Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy-huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi - Юриспруденция - Рефераты

Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy-huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy- huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi Reja: 1. Shariat va odat bo‘yicha nikoh 2. Nikoh ahdini tuzish tartibi 3. Nikohdan ajralish

Shariat bo‘yicha nikoh Insoniylik nuqtai nazaridan qaralganda nikoh - muqaddas ishdir. Chunki u halollik asosida qo‘shilishni ma’qul deb biladi, nikohsiz qo‘shilish esa haromlik belgisidir. Haromlik ta’siri esa bo‘lajak farzandlarda, oilaning barakali bo‘lishida o‘z salbiy oqibatlarini ko‘rsatishi mumkin. Qonun tilida nikoh bola tug‘ilishini qonunlashtiradigan alohida turdagi xususiy shartnomani anglatadi. Shariat bo‘yicha nikoh shartnomaga o‘xshab ketsada, undan farq qilgan. U umurbodga tuziladi. Shariat muddatli shartlarga yo‘l qo‘ymagan. Agar nikoh ahdida muddatli shartlarga ma’lum hafta, oy yoki yilga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, bunday nikoh haqiqiy emas deb sanalgan. Shariat bo‘yicha nikohdan o‘tish uchun nikohdan o‘tuvchilardan bir qator shartlarga rioya qilish talab etilgan. Ular: Birinchidan-nikohdan o‘tuvchilarning o‘zaro roziligi; Ikkinchidan-nikoh yoshiga to‘lish; Uchinchidan-nikohni guvohlar ishtirokida tuzish; To‘rtinchidan-kelin uchun qalin va mahr to‘lash; Beshinchidan-diniy e’tiqod birligi; Oltinchidan-nikohdan o‘tadiganlar yaqin qon - qarindosh bo‘lmasligi; Yettinchidan-tabaqa bo‘yicha tenglik; Sakkizinchidan-nikohdan o‘tivchilarning ruhiy jihatdan sog‘lom bo‘lishi lozim. Shariat bo‘yicha nikohdan o‘tishda turmush qurayotganlarning roziligini olish marosimi juda qiziq bo‘lgan. Bu jarayon nikoh to‘yidan bir necha kun oldin kelinning uyida, mahaliy urf-odatlarga ko‘ra rasmiylashtirilgan. U bo‘lajak kuyov va kelinning ikki guvoh hamda ruhoniyat vakili ishtirokida amalga oshirilgan.

Ulardan rozilik so‘ralgan va shu rozilik nikoh shartnomasini tuzish uchun huquqiy asos hisoblangan. Shariat bo‘yicha nikoh yoshi ug‘il bolalar uchun 12 yosh, qizlar uchun 9 yosh belgilangan. Shunda o‘g‘il bolalar jinsiy jihatdan voyaga yetgan bo‘lishlari lozim. Amalda esa o‘g‘il bolalar-14, qiizlar-12 yoshga to‘lganda nikoh tuzilgan. Shariat bo‘yicha nikoh ahdini tuzish vaqtida albatta ikki kishi guvohlikka o‘tishi lozim. Guvohlikka o‘tishga qo‘yilgan shaxslar nikoh ahdini tuzuvchilarning o‘zaro roziligini o‘zlari bir vaqtning o‘zida eshitgan bo‘lishlari lozim edi. Shariat bo‘yicha nikoh ahdini tuzishning navbatdagi sharti qalinni to‘lash va ajratilgan mahrni berishdan iborat bo‘lgan. Bu siz nikoh haqiqiy emas, deb sanalgan. Mahr kuyov tomonidan kelinga berilib, uy-joy va sepdan iborat bo‘lgan. Har bir hududda mahr, qalin hajmlari har-xil bo‘lgan. Shariat bo‘yicha, faqat islom diniga mansub bo‘lgan shaxslargina o‘zaro nikoh tuza olgan. Agar ayol boshqa dindan islom diniga o‘tsa, u bilan nikoh qurish mumkin edi. Movarounnahrda islomga qadar nikoh munosabatlari tiyib bo‘lmaydigan va tartibsiz shakllarda namoyon bo‘lgan. Shariat yaqin qarindoshlarning yoki ko‘kaldoshlar (bir onani emib katta bo‘lganlar)ning nikohini man qilgan. Qur’oni karimning “Niso” (4)-surasinin 22- 24-oyatlarida nikoh taqiqlangan hollar batafsil belgilab berilgan. Nikoh ahdini tuzishda talab qilinadigan shartlardan biri tabaqa bo‘yicha tenglikdir. Nikoh haqiqiy teng bo‘lishi uchun “kafalat” - nikohga kiruvchi shaxslar urug‘i, qarindoshligi bo‘yicha va unvonlarda teng bo‘lishi lozim edi. Shariat bo‘yicha nikoh ahdini tuzuvchi tomonlar ruhiy jihatdan sog‘lom bo‘lishi lozim. Aqldan ozgan shaxs bilan tuzilgan nikoh haqiqiy hisoblanmaydi. Yuqorida sanab o‘tilgan shartlarga rioya qilinib tuzilgan nikohgina haqiqiy hisoblangan. Shariat bo‘yicha erkaklar bir vaqtning o‘zida bir qancha xotin olishlari, ammo ularning soni to‘rttadan oshmasligi lozim edi. Sababi agar bir erkak faqat bir ayolga uylanishi mumkin deyilsa, erkaklar sanog‘idan ortib qolgan ayollarga zulm

