Меҳнат интизоми ( мехнат интизоми - Юриспруденция - Рефераты

Меҳнат интизоми ( мехнат интизоми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100 KB

www.arxiv.uz МЕҲНАТ ИНТИЗОМИ РЕЖА : 1. Меҳнат интизоми тушунчаси, аҳамияти ва уни мустаҳкамлашнинг ҳуқуқий воситалари 2 . Корхоналарнинг ички меҳнат тартиби қоидалари 3. Ходимларни ишдаги ютуқлари учун рағбатлантириш 4. Ходимларнинг интизомий жавобгарлиги

www.arxiv.uz Ижтимоий меҳнат унинг иштирокчилари орасида мустаҳкам ўзаро алоқа, ягона мақсад ва вазифа бўлиши, ягона мақсадга эришишликни таъмин этадиган ягона тартиб-қоидалар бўл ишлигини тақозо этади. Бир неча ўнлаб, ҳатто юзлаб ва минглаб одам ишлайдиган корхоналарда ҳар ким ўз билганича ҳаракат қилиши ва умумий тартибга бўйсунмаслиги мутлақо мумкин эмас, чунки уларнинг мақсади, ҳаракат-интилиши ягона йўналишга солинмас экан, умумий натижага эришиб бўлмайди. Шу сабабли мулкчилик шаклидан қатъи назар барча корхона ташкилот ва муассасаларда ходим манфатларини иш берувчи манфаатлари билан, улар манфаатларини давлат-жамият манфаатлари билан самарали қўшиш – уйғунлаштириш имконини берувчи меҳнат интизомига оид қоидалар амал қилади. Меҳнат кодексининг 72-моддасида ходим муайян малака, мутахассислик, лавозим бўйича ишни ички меҳнат тартиби қоидаларига, меҳнат тўғрисидаги қонунларга, тарафлар келишуви билан белгиланган шартларга асосан бажариши лозимлиги белгилаб қўйилган. Шунингдек, ушбу модда мазмунидан иш берувчи ҳам ходимга самарали ишлаши учун зарур шароит яратиш, унинг меҳнатига ҳақ тўлаши лозимлиги тўғрисидаги хулоса чиқади. Шу тариқа меҳнат интизоми икки ёқлама хусусиятга эга ва ходим мажбуриятлари билан бир вақтда иш берувчининг ҳам ишни тўғри ташкил этиш, зарур шароитлар яратиш соҳасида содир этиши лозим бўлган аниқ хулқ-атвор қоидаларини назарда тутади, яъни меҳнат интизоми, энг аввало, меҳнат шартномаси ҳар икки томоннинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларини англатувчи ҳуқуқий тушунчадан иборат. Меҳнат интизоми – бу, ходим ва иш берувчи хулқ-атвори қоидалари йиғиндисидан иборат деб талқин этилиши ҳам мумкин. Меҳнат қонунлари ва бошқа меъёрий ҳужжатларда иш берувчининг асосий ҳуқуқ-бурчлари, ходим амал қилиши лозим бўладиган тартиб- қоидалар, унга бериладиган ҳуқуқлар белгиланади. Тарафларнинг ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлари, меҳнат интизоми мазмун-моҳиятни ташкил этувчи бу ҳуқуқ ва бурчлар корхонанинг локал норматив ҳужжатларида янада

