Kompyuterdan foydalanish bilan bog`liq jinoyatlarni tergov qilish

Kompyuterdan foydalanish bilan bog`liq jinoyatlarni tergov qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103 KB

www.arxiv.uz Kompyuterdan foydalanish bilan bog`liq jinoyatlarni tergov qilish Reja: 1. Kompyuterdan foydalanish bilan bog`liq jinoyatlarning kriminalistik tavsifi 2. Tergov taktikasining xususiyatlari

www.arxiv.uz 90-yillarning birinchi yarmida boshlangan yoppasiga kompyuterlashtirish (AQSH va Farbiy Yevropadagidan kechroq) kompyuter va dasturlar bilan ta`minlash bozorini rivojlantirishga, foydalanuvchining professional tayyorgarligini o`sishiga, tashkilotlarda ma`lumotlarni texnologik ishlab chiqarishni takomillashishi va o`sishiga olib keldi. Keng foydalanish tarmoqlariga tobora ko`proq ulanayotgan EHM tatbiq qilish sohasini sezilarli kengaytirdi. Buxgalterlik va boshqa ishlab chiqarish hujjatlaridan, «qog`ozsiz» avtomatik foydalanish joriy etilmoqda. Kompyuterda saqlanayotgan ma`lumotlar ko`pincha qog`ozda saqlanmaydi. Kompyuter amalda nafaqat rahbarlarning, hatto oddiy xodimlar ish stolining tarkibiy qismiga aylanmoqda. Bu jarayonning natijalaridan biri kompyuter ma`lumotlarini ishlatish sohasida jinoiy xatti-harakatlar yuz bera boshladi, bu esa mana shu sohada sodir etilgan jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlikni qonun asosida qat`iy belgilab qo`yishga sabab bo`ldi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 191-moddasiga binoan sir tutiladigan fan-texnika, ishlab chiqarish, iqtisodiyot, savdoga oid yoki shu kabi axborotlarni ruxsatsiz to`plash va oshkor qilish, shuningdek buning orqasida ko`p miqdorda zarar yetkazish uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. JKning 174- moddasiga binoan kompyuter tizimlarida saqlanayotgan ma`lumotlar yoki dasturlarni o`zgartirish maqsadida tegishli ruxsatsiz kompyuter viruslari yoki dasturlarini ishlab chiqish va tarqatish, shuningdek, ruxsati bo`lmagani holda axborot tizimidan foydalanish ma`lumotlarining buzilishi, olib tashlanishi, yo`q qilib yuborilishi yoki bu tizimning ishdan chiqishiga sabab bo`lish uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Kompyuterdagi ma`lumotlarni ko`pincha «an`anaviy» bo`lib qolgan o`zlashtirish, firibgarlik, qalbaki pul yasash, soxta ishbilarmonlik va boshqalarda qo`llaydilar, masalan: to`lov hujjatlarini sohtalashtirish; hisob raqamlariga o`tkazish yo`li bilan naqd va naqd bo`lmagan pul mablag`larini o`g`irlash; pullarni