qilingan bo‘lur edi. YA’ni, bu ayollar o‘zlarining turmush qurish va ona bo‘lish huquqlaridan mahrum bo‘lib qolar edilar. Natijada jamiyatda nopoklik va maishiy buzuqliklar yuzaga kelar edi. Shuning uchun Islom moddiy imkoniyatlari bor erkaklarga ko‘p xotinlik bo‘lishga ruxsat beradi. Bunday holat Turkiston sharoitida ham mavjud bo‘lib, erkaklar ikki va undan ortiq xotinlarga uylanib, ular bilan bir umumiy xo‘jalikni vujudgv keltirganlar. Musulmonalar nikoh tuzilishiga qadar bir qator diniy urf-odatlarni bajarishlari lozim bo‘lgan. Bu urf-odatlarning biri sovchilik bo‘lib, bo‘lajak kuyovning yaqin qarindoshlari kelinning ota-onasi huzuriga borib, nikoh to‘g‘risida kelishib oladilar. Bu jarayon “fotiha qilish”, “unashtirish” deb atalgan. Ikkinchidan, nikohni xalqqa e’lon qilish uchun ziyofat berish musulmonlar uchun sunnat amallaridan biri hisoblangan. Uchinchidan, nikoh ahdini tuzish vaqtida ruhoniyat vakili bo‘lmish mulla, ikki guvoh va kuyov kelinning uyiga, yoki kelin va kuyov guvohlari bilan masjidga boradi. Mulla nikoh “xutba” sini o‘qishdan oldin er-xatinlik shartlari, er va xotinning burch va huquqlarini tushuntiradi, kelin va kuyovning roziligini so‘raydi, tasdiqlovchi javobni eshitgan mulla nikoh xutbasini o‘qiydi. Nikoh ahdi tuzilgandan so‘ng nikoh vasiqasini olish vaqtida ikki taraf ham mullaga yoki qoziga pul to‘lashi lozim edi. Bu vasiqa “nikoh pattasi”, to‘langan pul esa “nikoh koma” deb nomlangan. Nikoh ahdi tuzilgandan e’tiboron kelin erining uyida bo‘lishi lozim. Kelin erining uyiga asosan to‘ydan so‘ng borgan. Yuqorida ko‘rsatilgan nikoh ahdini tuzish vaqtida bajarilishi lozim bo‘lgan holatlarni hisobga olib, qo‘yidagi xulosaga kelish mumkin: shariat bo‘yicha nikoh tuzish o‘ziga xos hususiyatlarga ega bo‘lib, islom dini tomonidan belgilangan talablar uning qonuniyligi va oshkoraligini ta’minlagan. Shariat bo‘yicha tuzilgan haqiqiy bo‘lmagan nikoh shartlariga quyidagilar kiradi:

Birinchidan - guvohlar yetarli bo‘lmagan yoki shariat tomonidan qo‘yilgan talablarga rioya qilinmagan (masalan, voyaga yetmaganlar yoki ruhiy kasallar bilan nikohdan o‘tish); Ikkinchidan – idda tutishi lozim bo‘lgan ayollar bilan tuzilgan nikoh; Uchinchidan – har xil dinga e’tiqod qiluvchi tomonlar bilan tuzilgan nikoh. Shariat bo‘yicha er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar Er-xotinning huquq va majburiyatlari shariat bo‘yicha belgilangan bo‘lib, ular o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar nikoh ahdi tuzilib, kelishilgan qalin va ajratilgan mahr berilgandan keyin boshlanadi. Oilaning tinchligi, uning farog‘atli turmushi shu oilaning boshida turgan er bilan xotin orasidagi do‘stona munosabatlarga bog‘liq. “Yuz bir hadis va uning sharhi” to‘plamining 21-moddasi izohida: “Turmush dunyosida erlarning g‘ayrati, tirishqoqligi naqadar kerak bo‘lsa, xotinlari ham o‘shandoq harakat qilishlari kerak. Oila boshlig‘i bo‘lgan er bor kuchi bilan harakat qilib, mol-mulk orttirsa-yu, uning topgan molini xotin ko‘paytirishga tirishmasa, balki kerakmas o‘rinlarga ishlatib bitirsa, u oilaning turmushi hech olga keta olmas. Xotinlar erkaklarning yarim qismi bo‘lgach, albatta, ular erlarining turmushlariga yordam bermoqlari kerak”. Shariatda er-xotinlarning oiladagi huquq va majburiyatlari ishlab chiqilgan. “Tug‘ilgan bolalarning otalari bolalarining onalarini imkonlari boricha yedirib-ichirishlari va kiyintirishlari lozim” (Baqara, 233). Er oila boshlig‘i hisoblanganligi tufayli, oila ta’minoti uchun zarur bo‘lgan moddiy ne’matlarni ishlab topishi lozim bo‘lgan. Xotin esa oilada asosan uy- ro‘zg‘or ishlari va bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullangan. Shuning uchun oilaning boshqa a’zolari-xotindan boshlab, bolalargacha oila boshlig‘iga bo‘ysunib, o‘z majburiyatlarini bajarib kelganlar. Bu holat ularning ro‘zg‘orda barakali, tinch- totuv yashashlariga asos solgan.

Erning huquqi bo‘yicha, agar er qalin va mahr to‘lagan bo‘lsa, xotin albatta uning uyida yashashi lozim edi. Eri er-xotinlik munosabatlariga xiyonat qilsa ham na fuqarolik, na jinoiy javobgarlikka tortilmagan. Bu hol xotinning diniy e’tiqodini haqoratlash hisoblanib, u bilan qo‘pol munosabatda bo‘linganligini bildirgan. Xotin biror joyga borishi lozim bo‘lsa, albatta eridan ruxsat olishi darkor edi. Erning rozili va ruxsatisiz xotin ro‘za tuta olmaydi, xojga bora olmaydi. Er xotinnini moddiy ta’minlashi lozim edi. Agar er uyda olti oidan ortiq muddat bo‘lmasa-yu, xotinini moddiy jihatdan ta’minlamasa, bu holat xotinga erining nikohidan ajralishi uchun asos bo‘la olgan. Agar erning bittadan ortiq xotini bo‘lsa, u holda har bir xotini uchun alohida xona ajratib, hovliga chiqish uchun alohida yo‘l ochib berish erning burchi bo‘lgan. Uning mulkidan hamma xotinlari barobar foydalanishlari mumkin edi. Xotinining eridagi haqqiga nisbatan majburiyatlari ko‘proqdir. Xotin albatta erining uyida yashab, uyni ozoda va toza saqlab, ro‘zg‘or ishlarini bajarib, bolalarini tarbiyalashi lozim. Nikoh ahdi tuzilgandan boshlab er-xotinlik munosabatiga hiyonat qilmasligi darkor. Agar er xotinga nisbatan zo‘rlik, qo‘pollik qilsa, erlik majburiyatlarini bajarmasa, unga hiyonat qilsa, xotin eri bilan yashashni rad etishi mumkin bo‘lgan. Xotin o‘z zimmasidagi majburiyatlarni bajarmasa, eri unga nisbatan jismoniy ta’sir choralarini ko‘rishi, xatto ajralish masalasini qo‘yishi mumkin bo‘lgan. Agar er xotiniga tirikchilik uchun yetarli miqdorda mablag‘ bermasa, u holda xotini, qozining ruxsati bilan, erining nomidan va uning javobgarligi bilan qarz olishi, uyga tegishli mulkdan ayrimlarini sotishi mumkin bo‘lgan. Agar xotin eri oldidagi majburiyatlarini bajarmasa, u holda eri uni jazolash, ya’ni uni zarar keltirmasdan urish va ma’lum muddat moddiy ta’minotdan mahrum qilish huquqiga ega bo‘lgan. Agar er yoki xotindan biri boshqa dinga kirsa, ya’ni islom dinidan chiqsa, bunday holda ular o‘rtasidagi nikoh munosabati tugatilib, mavjud bo‘lgan hamma majburiyatlar bekor qilingan. Ammo dinga nisbatan xiyonat er tomonidan sodir

etilgan bo‘lsa, u xotiniga mahr berishdan va idda vaqtida moddiy ta’minlashdan ozod etilmagan. Xotini o‘limidan so‘ng, er hamma vaqt boshqa ayolga uylanishi mumkin bo‘lgan. Xotinga esa eri o‘limidan so‘ng boshqa shaxsga faqat idda muddati o‘tgandan so‘ngina turmushga chiqish ruxsat berilgan. Shariat oilaviy turmush davomida er-xotin tomonidan topilgan mulk ularning umumiy mulki ekanligini tan olmagan, birgalikdagi turmush davridagi mulk kimning mablag‘iga olingan bo‘lsa, o‘shaniki hisoblangan.