www.arxiv.uz кенгайтирилиши мумкин ҳамда бу ҳол давлат қонунчилик актлари билан белгиланган минимал кафолатларни кенгайтирилишидан иборат бўлади. Меҳнат қонунчилигида меҳнат интизоми, технология интизоми, хизмат интизоми, молия интизоми ва бошқалар ҳақида сўз юритилади. Буларнинг барчаси меҳнат интизомини ташкил этади ва тор маънода унинг айрим турлари шаклларини акс эттиради. Масалан, ишлаб чиқариш интизоми деганда корхона иш фаолиятини ташкил этиш, ишлаб чиқаришни тўғри йўлга қўйиш юзасидан талаблар тушунилса, молия интизоми деганда корхона раҳбарлари, ҳисоб-китоб ва молиявий ишлар учун жавобгар мутасадди шахслар томонидан молиявий фаолият қоидаларига қатъий амал қилиш лозимлиги тушунилади. Меҳнат интизоми деганда корхона фаолиятида қатнашиш пайтидаги тартиб қоидалар йиғиндиси, бу қоидаларга ходим ва иш берувчининг амал қилиши лозимлигини эмас, балки уларнинг ушбу қоидалар рамкасидаги хатти-ҳаракатлари, хулқ-атворлари ҳам тушунилади. Меҳнат интизоми ҳақидаги тартиб қоидалар қуйидагиларда мустаҳкамланган: 1. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексида (6-боб) ; 2. Хўжалик фаолиятига оид Қонунларда (масалан, Ўзбекистон Республикасининг «А кциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида» ги, « Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида »ги ва бошқа қонунлар ) ; 3. Хўжалик фаолияти тармоқларига оид бўлган норматив ҳуқуқий ҳужжатларда (масалан, темир йўл транспорт соҳасида қўлланадиган интизом Уставлари ва бошқалар); 4. Иқтисодиётнинг айрим тармоқларини бошқаришга бағишланган Ўзбекистон Республикаси ҳукумати актларида (масалан, давлат-акциядорлик жамиятларининг айрим турларига оид Низомлар ва ҳ.к.); 5. Корхоналарнинг ички меҳнат тартиби қоидалари, мансаб йўриқномалари ва бошқа локал норматив ҳужжатларда;

www.arxiv.uz 6. Ишларни хавфсиз ва безарар олиб бориш қоидаларида; 7. Ходим билан иш берувчи ўзаро тузган меҳнат шартномаси (контракти)да; 8. Бошқа шакллардаги норматив ҳуқуқий актларда. Меҳнат интизомини таъминлаш пайтида иқтисодий, ташкилий-руҳий, ҳуқуқий усуллардан кенг фойдаланилади. Меҳнат интизомини мустаҳкамлашнинг ҳуқуқий усуллари қонунда кўзда тутилган воситалар қўлланиши орқали ходим ва иш берувчи хулқ-атворини белгиланган қоидалар рамкасида ушлаб турилишига қаратилган. Меҳнат ҳуқуқи фани ва қонунчилик амалиётида меҳнат интизомини таъминлаш ва мустаҳкамлашнинг қуйидаги икки усулидан фойдаланилади: 1) Ишонтириш. Меҳнат шартномаси томонларини иқтисодий, маънавий жиҳатдан манфаатдор қилиш, меҳнат интизомига оғишмасдан амал қилиш улар учун жуда ҳам фойдали эканлигига ишонтиришга қаратилган ташкилий-ҳуқуқий тадбирлар йиғиндисини ўз ичига ола ди. 2) Мажбурлаш. Меҳнат интизомига шу талаблар бузилганида ҳуқуқий мажбурлов чоралари, интизомий ва моддий жазоларнинг қўлланишини тақозо этади. Бу нарса ходимга нисбатан олганда турли интизомий жазоларни қўлланилишида, иш берувчига нисбатан олганда эса унга турли молиявий жазоларни қўлланилишида, корхонанинг банкрот бўлишида намоён бўлиши мумкин. 2. Корхоналарнинг ички меҳнат тартиби қоидалари Корхонанинг ички меҳнат тартиби қоидалари деганда корхона ичида ўрнатилган тартиб-қоидалар назарда тутилади ва бу қоидаларга қатъий риоя қилиш корхонада ишлаётган барча ходимлар учун мажбурий саналади. Ички меҳнат тартиби қоидалари ходим билан корхона маъмурияти (бошқарувчилари), ходимларнинг ўзаро муносабатларини, ишларни бажарилиш режимларини ва бошқа ҳолатларни ўз ичига олади. Ички меҳнат тартиби қоидалари ходим ва иш

