МДҲ ва хорижий мамлакатларда прокуратура органларининг фаолияти - Юриспруденция - Рефераты

МДҲ ва хорижий мамлакатларда прокуратура органларининг фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

МДҲ ва хориж ий мамлакатларда прокуратура органларининг фаолияти Режа: 1. МДҲ мамлакатларида (Россия, Қозоғистон в. б.) прокуратура органларининг фаолияти. 2. Белоруссияда республика прокуратураси 3. Литва Республикасининг “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ, прокуратура 4. Қирғизистон Республикаси Бош прокуратураси 5. Прокурорнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар билан ўзаро муносабатлари

МДҲ мамлакатларида (Россия, Қозоғистон в. б.) прокуратура органларининг фаолияти. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатларида прокуратура органларининг ташкил топиши ва ривожланиши, тарихий тенденциялари бир-бирига жуда ўхшаш бўлиб, уларни ягона марказлашган прокуратура идорасига тегишли бўлганлиги туфайли, қонунларнинг тузилиши, прокуратура идорасининг давлат органлари ўртасида тутган ўрни ва аҳамияти бир-бирига яқинлиги билан ажралиб туради, масалан: Россия Федерацияси Прокуратура органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари Россия Федерацияси Прокуратура тўғрисидаги Қонунининг 3- моддаси белгиланган бўлиб, авваламбор, Россия Федерацияси Конституцияси, Прокуратура тўғрисидаги Федерал қонуни, бошқа федерал қонунлар ва халқаро шартномалардан иборат. Россия Федерациясининг 129- моддасида кўрсатилишича, Россия Федерацияси прокуратураси қуйидан юқорига бўйсуниш тартибида Россия Федерацияси Бош прокурори раҳбарлик қиладиган прокуратура органларининг ягона марказлашган тизимидан ташкил топган. Россия Федерацияси Бош прокурори Россия Федерацияси Президентининг тақдимномасига асосан Федерация Кенгаши томонидан лавозимга тайинланади ва озод қилинади. Россия Федерацияси субъектларининг прокурорлари Россия Федерацияси Бош прокурори томонидан субъектлар билан келишилган ҳолда лавозимга тайинланади ва озод қилинадилар. Бошқа прокурорлар Россия Федерацияси Бош прокурори томонидан лавозимга тайинланади ва озод қилинадилар. Россия Федерацияси прокуратурасининг ташкил этиш ва фаолият тартиби, ваколатлари федерал қонунлар билан белгиланади. Амалдаги «Россия Федерациясининг Прокуратура тўғрисидаги» Қонунига асосан прокуратура органлари фаолият кўрсатади. Ушбу қонунга ўзгартиришлар 10.02.1999 йили , 19.11.1999 йили ва 02.01.2000 йили киритилган бўлиб, 7 та бўлим, 54-моддадан иборат. 1- бўлим Умумий қоидалар, 2-бўлим Россия Федерацияси прокуратура органларини ташкил топиши ва тизими, 3-бўлим Прокурор назорати, 5-

бўлим Прокуратура органлари ва муассасаларидаги хизмат. Прокуратура органлари ва муассасалари ходимлари, 6-бўлим Ҳарбий прокуратура органларининг ташкил этилиши ва фаолиятининг ўзига хос ҳусусиятлари, 7- бўлим прокуратура фаолиятининг ва ташкил этилишининг бошқа масалалари деб номланади. Россия Федерациясининг прокуратураси - Россия Федерацияси номидан Россия Федерацияси Конституцияси ва қонунларининг аниқ ва бир ҳилда бажарилиши устидан назорат фаолиятини амалга оширадиган ягона марказлашган федерал тизимни ташкил этади. Россия прокуратура органлари фаолиятининг асосий йўналишлари қонунда асосий функциялари деб номланади. Асосий функциялар Россия Федерациясининг Прокуратура тўғрисидаги Федерал Қонунини 1-моддасида белгиланган. 2-моддасида Халқаро ҳамкорлик, 4-моддасида прокуратура фаолиятининг ва ташкил этилишининг тамойиллари, 5-моддасида прокурор назорати фаолиятини амалга оширишга аралашишга йўл қўйилмаслиги, 6- моддада прокурор талабларини бажарилишини мажбурийлиги, 8- моддада жиноятчилкка қарши кураш фаолияти, 9-модда ҳуқуқ ижодкорлиги фаолиятидаги иштироки, 10-моддасида прокуратура идораларида ариза, шикоят ва бошқа мурожаатларнинг кўриб чиқилиши ва ҳал қилиниши белгилаб қўйилган. Қонуннинг бошқа кейинги моддаларида белгиланган қонун талаблари ҳам Ўзбекистон Республикасининг прокуратура тўғрисидаги қонун талабларига ўҳшаб кетади. Россия Федерацияси прокуратура идораларининг жиноятчиликка қарши кураш фаолиятидаги ваколатлари, судларда прокурор ваколатини таъминлаш, умумий назорат фаолияти, ва бошқа фаолияти прокурор томонидан ўз ваколатларини қўллашда фойдаланадиган прокурор назорати ҳужжатлари Ўзбекистон Республикаси прокуратура идоралари ваколатлари ва прокурор назорат ҳужжатлари ва уларнинг қўллаш асосларига ўхшашдир. Фақатгина прокурорнинг жиноят процессуал қонунчилигида белгиланган ваколатларида фарқ мавжуд бўлиб, айрим тергов ҳаракатлари ва

