bo‘lgan javobgarlikning muqarrarligi, tortishuvchanlik, sud ishlarini yurgizishning oshkoraligi prinsiplari tarmoqlararo prinsiplar jumlasiga kiradi. Faqat bir huquq tarmog‘ida amal qiladigan prinsiplarga misol qilib, jinoyat jarayonida - aybsizlik prezumpsiyasi, fuqarolik huquqida taraflarning tengligi prinsipi, mehnat huquqida -mehnatning erkinligi prinsipini ko‘rsatish mumkin. Huquq taraqqiyoti jarayonida huquq shakliga xos bo‘lgan bir qator o‘ziga xos prinsiplar vujudga kelib, ularni yuridik adabiyotda huquqiy aksiomalar deb yuritiladi. Ular jumlasiga «Har qanday harakatni sodir etish mumkin, agarda u qonunda man etilmagan bo‘lsa», «Qonun orqaga qaytish kuchiga ega emas», «Hech kim o‘zining ishiga o‘zi sudya bo‘la olmaydi», «Bitta va o‘sha huquqbuzarlik uchun ikki marta jazolanish mumkin emas» kabi prinsiplarni kiritish mumkin. Huquqning mohiyati uning funksiyalari orqali namoyon bo‘ladi . Huquq funksiyalari - bu huquqning ijtimoiy munosabatlarga va insonlarning xatti-harakatlariga o‘tkazadigan ta’sirining asosiy yo‘nalishlaridir . Huquq funksiyalarida yuridik normalarning hayotda qanday ishlashi, huquqning ijtimoiy munosabatlarga qanday ta’sir etishi namoyon bo‘ladi, demak, huquq funksiyalari orqali huquqning jamiyatda qanday o‘rin tutishini bilib olish mumkin. Huquq funksiyalarini umumijtimoiy va funksional funksiyalarga ajratish mumkin. Umumijtimoiy funksiyasi orqali huquq iqtisodga, ma’naviyatga, siyosatga ta’sir etadi va tegishlicha iqtisodiy, ma’naviy va siyosiy funksiyalarni bajaradi. Biroq, huquqning asosiy, tub mohiyati uning ijtimoiy munosa-batlarni tartibga solishidir, ya’ni uning funksional jihatidir.

Huquqning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish funk siyasi o‘z navbatida quyidagi funksiyalarga mazmunan ajratiladi : 1) regulyativ-statik funksiya , bunda huquq jamiyatdagi mavjud ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish orqali ularni mustahkamlaydi, ularga barqarorlik baxshida etadi. Bu funksiya asosan qator huquq subyektlarining maqomini belgilashda ko‘rina-di, masalan, shaxs, davlat organi, jamoat birlashmasining huquqiy maqomini aniqlash, ularning vakolat doirasini belgilash va b. Ushbu funksiya huquq subyektlariga vakolat beradi va ular shu vakolat doirasida harakat qiladilar, huquqiy munosabatlarga kirishadilar. Bun funksiya vakolat beruvchi va man etuvchi normalar va shu asnoda vujudga keluvchi passiv huquqiy munosabatlar orqali amalga oshiriladi; 2) regulyativ-dinamik funksiya. Bu funksiya orqali huquq ijtimoiy munosabatlar rivojini ta’minlaydi, ya’ni huquq subyektining bo‘lajak xatti-harakati qanday bo‘lishi kerakligi aniqlanadi. Bu funksiya asosan majburiyat yuklovchi normalar orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobida fuqarolarning burchlari belgilangan: soliqlarni to‘lash, harbiy xizmatni ado etish, atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish kabi; 3) qo‘riqlov-muhofaza etish funksiyasi - regulyativ funksiyani ta’minlashga qaratilgan. U davlat tomonidan ta’minlanadi, uning organlari orqali amalga oshiriladi. Bu funksiya huquqiy cheklashlar, ya’ni jazolash, majburiyatlar, man etishlar, to‘xtatib qo‘yishlar orqali amalga oshiriladi; 4) baho berish funksiyasi orqali huquq insonning xatti- harakati huquqiy yoki nohuquqiy ekanligini ko‘rsatadi. Nohuquqiy harakat yoki harakatsizlik uchun tegishlicha yuridik javobgarlik vujudga keladi. Huquqqa mos harakatlarni sodir etganlik uchun ham ijobiy oqibat kelib chiqishi mumkin, bunda rag‘balantiruvchi