www.arxiv.uz o`zlashtirishi (oshkoralash); tegishli pullarni ikkinchi marotaba olish; qalbaki yoki o`g`irlangan elektron to`lov vositalari yordamida (kredit karta) xaridlar qilish; maxfiy ma`lumotlarni sotish va boshqalar uchramoqda. Kompyuterda shaxslar, ashyolar, faktlar, voqealar, hodisalar va jarayonlar haqidagi ma`lumotlar to`planadi va tizimga solinadi. EHMdagi, EHM tarmog`idagi – kompyuter ma`lumoti ham jinoyat sodir etilishi obyekti (kompyuterning o`g`irlanishi, mashina vaqtidan noqonuniy foydalanish) yoki vositasi (EHMdan ma`lumot yig`ish uchun, hujjatlarini qalbakilashtirish uchun) foydalanish bo`lganda ham tergov qilish jarayonida ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Programmalashtirilgan mahsulotlar jinoyat obyekti sifatida ham (noqonuniy ko`chirish, buzuvchi programmalar - viruslar yordamida zarar yetkazish), jinoyat sodir etish quroli sifatida ham (tarmoqqa ruxsatsiz kirish, ma`lumotlarni buzish va qalbakilashtirish) ishlatilishi uchraydi. Kompyuter ma`lumoti bo`lib quyidagilar xizmat qiladi: mashinkada bosib chiqarilgan; magnit, optik va boshqa omillardagi to`plagichlar; EHM xotirasidagi tezkor ma`lumotlar ba`zasi. EHMga ma`lumot standart (klaviatura va to`plagichlar), elastik va qattiq magnit disklari hamda nostandart («sichqon», didjitayzer, skaner, o`xshashlik asosidagi raqamli o`zgartirgich) moslamalar orqali kiritiladi. Ma`lumotni chiqarish moslamasining bloki kompyuter ishining natijalarini iste`molchi uchun odatiy moslamalari - monitor (displey), printer, modem, plotter (grafoquruvchi) va boshqalar qabul qilish imkonini yaratadi. Ma`lumotlarni uzoq muddatli va ishonchli asrash uchun ko`pgina moslamalar ishlab chiqilgan: magnit va magnitooptik disk to`plagichlar va hokazo. Kompyuterda jinoyat sodir etish usullarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: Ushlab olish usullari Ma`lumotlarni bevosita tutib olish bevosita telefon tarmog`i orqali, yoki kompyuter tarmoqlariga ulanish orqali amalga oshiriladi. Barcha ma`lumot yozib olinadi. Yashirincha eshitish obyekti bo`lib turli tarmoqlar xizmat qiladi - kabel va o`tkazuvchi, yer usti mikroto`lqinlar, sputnik va hukumat

www.arxiv.uz aloqalari. Ma`lumotlarni elektromagnit yordamida, bevosita aloqasiz ishlaydigan asboblardan: markaziy protsessor, displey, telefon, printer, mikroto`lqinlar aloqasi orqali ushlab olish mumkin. Jinoyatchilar avtomashinadan yoki portfeldagi priyomnik bilan binodan uzoq bo`lmagan joydan, birovning e`tiborini tortmasdan EHM xotirasidagi yoki ish jarayonida ishlatuvchilar ma`lumotlarni osonlik bilan bilib olishlari mumkin. Eksperimentlar paytida bir biriga yaqin joylashgan 25 displey terminalidan bir paytda chiqarilayotgan ma`lumotlarni olish va har bir ekranga chiqarilgan ma`lumotlarni ajratishga muvaffaq bo`lindi. Agar televizorga videomagnitofon ulansa, ma`lumotlarni nafaqat to`plash, keyinchalik bemalol tahlil qilish ham mumkin. Ba`zan kichik mikrofonlar kompyuterlarga xodimlarning o`zaro gap-so`zini eshitish maqsadida yashirin o`rnatiladi. «Axlatni yig`ib olish» deb nomlangan usul kompyuter bilan ishlagandan so`ng iste`molchi qoldirgan ma`lumotlarni axtarishdan iborat. Axlat soladigan savatlarning ichidagi yozishmalarni yig`ish kabi elektron yo`l bilan saqlanib qolgan ma`lumotlarni izlash ish tugallangandan so`ng o`chirilmagan ma`lumotlarni tanlab avvalgi yozuvlarini yozib olishda ifodalanadi. Beparvolik bilan ochiq qolgan yoxud yopiq xona va terminallarga kirish uchun foydalaniladi. Bu fizik yo`l ruxsati yo`q shaxsning kompyuter terminali haqiqiy iste`molchisining yo`llariga telefon kanallari orqali (internet) bog`langanda yoki iste`molchi terminalni faol rejimda qoldirib ketganda amalga oshadi. Bunday yo`llardan biri «dumidan ushlab» deyiladi: ruxsati yo`q iste`molchi aloqa yo`llariga ulanadi, so`ngra ish tugashini bildiruvchi ishorani kutadi, uni ushlab oladi va iste`molchi ishni tugatgach tarmoqqa kirib oladi. «Kompyuterni iskanjaga olish» usulida tavakkaliga birin-ketin raqamlarni terib, simning narigi uchida begona kompyuterni javob berishi kutiladi. Shundan so`ng telefon EHMdagi signallar qabul qilish qurilmasiga ulanadi va aloqa o`rnatiladi. Faqat kodni topish qoladi. «Niqoblanish» yoki «qalloblik» - o`zini haqiqiy iste`molchi deb