фуқароларнинг ҳуқуқларини чеклаш ( санкция бериш)ваколати Россия Федерациясида судларга берилган. Шундай бўлсада, жиноятчиликка қарши курашувчи органлар дастлаб ҳужжатларни прокурорга олиб бориб, унинг қонуний розилиги олишлари лозим бўлади. Қозоғистон Республикаси ва бошқа собиқ СССР тузумига кирган мустақил давлатлар ҳамдўстлигига кирувчи давлатларнинг прокуратура органлари фаолиятлари, уларнинг ташкил топиши ва фаолият принциплари Ўзбекистон Республикаси прокуратурасининг ташкил топиш ва фаолият принципларига ўхшашдир. Қозоғистонда прокуратура-Қозоғистон Республикаси Президентига ҳисобдор бўлган, республика ҳудудида қонунлар, Қозоғистон Республикаси президентининг фармонлари ва бошқа норматив ҳужжатлар аниқ ва бир хилда қўлланилиши устидан “Олий назорат”ни амалга оширувчи давлат органи. Қозоғистон Бош прокурорини Қозоғистон Республикаси Президенти Парламент Сенатининг розилиги билан тайинлайди. Бош прокурор Прездент олдида ҳисобдордир. Белоруссия да республика прокуратураси давлат номидан қонунлар ижроси устидан олий назоратни амалга оширувчи мустақил орган ҳисобланади(“Прокуратура тўғрисида”ги Қонуннинг 1-моддаси). Литва Республикаси нинг “Прокуратура тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ, прокуратура Литва Республикасининг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи мустақил органидир (“Прокуратура тўғрисида”ги Қонуннинг 1-моддаси). Ишлар бўйича тергов олиб бориш ва прокурор назоратини амалга ошириш чоғида прокуратура ишига давлат ҳокимяти ва бошқарув органлари ва мансабдор шахслари, сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари ва ҳаракатлари, радио ва телевидение ходимларининг аралашиши Қонунда белгиланган жавобгарликка сабаб бўлади (“Прокуратура тўғрисида”ги Қонуннинг 4-моддаси). Қирғизистон Республикаси Бош прокуратураси республика Президенти олдида ҳисобдор бўлиб, Ҳукуматга қонунийликнинг, ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан қонунларга риоя этилиши, жамоат