www.arxiv.uz берувчи мажбуриятлари, иш ва дам олиш вақти режими, рағбатлантириш ва интизомий жавобгарликка тортиш тартибларини ўзида мустаҳкамловчи локал норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар бўлиб ҳисобланади. Корхоналарда ички меҳнат тартибини ҳуқуқий тартибга солиш корхона меҳнат жамоаси умумий мажлиси (конференцияси)да тасдиқланадиган ички меҳнат тартиби қоидалари билан амалга оширилади. Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазир лиги томонидан 1999 йил 14 июнда 746-тартиб рақами билан давлат рўйхатидан ўтказилган «Идоравий бўйсуниши, мулкчилик шакли ва хўжалик фаолияти йўналишидан қатъи назар корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар учун ички тартибнинг намунавий қоидалари мавжуд 1 бўлиб, ҳар бир корхона ўзининг ички меҳнат тартиб қоидаларини ушбу намунавий қоидалар талабларига асосланган ҳолда ишлаб чиқиши ва жорий этиши лозим бўлади. Намунавий ички меҳнат тартиби қоидаларида ходим ва иш берувчининг асосий мажбуриятлари санаб кўрсатилган . Жумладан, ушбу намунавий қоидаларнинг 1.5-бандида айтилишича ходим:  ўз функционал мажбуриятларини виждонан бажариши;  меҳнат интизомига риоя этиши, иш берувчининг фармойишлари ва кўрсатмаларини ўз вақтида бажариши;  меҳнат муҳофазаси, техника хавфсизлиги ва ишлаб чиқариш санитарияси қоидаларини сўзсиз бажариш;  корхона мулкига тежамкорлик билан муносабатда бўлиш ;  меҳнат жамоаси аъзолари, корхона мижозлари ва иш жараёнида мулоқотда бўлишга тўғри келадиган бошқа шахслар билан хушмуомалалик билан муносабатда бўлиши лозим. Ушбу намунавий қоидаларнинг 1.4-бандида иш берувчининг асосий мажбуриятлари кўрсатиб қўйилган бўлиб, унга кўра иш берувчи:  х одимлар меҳнатини ташкил этиши ; 1 Қаранг : « Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, Давлат қўмиталари ва идораларининг норматив актлари ахборотномаси », Т., 1999 йил.

www.arxiv.uz  қонунчилик ва бошқа норматив актларда, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шароитларини яратиши;  корхонада жорий этилган меҳнатга ҳақ тўлаш шартларига мувофиқ ходим томонидан бажарилган иш учун ўз ва қтида ва тўлиқ иш ҳақи тўлаб бориши ;  меҳнат ва ишлаб чиқариш интизомини, меҳнатни муҳофаза қилиш шартларини таъминлаши;  қонунчиликка, жамоа ва меҳнат шартномасига мувофиқ ходимларнинг дам олиш ҳуқуқларини амалга оширишни, кафолатли ва компенсация тўловлари тўланишини таъминлаб бориши;  меҳнат мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ равишда ходимга етказилган зарар ўрнини қоплаб бериши;  ходимлар вакиллик органлари ҳуқуқларига риоя этиши, улар фаолиятига кўмаклашиши, меҳнат ҳамда ижтимоий-иқтисодий масалалар юзасидан улар билан музокаралар олиб бориши;  Меҳнат кодексига мувофиқ жамоа шартномаси тузиши керак бўлади. Намунавий ички меҳнат тартиби қоидаларининг иккинчи бўлими меҳнат шартномаси (контракти)ни тузиш, ўзгартириш ва бекор қилиш тартибларига бағишланади. Ҳар бир корхона ушбу намунавий қоидалар асосида ўз ички тартиб қоидаларини ишлаб чиқиш пайтида ўзининг ички хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ишга қабул қилиш, меҳнат шартларини ўзгартириш ва ходимларни ишдан бўшатишнинг ўзига хос, аммо қонун актларига зид келмайдиган қоидаларни жорий этиши мумкин. Жумладан, корхонада меҳнат интизомини қўпол тарзда бузиш тушунчаси тарифи унда батафсил баён этилиши мумкин. Намунавий қоидаларнинг 3-бўлими меҳнат интизомини таъминлаш ва жавобгарлик деб аталади. Унда ходимларни рағбатлантириш ва жазога тортиш қоидалари баён этилган. Намунавий қоидаларнинг 4-бўлими иш вақти ва дам олиш вақти деб аталади. Унда иш вақти, унинг режими, дам олиш вақти, ундан фойдаланиш тартиблари баён этилган.