normalar ishga tushadi, masalan, fuqaroga davlat oliy unvonining berilishi, korxonada xodimga mukofot berilishi va b. Huquq to‘g‘risidagi nazariyalar Huquqning juda murakkab ijtimoiy hodisa ekanligi, uni tushunishdagi ko‘p fikrlilik(plyuralizm)ni keltirib chiqargan. Shu bois huquq to‘g‘risida ko‘plab nazariyalar va qarashlar mavjud, ularning mazmun va yo‘nalishi turlicha bo‘lishidan qat’i nazar huquq hodisasini yanada chuqurroq anglashga xizmat qiladi. Huquq haqidagi nazariyalar tahlilini tabiiy huquq nazariyasida boshlash maqsadga muvofiq, chunki bu nazariyaning g‘oyalari hozirgi zamon davlatlari huquqi mohiyati va mazmuniga singdirilgan hamda ularga ma’naviy-axloqiy asos bo‘lib xizmat qiladi . Tabiiy-huquq nazariyasiga ko‘ra, inson dunyoga kelishida Olloh va tabiat tomonidan ularga qator huquqlar berilgan bo‘lib, ular o‘zida adolatni ifodalagan, ular o‘zgarmaydi, olib qo‘yilmaydi, chunki ular tabiiydir, inson tabiatidan kelib chiqqan, masalan, insonning erkin-emin bo‘lish huquqi, teng bo‘lish huquqi, xavfsiz bo‘lish huquqi, baxtli, oilali bo‘lish huquqi, mulkdor bo‘lish huquqi va b. Bu nazariya bilan ilk g‘oyalar qadimgi Yunoniston va Rimda shakllangan. Suqrot, Arastu, Sitseron va Ulpianlar bu g‘oyaning qadimgi asoschilari hisoblanadi. Keyinchalik bu g‘oyalar o‘rta asrlar ilohiyshunosi Foma Akvinskiy ta’limotida rivojlantirilgan. Biroq, yaxlit, tugallangan nazariya sifatida bu g‘oyalar XVII-XVIII asrlarda Gyugo Grotsiy, Tomas Gobbs, Djon Lokk, Volter, Sh.Monteskye, J.J.Russo, A.N.Radishev va boshqalar tomonidan uzil-kesil shakllantirilgan. Bu nazariyaga ko‘ra jamiyatda ikki, ya’ni tabiiy huquqlar va pozitiv huquqlar mavjud. Tabiiy huquqlar inson tabiati, mohiyatidan, adolat, axloqiylik va tafakkur prinsiplaridan kelib chiqqan, shu bois ular adolatlidir, zero davr va makon, davlat va xalqlarga bog‘liq emas, ulardan tashqarida, shu sababli barcha davrlarda, barcha xalqlarga nisbatan harakat qilaveradi, chegara bilmaydi.