тартиби ва миллий хавфсизликни сақлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига риоя қилишни таъминлаш вазифалари бажарилишининг ҳолати ҳақида ахборот беради (“Прокуратура тўғрисида”ги Қонуннинг 8- моддаси). Қирғизистон Республикаси Конституциясида прокуратура ижро этувчи ҳокимият тизимига киритилган.(Қирғизистон Республикаси Конституциясининг 78-моддаси). Эстония да прокуратура ижро этувчи давлат ҳокимиятининг адлия вазири бошқаруви соҳасига мустақил хизмат мақомида кирувчи муассасаси ҳисобланади. “Прокуратура тўғрисида”ги Низом, унинг тузилиши ва штатлар руйхатини адлия вазири тасдиқлайди. Шунга қарамай, прокуратура дастлабки тергов органлари томонидан амалга оширилувчи жиноят ишлари бўйича судгача иш юритишнинг қонунийлигини, озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ жазоларни ижро этишнинг қонунийлигини, тиббий ва тарбиявий йўсиндаги мазжбурлов чоралари қўлланишининг қонунийлигини, полиция фаолиятининг қонунийлигини назорат қилади 1 . Хорижий давлатларнинг прокуратура органларининг фарқлари албатта мавжуб бўлиб, улар асосан ўша давлатларнинг Конституциявий тузилиши, қонунлар билан уларга берилган ҳуқуқий мақом ва давлат ҳокимияти билан ўзаро боғлиқлик даражаси ва фаолият шакл ва йўналишларини шу қонунлар мазмунидан келиб чиққанлигига бевосита боғлиқдир. Жаҳон прокуратура тизимларининг хилма-хиллигига қарамай, уларнинг барчаси давлат, жамият ва фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. БМТнинг 8- конгрессида қабул қилинган прокуратура магистратларига тааллуқли жиноятчиликнинг олдини олиш ва ҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш тўғрисидаги Раҳбарий тамойилларда кўрсатилишича, прокурорлар одил судловни амалга оширишда муҳим аҳамиятга эга. Уларга татбиқ этиладиган қоидалар ва процедуралар уларнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича фаолиятларини рағбатлантиришга қаратилган. Деярли барча давлатлар қонунчилигида ва амалиётида 1 Халимов А.Х. Прокуратуранинг давлат ҳокимияти механизми тизимидаги ўрни. Т.: ТДЮИ.2006.Б.54-55.

объективлик, ҳолислик ва мустақиллик тамойилларига асосланади. Прокуратура ҳар қандай ташқи таъсир, шу жумладан, сиёсий ҳокимият таъсиридан мустақилдир. Шунингдек, прокуратураларнинг умумий тамойили- унинг ҳаракатчанлигидадир. Унинг ҳаракатчанлиги қонунларда прокуратура идораларига берилган ваколатлар доирасининг кенглиги билан белгиланади. Прокуратуранинг асосий вазифаси жамиятни жиноятчиликдан ҳимоя қилиш. Бу масалани ҳал этишда прокуратура жиноятчиликка қарши курашнинг аниқ қонунга ва унинг ҳуқуқий мақомига зид бўлмаган чораларни ўзи аниқлайди. Шуни таъкидлай зарурки, ҳеч қандай ягона андозалар бўлиши мумкин эмас. Бу прокуратура фаолияти ва уни ташкил этишнинг ранг-баранг моделлари мавжудлигини англатади. Прокуратура институтининг мақоми ва ваколатлари мамлакат, унинг тарихи ва ҳуқуқий маданиятига қараб турлича бўлиши мумкин. Прокуратурани ривожлантириш Европа Кенгаши (Вена, 1993) прокуратурани бир мамлакатда бошқа мамлакат прокуратураси андозаси бўйича ташкил этишда ҳар бир мамлакатнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олмаслик мумкин эмас деган хулосага келингани бежиз эмас. Прокуратура мақоми, тузилиши, функциялари ва иш шаклларини ўзгартириш уйғун тарзда амалга оширилиши, яъни бунда қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни таъминлаш, шунингдек, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда фуқаролик жамиятини самарали ҳимоя қилиш учун ҳақиқий кафолатларни яратиш бош мақсад бўлиб қолиши лозим 2 . Одатда, барча давлатларда прокуратура қуйи органларининг юқори органларига бўйсуниши тамойилига асосланиб ташкил этилади. Лекин бундан истиснолар ҳам мавжуд (м-н: АҚШдаги атторней хизмати). Прокуратура ўз фаолияти хусусиятидан келиб чиққан ҳолда кўплаб давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари билан ўзаро ҳамкорлик хилади. Хорижий мамлакатларда прокуратура ва полицияларнинг ўзаро ҳамкорлиги масаласига алоҳида эътибор берилади. 2 Халимов А.Х. Прокуратуранинг давлат ҳокимияти механизми тизимидаги ўрни. Т.: ТДЮИ.2006.Б.52-53.