www.arxiv.uz Намунавий қоидаларнинг 5-бўлими меҳнат шартномаси томонлари ўртасидаги ихтилофларни ҳал этилишига бағишланган. Халқ хўжалигининг айрим тармоқларида амал қилувчи Интизом уставларида юқоридаги намунавий ички тартиб қоидаларида белгиланган талаблар ривожлантирилади ҳамда тармоқнинг хусусиятлари, фаолиятнинг теварак-атрофдаги шахслар ҳаёти, соғлиги, мол-мулкига нисбатан қўшимча хавф-хатар туғдириши билан боғлиқ равишда меҳнат интизомини таъминлаш ва мустаҳкамлашга қаратилган қўшимча қоидалар белгиланади. Масалан, темир йўл транспорти ходимларининг, алоқа ходимларининг ва бошқа тармоқлар ходимларининг Интизом уставларида ходимлар ва иш берувчиларнинг ўзига хос ҳуқуқлари ҳамда мажбуриятлари кўрсатиб қўйилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1999 йил 15 апрелда қабул қилинган «Темир йўл транспорти тўғрисида»ги Қонуннинг 18-моддасида «Темир йўл транспорти ходимлари интизоми Ўзбекистон Республикаси ҳукумати тасдиқлайдиган темир йўл транспорти ходимлари интизоми тўғрисидаги низомга кўра тартибга солинади» деб кўрсатиб қўйилган. Ана шундай махсус қоидалар «Алоқа тўғрисида»ги, «Энергия таъминоти тўғрисида»ги ва бошқа Қонунларда ҳам кўрсатиб қўйилган 1 . Давлат хизматчиларининг мажбуриятлари ва асосий ҳуқуқлари давлат органлари томонидан қабул қилинадиган меъёрий ҳужжатлар билан белгилаб қўйилади. Аммо бугунги кунга қадар Ўзбекистон Республикасида «Давлат хизмати ва Давлат хизматчиси тўғрисида»ги Қонунни қабул қилинмаганлиги ушбу тоифадаги ходимлар ҳуқуқий мақомини аниқ белгиламасдан қолаётганлигига сабаб бўлмоқда ва бунинг натижасида турли ноаниқликлар ҳамда муаммолар юзага келмоқда. 3. Ходимларни ишдаги ютуқлари учун рағбатлантириш 1 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 йил, 5-сон, 118-модда.

www.arxiv.uz Ишонтириш – меҳнат интизомини мустаҳкамлаш, ходимларни унумли ва самарали ишлашга ундаш, меҳнатга ижодий муносабатда бўлишга ўргатишнинг энг оқилона усулидан саналади. Рағбатлантириш чораларини ўз вақтида, ўринли ва тўғри қўллаш ходимларни меҳнат азоб-уқубат эмас, балки моддий ҳамда маънавий қониқиш ҳосил қилиш манбаи эканлигига, ҳалол ва виждонан қилинган меҳнатдан роҳат топиш мумкинлигига, ўз ақлий-ижодий имкониятлари туфайли меҳнат жараёнида шахснинг жамиятдаги мавқеи, обрў-эътибори ортиши, мустаҳкамланишига ишонч ҳосил қилинишига ёрдам беради . Ишдаги ютуқлар учун рағбатлантириш деганда унинг корхона олдидаги хизматларини оммавий тан олиниши тушунилади . Намунавий ички меҳнат тартиби қоидаларининг 3.2-бан дида айтилишича, «Корхона ходимларига уларнинг ўз хизмат вазифаларини лозим даражада бажарилганликлари, меҳнатда эришган юксак ютуқлари, корхонада узоқ вақт ҳалол ишлаганлари ва бошқа ютуқларга эришганлари учун уларга қуйидаги рағбатлантириш чоралари қўлланилиши мумкин»:  ташаккурнома;  пул мукофотлари билан тақдирлаш;  қимматбаҳо совғалар билан тақдирлаш. Рағбатлантириш чораларининг ушбу рўйхати тахминий бўлиб, махсус актларда (Интизом уставлари ва бошқалар), корхоналарнинг локал меъёрий ҳужжатларида (жамоа шартномасида, ички меҳнат т артиби қоидаларида ва бошқаларда) рағбатлантиришнинг бошқача турлари ҳам (масалан, хизмат поғонасидан кўтарилиш, махсус унвонлар бериш ва бошқалар) назарда тутилиши мумкин. Ходимларни рағбатлантириш корхона иш берувчиси томонидан касаба уюшмаси қўмитаси билан биргаликда ёки келишилгани ҳолда қўлланилади. Бир неча рағбатлантириш чоралари, шу жумладан моддий ва маънавий рағбатлантириш чоралари билан биргаликда қўлланиши мумкин. Ходим интизомий жазога тортилган даврда унга нисбатан рағбатлантириш чораси