Tabiiy huquqlar o‘zining tabiiyligi bois, abadul-abad amal qiladi va o‘zgarmaydi. Har bir davlatning vazifasi esa, o‘z fuqarolarining tabiiy huquqlarini muhofaza etish va ularni ta’minlash hisoblanadi. Pozitiv huquq, ya’ni davlat tomonidan o‘rnatilgan huquq faqat tabiiy huquqlarga mos kelsagina, ularni adolatli, oqilona huquq deyish mumkin. Tabiiy huquqlarni, albatta sof yuridik ma’nodagi huquqlar deb aytish qiyin, biroq, u pozitiv huquq, ya’ni davlatning o‘rnatadigan huquqi yordamida real huquqlarga aylanishi mumkin. Tabiiy huquqlar haqidagi nazariya hozirgi kunda zamonaviylashgan holda amal qilmoqda. Unga ko‘ra, davlat tomonidan o‘rnatiladigan huquq, ya’ni pozitiv huquq - tabiiy huquqlardan kelib chiqqan hosila huquqdir va u umuminsoniy qadriyatlarga, ya’ni adolat, erkinlik, tenglik kabi prinsiplarga, aniqrog‘i inson tabiiy huquqlariga mos kelishi kerak. Bu nazariyaning ikki yo‘nalishi mavjud: neotomizm va ―dunyoviy doktrina. Neotomizmning asosiy g‘oyasi - davlat tomonidan o‘rnatiladigan huquqning ilohiy qonunlarga mos kelishi, olloh qonunlari davlat qonunlarining tabiiy huquqlarga mos kelishini ta’minlashi kerak. ―Dunyoviy doktrinaning bosh g‘oyasi esa huquqning asosi, zamini axloqiy, etik qoidalar bo‘lganligiga ishora qilib, davlat chiqaradigan qonunlar tabiiy huquqning axloqiy-ma’naviy talablariga javob berishi kerakligini ta’kidlaydi. Ta’kidlash zarurki, hozirda tabiiy huquq nazariyasining ko‘pgina qoidalari ilg‘or davlatlar va xalqlar tomonidan o‘zlashtirilib, ularning konstitutsiyalarida o‘zining ifodasini topgan O‘zbekiston Respublikasining Asosiy qonuni ham bu masaladagi eng ilg‘or g‘oyalarni o‘zida jamlagan. Huquqning tarixiy maktabi . Namoyandalari: Gustav Gugo, Savini, Puxta. Shakllanish davri - XIX asrning birinchi yarmi. Mohiyati: huquq bamisoli yerga tashlangan urug‘ qanday o‘sib-unsa, yetilsa, huquq ham odamlar onggida, tafakkurida xuddi shunday yetiladi, ―ona suti bilan avloddan- avlodga o‘tib boruvchi huquq til va axloq kabi asta-sekinlik bilan shakllanadi va o‘zida o‘sha xalqning ruhini ifoda etadi, u odatlar va qonunlar shaklida namoyon bo‘ladi. Har bir

xalqning huquqi o‘sha xalqning ruhi bilan bog‘liq holda shakllanadi. Demak, har bir xalq huquqi - o‘sha xalq ruhi ifodasidir. Ijobiy tomoni : huquq tarixini, uning manbalarini o‘rganish zarurligiga e’tiborni qaratadi va shu munosabat bilan keng manbani, ayniqsa, rim huquqi bo‘yicha keng materialni to‘pladi. Salbiy tomoni : barcha xalqlar uchun yagona bo‘lgan huquqning bo‘lishi mumkinligi inkor etilgan va har bir xalqning o‘ziga xos va o‘ziga mos huquqi bo‘lishi kerakligi ta’kidlangan. Har qanday voqelik, shu jumladan qadimgi dunyodagi qullik ham u tarixan yuzaga kelganligi uchun odatdagi narsa deb tushunilgan va adolatli, asosli deb talqin qilingan, Germaniyadagi eski feodal-krepostnoylik hu quqi institutlarini saqlab qolinishi yoqlangan, har qanday ijobiy, yangi o‘zgarishlarga, xususan umumgerman fuqarolik kodeksini yaratish haqidagi takliflarga qat’iy qarshilik bildirilgan . Huquqning psixologik (ruhiy) nazariyasi huquqning paydo bo‘lishini jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari bilan bog‘lamay, balki shaxs yoki bir guruh shaxslar ruhiyati bilan bog‘lab tushuntiradi. Bunda huquq ruhiy kechinmalar, ruhiy hissiyotlar natijasida shakllangan deb tushuntiriladi. Bu nazariya XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Germaniya va Fransiyada keng yoyilgan, namoyandalari: Birling, Knapp (Germaniya), Tard (Fransiya), L.I.Petrajitskiy (Rossiya). Mohiyati: huquqning bosh manbai - bu ichki hissiyotlar, instinktlar sohasidir; huquq bu tafakkurga nisbatan birlamchi bo‘lgan hissiy kechinmalar, inson xarakteri, ruhiyati mahsulidir; huquq davlatga, iqtisodga, sinflarga, sinfiy kurashga bog‘liq emas; - rasmiy, davlat bilan bog‘liq pozitiv huquq va rasmiy bo‘lmagan alohida shaxs yoki ijtimoiy guruhning intuitiv huquqi farqlanadi; - intuitiv huquq ichki tuyg‘u orqali anglanadigan huquq bo‘lib, uning ildizlari inson ruhiyatida, uning his-tuyg‘ularida joylashgan va u inson ruhiy kechinmalari ta’sirida shakllanadi ;