Прокуратура ва полиция ҳамкорлигининг 3 та кўринишини кўрсатиш мумкин : биринчидан , прокуратура ва полиция органларининг ташкилий бирлиги билан ифодаланади. Бунда қуйидаги вариантлар мавжуд: полиция органлари прокуратуранинг структуравий бўғини ҳисобланади; полиция фаолиятининг барча йўналишлари прокуратура назорати остида; прокуратура полиция кадрлари билан иш олиб бориш учун масъул ; полиция фаолиятини белгилайди; унинг жиноятчилик билан кураш бўйича сиёсатининг асосий йўналишларини белгилайди. Ҳамкорликнинг 2-кўриниши прокуратура полиция ҳаракатини умумий жиноий сиёсат бўйича ҳам муайян жиноий иш бўйича ҳам бошқариб туриши. Прокурор тегов ишларини полициянинг қайси бўлими, қайси полициячи олиб боришини аниқлайди. Шунингдек, прокурор муайян жиноий иш бўйича тергов ишларини олиб боришда жалб қилиниши лозим бўлган куч ва воситаларни аниқлайди. Прокуратура ва полиция ўртасида зиддият пайдо бўлганда полициячи прокурор ҳаракатлари устидан юқори турувчи прокуратура органларига ёки ўзининг раҳбариятига мурожаат қилишга ҳақли. Ҳамкорликнинг 3-кўриниши , бу прокуратура полиция фаолиятининг қонунийлигини назорат қилади. Назорат функциясини амалга оширишда прокуратура полициядан жиноятчилик ҳолати, муайян жиноятлар ва уларни содир этган шахслар тўғрисида ахборотни талаб қилиб олади. Баъзида прокуратура полициянинг юқори лавозимдаги ходимларининг фаолияти устидан интизомий назорат олиб бориш ҳуқуқига эга. О х ирги вақтларда прокуратура фаолиятининг полиция фаолияти билан яқинлашиши кузатилмоқда, чунки бу органлар ҳал қиладиган масалалар умумийдир. Прокуратура полиция фаолиятини, унинг қонунга риоя этишини, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш бўйича асосий норматив

актларни қўллашни назорат қилувчи ягона орган бўлиб келмоқда ва бўлиб қолади. Турли мамлакатларда прокуратура ваколат доираси ҳажми фарқланади. Шу билан бирга прокурор ҳамма жойда ё бир ўзи ёки бошқа орган билан ҳамкорликда (терговчи судья) амалга оширадиган асосий ва ажралмас функциялари ҳам бор. Буларга жиноий қидирув тўғрисида қарор қабул қилиш; судда айбловни таъминлаш, суд қарорлари устидан протест келтириш. Аксарият мамлакатларда прокуратура – ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар манфаатлари ва жиноий жавобгарликка тортилаётган шахслар ҳуқуқлари ўртасидаги мувозанатни таъминловчи органдир. Гап шундаки, жиноий юстиция тизимида қарама-қаршилик мавжуд: бир томондан жамиятни муҳофаза қилиш учун шахс эркинлиги бузилса, иккинчи томондан – шахс эркинлиги ўша жамият номидан кафолатланади. Ушбу вазиятда фақат прокурор бу икки гуруҳ манфаатлари ўртасидаги мувозанатни тиклаш имкониятига эгадир. Умумэътироф этилишича, прокурорнинг асосий вазифаларидан бири – адолатга эришиш ва эркинликларни ҳимоя қилишдир. Ўз ваколатларини амалга ошириш жараёнида прокурор қонунни шундай татбиқ этадики, жамият учун қабул қилинган қарорнинг адолатлилиги тўғрисида ҳеч кимда шубҳа туғилмаслиги лозим. Прокурор фаолиятининг умумий жиҳати жиноий сиёсатни ишлаб чиқиш жараёнида қатнашиш, ҳуқуқий меъёрларни қўллаш бўйича тавсиялар бериш, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари фаолиятига танқидий ёндашишлардан иборат. Прокурорлар жабрланувчиларга ёрдам кўрсатишда, уларга нисбатан давлат сиёсатини белгилашда муҳим аҳамиятга эга. Шундай қилиб, АҚШда АҚШ бош атторней (генеральнўй атторней) ташаббуси билан жабрланувчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш бўйича Федерал дастур қабул қилинган. Шу каби дастурлар бошқа штатларда ҳам қабул қилинган бўлиб, мамлакатдаги жиноятчиликнинг сифат ва миқдори тавсифига ижобий таъсир