www.arxiv.uz қўлланилмайди, аммо қўлланилган жазо рағбатлантириш чораси сифатида муддатидан аввал олиб ташланиши мумкин. Ходимнинг рағбатлантирилганлиги ҳақида корхона бўйича бўйруқ чиқарилади, бу ҳақда меҳнат жамоасига эълон қилинади ва бу тўғрида ходимнинг меҳнат дафтарчасига ёзиб қўйилади. Ходимни рағбатлантириш муддатсиз бўлиб, вақт ўтиши билан ўз аҳамиятини йўқотмайди. Ходим алоҳида меҳнат муваффақиятлари, давлат ва жамият олдидаги улкан ютуқлари учун белгиланган тартибда давлат мукофотларига тақдим этилиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 22 декабрдаги «Давлат мукофотлари тўғрисида»ги Қонунида 1 фуқароларни давлат мукофотларига, орден ва медалларга тавсия этиш, тақдирлаш тартиблари, шартлари баён этилган. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Ўзбекистон Республикасининг Фахрий унвонларини таъсис этиш тўғрисида»ги Қонунига мувафиқ иқтисодий ва ижтимоий ҳаётнинг турли жабҳаларида фаолият юритиб, улкан ютуқларга эришган шахсларга фахрий унвонлар бериш тартиблари кўзда тутилган 2 . Бугунги кунга келиб ишлаб чиқариш, фан, адабиёт, санъат, давлат ва жамият фаолияти соҳаларида сермаҳсул хизматлари учун фуқароларга 50 тага яқин турли фахрий унвонлар берилиши, уларнинг фан, санъат олдидаги, давлат-жамият олдидаги улкан хизматлари тан олиниши, шарафланиши кўзда тутилгандир. Ходимни давлат мукофотлари, фахрий унвонлар билан мукофотланганликлари тегишли тарзда давлат йўли билан расмийлаштирилишидан ташқари, бу ҳақда унинг меҳнат дафтарчасига ҳам ёзиб қўйилади. 4. Ходимларнинг интизомий жавобгарлиги 1 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 йил, 12 сон, 266-модда, 1996 йил, 9-сон, 120-модда. 2 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 йил, 5-6 сон, 64-модда.

www.arxiv.uz Меҳнат интизомини мустаҳкамлашда зарур ҳолларда мажбурлаш, ҳокимият кучидан фойдаланиш ҳам энг самарали усуллардан бўлиб ҳисобланиши мумкин. Мажбурлаш усули қўлланилганида фойдаланиладиган асосий ҳуқуқий восита бўлиб интизомий жавобгарликка тортиш саналади. Интизомий жавобгарлик – бу, ўз айбли хулқ-атвори билан меҳнат интизомини бузаётган ходимни қоралаш, унга қонунда назарда тутилган интизомий жазо чораси қўлланилишидан иборат. Интизомий жавобгарлик ўз ҳуқуқий асослари, уни қўлловчи орган, жазонинг мақсади, турлари, оқибатлари ва бошқа хусусиятлари билан маъмурий жавобгарликдан, жиноий жавобгарликдан тубдан фарқ қилади. Масалан, интизомий жавобгарлик ходим ўз меҳнат вазифаларини бажармаслиги туфайли юз берса, маъмурий жавобгарлик барча фуқаролар учун мажбурий бўлган бошқарувга оид тартиб-қоидаларни бузганлик учун ваколатли давлат бошқарув органлари томонидан қўлланилади. Амалдаги меҳнат қонунчилиги иш берувчига ўз ходимини интизомий жазога тортиш ҳуқуқини бериш билан бирга ходимларга ҳам асоссиз ва адолатсиз жазодан ўзларини ҳимоя қила олишлари учун бир қатор кафолатлар беради. Жумладан,  интизомий жавобгарликка тортишнинг ҳуқуқий асослари қонунда белгилаб қўйилади;  интизомий жазо қўллашга ҳақли мансабдор шахслар доираси қатъий белгиланган;  жазо қўллаш муддатлари белгиланган;  жазо қўллаш муайян тартибда амалга оширилади;  жазо чораларининг турлари олдиндан белгилаб қўйилган;  жазони қўллаш ва олиб ташлаш тартиби мавжуд;  жазо устидан шикоят қилиш ҳуқуқи таъминланади. Ходим ўз меҳнат вазифаларини ҳалол, виждонан бажариши, меҳнат интизомига риоя қилиши, иш берувчининг қонуний фармоишларини ўз вақтида аниқ бажариши, технология интизомига, меҳнат муҳофазаси, техника хавфсизлиги