intuitiv huquq hayotdagi o‘zgarishlarga befarq qaramaydi, huquqiy tartibot prinsiplarini shakllantiradi, rasmiy huquqqa ta’sir ko‘rsatadi; rasmiy huquq intuitiv huquq bosimini o‘zida sezadi, uning aksiomalarini singdiradi; - ikkala huquq o‘rtasida o‘zaro ta’sirning yo‘qligi, o‘zaro ziddiyatning yuzaga kelishi ijtimoiy nizoni keltirib chiqaradi . Ijobiy tomoni: huquqni inson erki, ruhiyati bilan bog‘laydi. Ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishda, har bir shaxs huquqiy xulqining shakllanishida individual huquqiy ongning roli katta ekanligini ilgari suradi. Salbiy tomoni : subyektivizm. Huquq bilan huquqiy ongni aralashtirib yuboradi va ularni bir hodisadek talqin etadi. Pozitiv huquq davlat tomonidan o‘rnatilib, uning qonun hujjatlarida o‘z ifodasini topadi va shu bois ko‘pchilikka uncha tanish emas. Ijtimoiy munosabatlarni huquq orqali tartibga solish jarayonida individual huquqiy ongning roliga katta e’tibor bergan, chunki har bir insonning huquqiy onggi uning huquqiy xulq-atvorini belgilashda hal qiluvchi ahamiyatga ega deb hisoblashgan, huquqiy ong obyektiv reallik sifatida talqin qilingan. Huquqiy tartibga solish mexanizmida huquqiy ong bilan bir qatorda yana boshqa ijtimoiy-huquqiy xarakterdagi omillar ham yetakchi ahamiyatga ega ekanligi e’tibordan chetda qoldiriladi. Huquqning normativistik nazariyasining shakllanishi va asoslanishi avstriyalik yurist Gans Kelzen nomi bilan bog‘liq, XIX asrning 30-40-yillarida shakllangan. U o‘zi tomondan yaratilgan ―Huquq haqidagi sof ta’limot nomli asari bilan bog‘liq holda mazkur ta’limotni ham ―huquqning sof nazariyasi deb nomlagan. Bu ta’limot XIX asrda shakllangan formal-dogmatik yurisprudensiya va yuridik pozitivizm ta’siri ostida shakllangan. Pozitivizm tabiiy-huquqiy nazariyadan farq qilgan holda, subyektiv huquqni obyektiv huquqdan, ya’ni davlat tomonidan o‘rnatilgan huquqdan keltirib chiqaradi, va bunday yondashuvi bilan tabiiy huquq nazariyasiga qarshi bo‘lgan yo‘nalishni egallaydi. Pozitivizm asosiy huquq va erkinliklarni insonlarga davlat beradi deb ta’kidlaydi. Normativistik nazariya huquqni qonun hujjatlari va boshqa normativ aktlarda tashqi ifodalangan, jamlangan normalar majmuidan iborat deb tushunadi. Kelzenning