www.arxiv.uz ko`rsatib kompyuter tarmog`iga kirishdan iborat. Uni amalga oshirishning eng oson yo`li haqiqiy iste`molchilarning kod va shifrlarini qo`lga kiritishdir. Masalan, shaxs kompyuterlarining iste`molchilariga uning telefon raqami o`zgarganligini bildirib, yangi raqamni jo`natadi. So`rovnoma jo`natayotgan iste`molchi o`z shaxsiy kodini teradi va undan shaxs o`z maqsadlarida foydalana oladi. Shuningdek, Mistifikatsiya deb nomlangan usul ham bor. Xususan, qaysi tarmoq bilan ulanmoqchi bo`lsa, o`sha tarmoq bilan bog`langaniga yuz foiz ishongan olisdagi terminal iste`molchisi nogahon kimningdir tarmog`iga ulanadi. Bu tarmoq egasi, haqqoniyga o`xshash javoblar berib, bu yanglishuvni birmuncha vaqt bildirmay turishi va shu paytning o`zida ba`zi bir ma`lumotlarni, xususan kodlarni bilib olishi mumkin. «Halokat» usulida kompyuter markazida EHM ishida og`ish yoki boshqa chetlanishlar yuz bergan chog`da ishlatiladigan maxsus programma mavjudligidan foydalaniladi. Bunday programma yovuz niyatli odamning qo`lida qudratli va xavfli quroldir. Shu yo`l bilan Nyu-Jersidagi bankdan katta pul miqdori o`g`irlangan edi. «Devorsiz ombor» usulida ruxsatsiz kirish tarmoq buzilishi natijasida amalga oshiriladi. Masalan, iste`molchining ba`zi fayllari ochiq qolsa ma`lumotlar bankining unga tegishli bo`lmagan qismlariga kirish imkoniyati vujudga kelishi mumkin. «Troyan oti» usuli programmaning ish qobiliyatini o`zgartirmasdan muayyan vazifalarni amalga oshiruvchi buyruqlarni begona programmaga kiritishdan iborat. Bu usul bilan jinoyatchilar odatda o`z hisob raqamlariga har bir operatsiyadan muayyan pul miqdorini chegirishadi. Bu usullardan biri «salyami» deb ataladi, bunda chegirmalar miqdori kichik bo`ladi va ularning yo`qotilishi amalda sezilarli emas (masalan, har bir operatsiyadan 1 dollar) «Bomba»-muayyan bir sharoitda yoki muayyan bir vaqtda o`z-o`zidan ishlab ketishi kerak bo`lgan (yoki har safar ishlab ketadigan) buyruqlar to`plamini programmaga kiritish usulidir. Jinoyat usulining eng qulay yo`lini tanlash uchun jinoyatchilar

www.arxiv.uz aralashishni hohlagan jarayonlarining modelini tuzadilar va tajovuz qilish va uni yashirish usullarini rejalashtiradilar. Buning yo`llaridan biri - reversiv modeldir. Bunda aniq tarmoq modeli yasaladi, unga haqiqiy boshlang`ich ma`lumotlar kiritiladi va rejalashtirilgan harakatlar hisobga olinadi. Olingan to`g`ri natijalardan haqiqatga o`xshashlarining keraklisi tanlab olinadi. So`ngra modelni qaytarish yo`li bilan natijalarni aniqlaydilar va boshlang`ich ma`lumotlar bilan qanday o`zgartirishlar kiritishni aniqlaydilar. «Varrak» - ko`proq qo`llaniladigan usul. Bir nechta bankda ko`p mablag` qo`yilmagan hisob raqami ochiladi va pulni bir bankdan ikkinchisiga sekin-asta ko`payib boruvchi pul miqdori o`tkaziladi. Firibgarlik shundan iboratki, pul o`tkazish xabarnomasi zarur mablag` bilan ta`minlanmaganligi bankda aniqlanguncha birinchi pul o`tkazish haqidagi talabnomadagi pul mablag`ini qoplaydigan umumiy mablag`ini bu bankka o`tkazish haqida xabarnoma keladi. Bu ko`p marotaba, hisob raqamida durustgina mablag` yig`ilguncha davom etadi. So`ngra pul tezda hisobdan olinadi va hisob raqamining egasi g`oyib bo`ladi. Qoida bo`yicha kompyuter bilan bog`liq jinoyatlarda bir necha usul birga olib boriladi. Kriminalistik tavsifning keyingi tarkibiy qismi bo`lib jinoyatchining shaxsi xizmat qiladi. Kompyuter sohasida jinoyat sodir etuvchilarni adabiyotda uch guruhga bo`lish qabul qilingan desa bo`ladi. Kompyuter sohasida jinoyatlarning paydo bo`lishi «xakerlar» bilan bog`liq. Avval ularning maqsadi programmalashgan mahsulotning muhofazasini «buzib» qo`yishdek qiyin masalani yechish bilan yoki o`z izzat-nafsini qondirish, hazillashish uchun kompyuter viruslarini yaratish bilan bog`liq faqatgina oddiy qiziqish sifatida ro`y bergan. Xakerlarni o`ziga xos kompyuter ishqibozligi bilan birgalikda yuqori darajadagi mohirlik ajratib turadi. Guruhga ko`pchiligi o`tkir aql- idrokka ega bo`lgan va nostandart tafakkuri bilan ajralib turadigan professional programmistlar kiradi. O`z kompyuter tarmoqlari uchun xavfsizlik choralarini ishlab chiqish va begona vositalarni «buzish» ular uchun yagona vazifani o`taydi va bu jarayon ularga o`zicha zavqlidir. Sekin-asta ulardan ba`zilari o`z ishidan bir