www.arxiv.uz ва ишлаб чиқариш санитарияси талабларига риоя қилиши, иш берувчининг мол- мулкини авайлаб асраши шарт. Ходим меҳнат вазифалари ички тартиб қоидаларида, интизом тўғрисидаги устав ва низомларда, корхонада қабул қилинадиган локал ҳужжатларда (жамоа шартномаларида йўриқномалар ва ҳ.к.), меҳнат шартномасида аниқ белгилаб қўйилади. Интизомий ножўя ҳаракат деб ходим томонидан айбли ва ҳуқуққа хилоф тарзда ўз меҳнат мажбурятларини бажармаслиги тушунилади. Интизомий ножўя ҳаракат объектив ва субъектив белгилардан иборат ножўя ҳаракат таркибини ташкил этади. Ҳар қандай ходим ёки махсус ваколатга эга бўлган ходимлар меҳнат ҳуқуқида интизомий ножўя ҳаракат ва интизомий жавобгарлик субъектлари бўлишл ари мумкин. Корхонада амал қилувчи ички тартиб қоидалари, ходимнинг бурчлари, хизмат вазифалари доирасига хилоф равишда қ илинган ҳаракатлар интизомий ножўя хатти-ҳаракат объекти бўлиб ҳисобланади. Меҳнат кодексининг 181-моддасида интизомий ножўя ҳаракат содир этган ходимга нисбатан қуйидаги жазо чоралари қ ўлланилиши мумкинлиги назарда тутилган: 1) хайфсан; 2) ўртача ойлик иш ҳақининг 30% дан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима, ички меҳнат тартиби қоидаларида 50% дан ортиқ бўлмаган миқдорда жарима солиш мумкинлиги кўзда тутилиши мумкин; 3) ме ҳ нат шартномасини бекор қилиш (100-модданинг 2-қисми, 3 ва 4- бандлари). Юқорида санаб кўрсатилганлардан ташқари бошқа интизомий жазо чораларини қўллаш тақиқланади. Интизомий жазони қўллаш тартиби Меҳнат кодексининг 182-моддасида кўрсатилган. Унга кўра: « Интизомий жазолар ишга қабул қилиш ҳуқуқи берилган шахслар (органлар) томонидан қўлланилади . Интизомий жазо қўлланилишидан аввал ходимдан ёзма равишда тушунтириш хати талаб қилиниши лозим. Ходимнинг тушунтириш хати