yozishicha, ―huquq faqat huquq bilangina belgilanadi va ―huquqning kuchi uning o‘zida, huquq bu majburiy tarzda amalga oshiriladigan normalar majmuidan iborat. Kelzen talqinicha, huquqning sof nazariyasi shuki, yuridik fan huquqni o‘rganishda uning iqtisodiy, siyosiy, ma’rifiy-axloqiy jihatlarini istisno qilib o‘rganishi kerak. Shu bois Kelzen o‘z asarida ―mening vazifam huquqni tom ma’noda huquq hisoblanmaydigan barcha narsalardan tozalashdir deb ko‘rsatgan. Kelzen ta’limotida huquqning tuzilishiga oid fikrlari o‘ziga xos o‘rin tutadi. Uning fikricha, huquq ―bosh norma eng tepasida turgan, to‘ppa-to‘g‘ri shakllangan, mantiqan bog‘langan elementlardan iborat bo‘lgan pog‘onaviy piramidadan iboratdir, bu piramidaning har bir bo‘g‘ini o‘zidan yuqori turuvchi normaga bog‘liq, uning yuridik kuchi ham shu piramidada tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Ushbu nazariyaga muvofiq, hozirgi zamon huquq tushunchasi - bu davlat tomonidan o‘rnatiladigan, zarur hollarda bajarilishi davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanadigan, eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan va davlat irodasini ifodalaydigan normativ-huqu qiy hujjatlarda mustahkamlanadigan normalar majmuidan iboratdir. Ijobiy tomoni : huquqning normativlik, iyerarxiyaviylik, tuzilmaviylik xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi. Bu nazariya jamiyatda qonunchilikning rivojlanishiga, huquq normalarini qo‘llashda bir xillikni ta’minlashda, fuqarolarning huquq va maj- buriyatlarini, ular tomonidan huquq buzilishi hollarida qo‘llaniladigan ta’sir choralarining tizimini, chora va vositalarini huquqda aniq avvaldan mustahkamlab qo‘yishga imkon yaratadi. Salbiy tomoni : Pozitiv huquqni, uning mohiyat va mazmunini, jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatini belgilovchi, uni yuzaga keltirgan ehtiyoj va sabablarni huquqni o‘rganishda ahamiyati katta ekanligini inkor etadi, tabiiy huquqlarni tan olmay, huquqni davlatga bog‘lab, uning huquqqa bo‘lgan ta’siriga o‘ta urg‘u bergan . Huquqning sotsiologik maktabi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllangan bo‘lib, uning asoschilari va vakillari R. Fon Iyering, L.Dyugi, F.Jeni, YE.Erlix, R.Paund (AQSH), D.Frensis, Levellin va b. hisoblanadi. Bu nazariya vakillari huquqni amaliy hodisa sifatida tushunib, sudning huquq yaratishdagi roliga katta e’tibor bergan. Shu bois bu nazariyani ―jonli huquq nazariyasi ham deb atashgan.

Huquq deganda yuridik amaliyotni, huquqiy tartibotni, qonunlarni qo‘llash jarayoni tushunilgan. Ularcha, huquq - bu huquqiy munosabatlarning ishtirokchilari bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarning amaldagi, real xatti-harakatlaridir. D.Dyugining fikricha, ―Huquq - bu faoliyat bo‘lib, uning vositasida boshqa faoliyatga aralashish mumkin. Huquqiy norma esa bironta faol rol o‘ynamaydi, u har bir aniq holatda individual ma’muriy yoki sud aktlarini chiqarish yo‘li bilan mazmunga ega bo‘luvchi ―qog‘oz bo‘lagidir. Davlat tomonidan o‘rnatilgan huquq umuman huquqning bir qismi xolos va bu huquq bilan bir qatorda ―jonli huquq ham amal qiladi. Bu ―jonli huquq esa, real hayotda tarkib topgan faktik amaliy munosabatlarning aynan o‘zidir. Shunga asoslanib, ular ―huquqning o‘zgaruvchanligi g‘oyasini ilgari surganlar. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha: -huquq bu jamiyatdagi munosabatlarni tartibga solish rejimidir; -huquq sud hujjatlari bilan aynan, sud hujjatlari shunchaki huquq qo‘llash aktlari emas, balki jamiyatdagi umumiy tartib, ehtiyojlar, manfaatlar ifodasidir; -sud pretsedentlari huquqning asosiy manbai hisoblanadi (normativ-huquqiy aktlar emas); -sudlar qonunlar bilan emas, balki boshqa sudlar (ayniqsa, yuqori turuvchi sudlar) ning pretsedentlari bilan bog‘liq; -qonunlar sud qarorlarida yashaydi (―jonli huquq), qonunlar o‘z holicha yashay olmaydi (―o‘lik huquq); -―jonli huquq sud qarorlari bilan belgilanuvchi odamlarning real huquq va burchlarida, huquqiy munosabatlarda yashaydi; -huquqni ijod etish qobiliyati sudlarga tegishli. Ijobiy tomoni : huquqqa bo‘lgan keng yondashuv, ijtimoiy muhitni e’tiborga olish. Nazariya o‘z e’tiborini huquqning jamiyat-dagi harakatiga, uning real munosabatlar doirasidagi faoliyatiga qaratadi. Huquqiy tartibga solishning, huquq qo‘llash jarayonini-ning real shart-sharoitlarini o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi. Salbiy tomoni : huquqni huquqiy munosabatlar bilan, ya’ni huquqning hayotdagi real harakati bilan chalkashtirib yuborgan. Sud organlariga ―huquqni yaratish, o‘zgartirish