www.arxiv.uz qancha moddiy foyda olishga o`tadilar. Professional jinoyatchilarning qilayotgan ishlarida g`arazli niyatlar yaqqol ifodalangan. Ular barqaror jinoiy mahoratga ega. Mazkur jinoyatlarni ko`p marotaba sodir etadilar va ularni albatta yashirish harakatlari bilan birga olib borishadi. Bular odatda texnik jihatdan juda yaxshi ta`minlangan, uyushgan jinoiy guruh va to`daga kiruvchi, oliy matematik, muhandis-texnik yoki iqtisodiy ma`lumotli yuqori malakali mutaxassislardir. Bu guruh hissasiga mansab, kompyuter texnikasi vositalaridan foydalanish, o`ta katta miqdordagi mablag`larni o`g`irlash, firibgarlik bilan bog`liq o`ta xavfli jinoyatlar to`g`ri keladi. Yuqorida aytilganlarni umumlashtirib, bu soha jinoyatchisining tavsifini berish mumkin. Ularning ko`pchiligini erkaklar tashkil etadi (taxminan 80 foiz), lekin kompyuter texnikasini egallash bilan bog`liq jinoyatlarda ayollar hissasi kotibalar, ish yurituvchilar, hisobchilar, g`aznachilar hisobiga juda tez ko`paymoqda. Ko`pchilik qonunbuzarlarning yoshi 15-45 yoshni tashkil etadi, 33 foiz jinoyatchilarning yoshi 20dan oshmaydi. Tajovuz qilish sabablari va maqsadlari orasida quyidagilarni ajratish mumkin: g`arazli (mablag`lar va mol-mulkni o`zlashtirish), siyosiy (josuslik, mamlakatning moliyaviy, pul-kredit va valyuta tizimini qo`porishga qaratilgan), tadqiqotchilik ehtiyoji, bezorilik va sho`xlik, qasos va boshqa istaklar. Kriminal tavsif tizimida jabrlangan tomon haqidagi umumlashtirilgan ma`lumotlar muhim ahamiyatga ega. Jabrlangan tomon haqidagi ma`lumotlar kriminalistik jihatdan shubxasiz muhimdir, chunki jinoyatchining shaxsini, uni qidirish kerak bo`lgan shaxslar davrasini to`liqroq tavsiflashga imkon beradi. Odatda jinoyatchi jabrlanuvchi tomonini o`z tajovuz obyekti sifatida tanlashi tasodifiy emas. Kompyuter sohasidagi jinoyatchilik bo`yicha xalqaro qo`mitaning ma`lumotlari bo`yicha bu turdagi harakatlar jiddiy xavf tug`diradi. Masalan, texnik-hisoblash tizimi ko`zda tutmagan texnik holatning yoki jinoyatning vujudga kelishi eng katta bankni ham bir necha kun ichida moliyaviy inqirozga olib kelishi mumkin.