www.arxiv.uz беришдан бош тортиши унинг илгари содир қилган ножўя хатти-ҳаракати учун жазо қўллашга тўсиқ бўла олмайди. Интизомий жазони қўллашда содир этилган ножўя хатти-ҳаракатининг қай даражада оғир эканлиги, шу хатти-ҳаракат содир этилган вазият, ходимнинг олдинги иши ва хулқ-атвори ҳисобга олинади. Ҳар бир ножўя хатти-ҳаракат учун фақат бир интизомий жазо қўлланилиши мумкин. Интизомий жазо бевосита ножўя хатти-ҳаракат аниқланганидан кейин, аммо бу хатти-ҳаракат аниқланганидан б ошлаб, ходимнинг касал ёки таътилда бўлган вақтини ҳисобга олмасдан узоғи билан 1 ой ичида қў лланилади». Ходимга қўлланилган интизомий жазо бир йил давомида амал қилади ва шу муддат ичида ходим бошқа интизомий ножўя ҳаракат содир этмаса, у жазога тортилмаган ҳисобланади. Интизомий жазо иш берувчи ташаббусига кўра, жазога тортилган ходим илтимосига кўра, меҳнат жамоаси ёки ходимнинг бевосита раҳбари илтимосига кўра бир йил ўтмасдан ҳам муддатидан олдин олиб ташланиши мумкин. Бу ҳақда корхона иш берувчисининг буйруғи чиқарилиши лозим. Ўз навбатида иш берувчи ҳам корхонада меҳнат интизомини таъминлаши, меҳнатни самарали ташкил этиш учун муайян мажбуриятларни бажариши мумкин. Меҳнат кодексининг 177-моддасида иш берувчининг қуйидаги мажбуриятлари қайд этилган: «Иш берувчи ҳодимлар меҳнатни ташкил қилиши, қонун ва бошқа норматив ҳужжатларда, меҳнат шартномасида назарда тутилган меҳнат шароитларини яратиб бериши, меҳнат ва ишлаб чиқариш интизомини таъминлаши, меҳнат муҳофазаси қоидаларига риоя этиши, ходимнинг эҳтиёж ва талабларига эътибор билан қараши, уларнинг меҳнат ва турмуш шароитларини яхшилаб бориши, ушбу Кодексга мувофиқ жамоа шартномаларини тузиши шарт. Иш берувчи ходимдан унинг меҳнат вазифалари доирасига кирмайдиган ишларни бажаришни, қонунга хилоф ёки ходим ва бошқа шахсларнинг ҳаёти

www.arxiv.uz ва соғлиги учун хавф туғдирувчи, уларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи ҳаракатлар қилишни талаб этишга ҳақли эмас». Булардан ташқари иш берувчи ходимни унга юкланаётган меҳнат вазифалари доираси билан таништириши шарт. Интизомий ножўя ҳаракат ва интизомий жавобгарлик Меҳнат кодексида, бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган бўлиб, меҳнат интизомини бузувчи ходимга нисбатан мажбурлаш чорасини назарда тутади. Қўлланилган интизомий жазо устидан жазога тортилган ходим якка меҳнат низоларини кўриб ҳал қилиш учун белгиланган тартибда ва муддатларда шикоят қилиши, прокурор томонидан эса протест келтириши мумкин. Жазо нотўғри қўлланилган бўлса, ушбу масала юзасидан меҳнат низосини кўрган орган (меҳнат низолари комиссияси, суд, бўйсуниш тартибида юқори турадиган орган) уни бекор қилади, тўғри қўлланилганлиги аниқланган тақдирда эса шикоят (протест)ни оқибатсиз қолдиради. Айрим тоифадаги ходимларни (масалан, халқ депутатлари, ходимлар вакиллик органларида ишлаётган шахслар ва бошқаларни) интизомий жавобгарликка тортилишида қўшимча кафолатлар белгиланган бўлиб, уларга жазо махсус қоидаларга амал қилган ҳолда қўлланилиши мумкин 3 . Намунавий ички меҳнат тартиби қоидаларига кўра ходим ўз айбли ҳаракатлари билан корхона мол-мулкига зарар етказган, иш берувчини қўшимча моддий харажатлар қилинишига сабаб бўлган бўлса, у ҳолда бундай ходим интизомий жазога тортилиши билан бирга моддий жавобгарликка ҳам тортилиб, ундан етказилган зарар ундириб олиниши мумкин. Корхонанинг локал меъёрий ҳужжатларида меҳнат интизомини бузган ходимларга қўшимча таъсир чоралари қўлланиши ҳам кўзда тутилиши мумкин (масалан, мукофотдан маҳрум қилиш, муайян имтиёзлар бермаслик ва бошқалар). Аммо, улар интизомий жазо бўлиб саналмайди. 3 Масалан, «Ўзбекистон Республикасида депутатлар мақоми тўғрисида»ги Қонуннинг 28-моддасига кўра халқ депутати тегишли кенгаш ёки унинг ижроия органи олдиндан берган розилигига кўра интизомий жазога тортилишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1995 йил, № 6, 114-модда.

Похожие

МЕҲНАТ ИНТИЗОМИ ( мехнат интизоми

Ижро интизоми

Мехнат интизоми ва уни мустахкамлаш усуллари

Меҳнат низолари ( мехнат низолари

Юридик меҳнат психологияси ) Юридик мехнат психологияси