imkonini beradi, oqibatda qonuniylikning buzilishiga, sud organlari tomonidan suiste’molliklarga yo‘l qo‘yilishiga, qonun ahamiyatini pasayishiga olib keladi. Markscha-lenincha huquq nazariyasi XIX asrning 40-yillarida shakllangan bo‘lib, namoyondalari K.Marks, F.Engels, V.Lenin, I.Stalin, Buharinlar hisoblanadi. Bu nazariyaning asosini tarixni va sinfiy kurashni materialistik nuqtai-nazarda qarash tashkil etadi. Markscha-lenincha huquq nazariyasi sovet yuridik fanida mutloq hukmron g‘oya edi. Uning asoschilari Marks, Engels yashab ijod etgan davr dastlabki ilk kapitalizmning sinfiy ziddiyatlari ochiq ko‘rinib turgan bir paytiga to‘g‘ri kelgan va bu davr ularning ijodida o‘zining hal qiluvchi ta’sirini qoldirgan. Shu bois ular davlat va huquqni sinfiy hodisalar sifatida tushunishgan. Mohiyati: -huquq pirovard natijada jamiyatning iqtisodiy bazisi bilan belgilanadi; -huquq iqtisodiy bazisdan yuqori bo‘la olmaydi, uning o‘z tarixi yo‘q; -eski ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning huquqi sindirilishi lozim, chunki u inqilobdan so‘ng yangi iqtisodiy munosabatlarga xizmat qila olmaydi; -huquq kommunistik jamiyat arafasida axloqiy normalarga aylanib, barham topadi; -huquq hamisha, hatto rivojlangan sotsializm sharoitida ham sinfiydir (umumxalq huquqi); -huquqning rivojlanish jarayoniga kommunistik partiya rahbarlik qiladi; -huquq jamiyatdagi mavjud iqtisodiy hukmron sinfning qonun darajasiga ko‘tarilgan erki ifodasidir. Xususiyati : huquqni iqtisodiyot, mulkchilik shakllari, siyosat va hokimiyat uchun kurash bilan ochiq bog‘liqligini ta’kidlaydi . Kamchiligi : huquqning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi boshqa omillarni qisman yoki to‘la inkor etadi, madaniy fenomen sifatida huquqqa yetarli baho bermaydi. Shunday qilib, jamiyatda mavjud bo‘lgan murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimi unga mos keluvchi va obyektiv tarzda shakllangan ijtimoiy normalar tizimi bilan tartibga solinadi. Jamiyatning normativ tizimida huquqning o‘rni o‘ziga xos

bo‘lib, u jamiyat, davlat va shaxsga oid eng muhim va tipik munosabatlarni tartibga soladi. Huquqning ijtimoiy ahamiyati shundaki, huquq normalari vositasida ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi va shu tariqa kishilar o‘rtasidagi munosabatlarda ijtimoiy adolat va barqarorlik, tartibot va muvozanat ta’minlanadi.

Adabiyotlar ro‘yhati : 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 46 b. 2. Karimov I.A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. -T.: O‘zbekiston.2002. 76 b. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Xalq so‘zi, 2005 yil 29 yanvar. 4. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil 17 fevral 5. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari - eng oliy qadriyat. Xalq so‘zi. 2005 yil 8 dekabr. 6. Islamov Z.M.Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. T.: Adolat 2001. 695 s. 7. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. O‘quv qo‘llanma.T.: TDYUI nashri.2004.139 b. 8. Islomov Z.M. Davlat va huquqning umumnazariy muammolari: huquqni tushunish, huquqiy ong va huquq ijodkorligi. T.: TDYUI nashri. 2005. 188 b.

Похожие

Yer tuzishni huquqiy tartibga solish

Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Mehnat muhofazasi va uni huquqiy tartibga solish

Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish

Qishloq xo`jalik korxonalari moliyaviy faoliyatini huquqiy tartibga solish