www.arxiv.uz Jabrlanganlarni uch asosiy guruhga bo`lish mumkin: kompyuter tizimining egalari, ular xizmatidan foydalanayotgan mijozlar va boshqa shaxslar. Ayniqsa birinchi guruhga tegishli bo`lgan jabrlanuvchilar kompyuter ma`lumotlari harakatlari sohasidagi jinoiy hodisalar haqida huquqni muhofaza qilish organlariga ko`p hollarda quyidagi sabablarga ko`ra noilojlikdan xabar beradilar yoki xabar bermaydilar: huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining bu masalada tajribasizligi; tergov oqibatida keltiriladigan ziyon yetkazilgan zarardan ortib ketishidan xavfsirash va shu bilan birga firmaning obro`siga putur yetishi; sud jarayoni vaqtida tashkilot xavfsizligi tuzilishining oshkor etilishidan hadiksirash; o`zining noqonuniy harakatlarini aniqlanishidan qo`rqish, mansabdor shaxslarni tergov natijalarining biri ularning professional yaroqsizligi (tajribasizligi) haqidagi xulosa bo`lishidan hadiksirash; mavjud ma`lumotlarning haqiqiy qiymatini tushunmaslik. Bu holatlar shubhasiz shu turdagi jinoiy harakatlarni sodir etish imkonini yaratadi. 2-§. Tergov taktikasining xususiyatlari. Ushbu sohadagi jinoyatlarni tergov qilishda uch xil vaziyatni uchratish mumkin: 1) hamma narsa aniq – jinoyatning xususiyati va holatlari ma`lum (masalan: qanday virus va qay yo`l bilan kompyuter tarmog`iga kiritilgan) va jinoyat jabrlanuvchining o`z kuchi bilan aniqlangan, jinoyatchi ma`lum va qo`lga olingan, o`z aybiga iqror bo`lgan vaziyat; 2) Jinoyatni sodir etish usuli ma`lum, ammo jinoyat mexanizmi qisman noaniq, masalan kompyuter tarmog`i himoyasining zaif joylari orqali foydalanuvchilarni internet fayllariga noqonuniy kirganlarida jinoyatchining shaxsi aniq bo`lib, ammo u yashiringan; 3) faqatgina jinoiy natija aniq, masalan, bank kompyuter tarmog`ini ishdan chiqarish; jinoyatchining shaxsi va jinoyat mexanizmi noaniq. Birinchi holatda kompyuter tizimiga noqonuniy kirish va yuzaga

www.arxiv.uz kelgan natijalar o`rtasida aloqa borligi (ishdan chiqish, kompyuterga virus tushirish va boshqalar), keltirilgan zararning hajmini aniqlash zarur. Ikkinchi holatda – yuqorida qayd etilgan vazifalardan tashqari, jinoyatchini qidirish va qo`lga olish zarur. Nihoyat, eng noqulay (uchinchi) holatda jinoyat mexanizmini aniqlash zarur. Tergov taktikasining bir qismi bo`lgan kompyuter informatsiyasini oshkor qilish, fiksatsiyalash va olib qo`yish to`g`risida to`xtalib o`tsak, aniqrog`i: jinoyat sodir etilgan joy, binoni, buyumlarni, hujjatlarni ko`zdan kechirish, tintuv qilish (shuningdek o`sha joydagi va binodagi shaxsiy tintuv), olib qo`yish (buyumlarni, hujjatlarni, pochta-telegraf korrespondensiyasini, davlat sirini o`z ichiga olgan hujjatlarni), telefon va boshqa so`zlashuvlarni yashirin eshitish to`g`risida. Bu tergov harakatlarini amalga oshirganda kompyuterdagi ma`lumotni yo`q qilish yoki unga zarar yetkazishga yo`l qo`ymaydigan kompyuter ma`lumotini qidirishni taktik to`g`ri bajarish, kerakli ma`lumotni topish; qayd etish va protsessual me`yorga muvofiq olib qo`yish kerak. Tergov, taftish yoki olib qo`yishga tayyorgarlik ko`rishda tergovchi qaror qabul qiladi. Bu ehtiyoj kompyuter harakati sohasidagi jinoyat tarkibi belgilaridan tashqari quyidagilarga asoslangan bo`lishi mumkin: gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki jabrlanuvchilar, ba`zi guvohlar hisoblash texnikasi va informatika sohasida maxsus ma`lumotga, shuningdek shaxsiy kompyuter texnikasiga ega bo`lsa; ish materiallari hujjatlarida EHM orqali yozilgan hujjatlarning borligi (so`rovnomalarga javob, ayblanuvchi yoki jabrlanuvchi tarafidan olingan ma`lumotnomalar); kompyuter ma`lumotini tarqatuvchi buyumlarni o`g`irlash; yuqorida ko`rsatilgan shaxslarni hisoblash texnikasi, programmalashtirish bilan qiziqishi yoki ularning shunday qiziqishga ega bo`lgan shaxslar bilan aloqasi borligi. Ko`zdan kechirish yoki tintuvga tayyorgarlik ko`rish chog`ida ishlatilayotgan EHMning turi va konfiguratsiyasi to`g`risida aniq va ishonchli ma`lumotga ega bo`lish zarur; mahalliy yoki global tarmoqqa (internetga)