Shariat bo‘yicha nikohdan ajralish Qur’oni karim nikohdan ajralishga (taloqqa) yo‘l qo‘yadi. Ammo islom taloqni- oila buzishni maqsadga muvofiq ish deb hisoblamaydi. Iloji boricha oilani saqlab qolishni tarqib qiladi. Shariat bo‘yicha ajralish “taloq” so‘zi bilan belgilangan. Bu so‘zning lug‘aviy ma’nosi qo‘yish, qo‘yib yuborish demakdir. Qonun tilida bu so‘z nikohdan ajralish yoki nikoh shartnomasi o‘z qonuniy kuchini yo‘qotishidir. Shariat bo‘yicha nikohdan ajralish shartlariga: ajralishni istayotgan shaxs muomalaga layoqotli va voyaga yetgan bo‘lishi; ajralish sodir bo‘layotgan vaqtida kamida ikki guvoh ishtirok etishi kerakligi kirgan. Shariat bo‘yicha nikohdan ajralish ikki turda bo‘lgan; yengil va og‘ir. Nikohdan ajralishning yengil turida er ajralgan xotini bilan qayta nikohdan o‘tishi mumkinligi tushunilgan. Yengil ajralish deganda ikki marotaba aytilgan ajralish ikki taloq tushunilgan. Ajralishning og‘ir turi er xotini bilan boshqatdan nikoh tuza olmaydigan turdagi ajralishdir. “Uch taloq” so‘zi aytilganda og‘ir turdagi ajralish ruy beradi. Agar er xotini bilan uch marotaba ajralgan bo‘lsa, uning xotini boshqa shaxsga turmushga chiqib, u bilan ham ajrashgandan so‘ng yoki eri o‘lgan bo‘lsa, belgilangan idda muddati o‘tgandan so‘nggina bu xotin bilan qaytadan nikoh tuzishi mumkin. Bu jarayon “halola”, “tozalanish” deyiladi. Yengil ajralishda 17 xil ifoda aytigan bo‘lishi mumkin: “Sen xaydalding”, “Sen kesilding”, “Sen mahrum etilding”, “Men sani o‘zingning oilangga topshiraman”, “Men seni qo‘yib yuboraman” va h.k. Erining xotini bilan qo‘pol muomalada bo‘lishi, er-xotinlik munosabatlariga xiyonat qilishi xotiniga nikohdan ajralish huquqini bermas edi. Quyidagi holatlardagina xotini nikohni bekor qilishni so‘rashi mumkin edi: Agar eri olti oy muddat davomida xotinini moddiy ta’minlamasa; Agar eri nikohda yashashga qodir bo‘lmasa (erlik iqtidori bo‘lmasa);

Agar nikoh yoshlik vaqtida tuzilgan bo‘lib, jinsiy balog‘atga yetgandan so‘ng yoki ma’lum yoshga to‘lgandan so‘ng qiz nikohda yashashga rozi emasligini izhor etsa; Agar eri islom dinidan boshqa dinga o‘tsa.

Foydalaniladigan adabiyotlar : 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., “ O‘zbekiston”, 2002. 2. Karimov I.A. –O‘zbekiston buyuk kelajag sari. T., “O‘zbekiston”, 1998. 3. Karimov I.A. – Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T., “O‘zbekiston”, 1999. 4. Karimov I.A. – Xavsizlik va arqaror taraqqiyot yo‘lida. T., “O‘zbekiston”, 1998. 5. O‘zbekiston XX1 asrga intilmoqda. T., “O‘zbekiston”, 2000. 6. O‘zbekiston Respublikasi oila kodeksi. T., “Adolat”, 2000. 7. O‘zbekiston Respublikasining oila kodeksiga sharhlar. T., “Adolat”, 2000. 8. Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining barcha shakllariga barham berish to‘g‘risida Konvensiya, Toshkent-1998. 9. Bag‘rikenglik tamoyillari Deklaratsiyasi. YUNESKO 1995 yil 16 noyabr, Parij. 10. O.A.Karimova. Qonun, oila, farzand va jamiyat. T-2000. 11. O.A.Karimova. Oila huquqi. Ma’ruzalar matni. TDPU. 2002; 12. I.Ovchinnikov. Roditelskoye schastye. M., Iz-vo politicheskoy lit., 1987. 13. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. T., “O‘zbekiston”, 1997. 14. www.akadmvd.uz

Похожие

Mustaqillikga qadar O'zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi

Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Oila qonunchiligining rivojlanish tarixi

Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi

O`zbekistonda xususiy huquq tizimi va uning sohalari