қилди. Масалан: 90-йиллардан бошлаб, АҚШда жиноятчилик ҳар йили 3-5 %га камаяди. Бу ҳолат фуқароларнинг жиноятчилардан қўрқмай қолганлиги ҳамда уларни моддий таъминлай оладиган прокуратура ва полиция билан фаол ҳамкорлик қилиши билан боғлиқ. Деярли барча мамлакатларда прокуратура жиноий ва фуқаролик ишларини кўриб чиқишда қатнашиш орқали фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилади. Шунинг ёрдамида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Конвенциянинг 6-моддаси амал қилиши таъминланади. Унда кўрсатилишича, ҳар бир шахс унинг фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда ёки унга эълон қилинган ҳар қандай жиноий айбловни кўриб чиқишда ишнинг оқилона муддат ичида мустақил ва ҳолис суд томонидан кўриб чиқилиши ҳуқуқига эга. Шунингдек, прокурор айбланувчининг бошқа ҳуқуқларини таъминлашда ҳам катта аҳамиятга эга, масалан: унга эълони қилинган айбловнинг хусусияти ва асоси тўғрисида дарҳол ва тўлиқ унга тушунарли бўлган тилда ҳабардор қилиниши; ўз ҳимоясига тайёрланиш учун етарли вақт ва имкониятларга эга бўлиши; унга қарши гувоҳлик берувчи шахсларга саволлар бериш ҳамда у талаб қилган гувоҳларга саволлар бериш, шунингдек ўз гувоҳларини чақириш, унга қарши гувоҳлик берувчи гувоҳларни чақиришдек ҳуқуқлар. ( Конвенциянинг 6-модда 3-қисми). Прокурорнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар билан ўзаро муносабатлари ҳам қизиқиш уйғотади.

Бу соҳада жаҳон тажрибасини умумлаштириш мамлакатларни 3 гуруҳга бўлиб ўрганишга олиб келади: 1) прокурорларнинг ижроия ҳокимияти билан яқин алоқада бўлган мамлакатлар; 2) прокурорлар қонун чиқарувчи ҳокимият билан яқин алоқада бўлган мамлакатлар; 3) прокурорларнинг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар билан доимий алоқалари бўлмаган мамлакатлар. Лекин, қоида бўйича кўп мамлакатлар учун прокуратура қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳокимиятлар билан алоқада аралаш кўриниши хос дир. Бундай муносабатларнинг 8 та турини ажратиш мумкин: прокурор-ижроия ҳокимиятининг ажралмас қисми; ижро ҳокимияти прокуратурага бошчилик қилади; ижро ҳокимияти прокурорларни таъминлайди; ижро ҳокимияти прокурорларга интизомий чоралар тайинлайди; ижро ҳокимияти прокуратура фаолиятини назорат қилади; ижро ҳокимияти прокуратурага муайян жиноий ёки фуқаролик ишлари билан боғлиқ бўлмаган умумий масалалар бўйича буйруқлар беради; ижро ҳокимияти прокуратурага муайян ишлар бўйича буйруқ беришга ҳақли; ижро ҳокимияти прокуратура бюджетини бошқаради. Ҳозирги вақтда прокуратура тўғрисидаги қонунчилик прокуратура фаолиятига қонун чиқарувчи ва ижроия ҳокимиятининг аралашмаслигига кафолатни таъминлаш йўналиши бўйича ривожланмоқда. Бунда қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар ваколатларини белгилашда уларнинг прокурор фаолиятига аралашишига ҳуқуқий асос бўлмаслиги таъминланган. Бундай аралашишнинг аниқ чегаралари белгиланади. Бу ҳолат прокуратуранинг бошқа ҳокимият структуралари билан алоқаси йўқлигини билдирмайди, чунки акс ҳолда прокуратура фаолият юрита олмайди.

Масалан, прокуратура ва ижроия ҳокимияти органларининг алоқалари қуйидагиларга имкон беради: прокуратура ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ўртасидаги муносабатларни мувофиқлаштиради; жиноий сиёсатни амалга оширишни кафолатлаш; профилактика субъектининг жамият олдида қонунийлик ҳолати учун жавобгарлик даражасини аниқ белгилаш. Прокуратура давлат ҳокимиятининг турли органларининг ҳамкорлигини таъминлаш орқали бутун дунё мамлакатларида тобора уюшиб кетаётган жиноятчилик билан, хусусан коррупция билан курашишда асосий роль ўйнамоғи лозим. Бу фаолият самарали бўлиши билан бирга инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилишга асосланиши, одил судловни амалга оширишда қонунийликни кафолатлаши лозим.

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й.

Похожие

Хорижий мамлакатларда прокуратура органлари

Прокуратура органларининг ҳайъатлари

Хорижий мамлакатларда хукумат

Хорижий мамлакатларда парламент

Прокуратура органлари фаолияти