www.arxiv.uz ulanganligi; informatsiyaviy xavfsizlik va noqonuniy foydalanishdan himoya xizmati mavjudligi; hisoblash texnikasi o`rnatilgan joydagi elektr ta`minlash tizimi; foydalanuvchilar malakasi; hisoblash texnikasiga xizmat ko`rsatuvchi xodimlar to`g`risida ma`lumot to`plash zarur. Bunday ma`lumotga ega bo`lish tergovchiga kompyuterda saqlanayotgan ma`lumotga ega bo`lishni yengillashtiradi va uning daliliy kuchini maksimallashtiradi. Kompyuter ma`lumotini tezda yo`q qilish mumkin bo`lganligi uchun qo`qqisdan qilingan tintuv yoki tezkorlik bilan o`tkazilgan ko`zdan kechirish ko`pinchalik hal qiluvchi ahamiyatga ega. Agar kompyuterlarda mahalliy kompyuter tarmog`i hosil qilganligi to`g`risida ma`lumot olinsa, bu tarmoqqa ulangan barcha kompyuter texnikasi joylashgan joyni aniqlash va EHM o`rnatilgan barcha joylarda bir vaqtning o`zida tintuv tashkil qilish zarur. Tintuvdan (ko`zdan kechirish)dan avval kompyuter informatsiyasini yo`q qilish yoki unga zarar yetkazish imkoniyatini oldini oluvchi choralar ko`rish lozim. Buning uchun ko`zdan kechirish paytida EHMni elektr quvvati bilan uzluksiz ta`minlash, ko`zdan kechirish yoki tintuv o`tkazilayotgan joydan begonalarni chiqarib yuborish va hech kimni qo`ymaslik; qolgan shaxslarni hisoblash texnikasi va elektr toki ta`minoti moslamalariga tegish imkoniyatidan mahrum qilish uchun choralar ko`rish zarur. Agar obyektda portlovchi, tez alangalanuvchi, zaharli moddalar, elektromagnit nur tarqatuvchi buyum va apparatlar bo`lsa, ularni bartaraf qilish kerak. Ko`zdan kechirish yoki tintuvni informatika va hisoblash texnikasi mutaxassisi bilan o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Xolislar sifatida ham EHMda ishlash bilan tanish bo`lganlarni taklif qilish foydadan holi emas. Ma`lumotni faqat kompyuterdagina qidirib qolmasdan, hamma hujjatlarni, (qog`oz parchalarigacha), sinchiklab ko`zdan kechirish zarur, chunki programmistlar ko`pincha, o`z xotiralariga ishonmasdan qog`ozda parollar, konfiguratsiya tizimlari haqidagi o`zgarishlar, kompyuter ma`lumot bazasi tuzilishi xususiyatlari to`g`risida yozuvlar qoldirishadi. Ko`pgina foydalanuvchilar kompyuter ishdan chiqqanda ma`lumotlarni yo`qotmaslik uchun fayllar nusxalarini disketalarda saqlashadi. Shuning uchun, topilgan barcha ma`lumot tarqatuvchi

www.arxiv.uz buyumlar olinib tekshirilishi kerak. Faqat sanab o`tilgan tayyorgarlik choralaridan so`nggina tergovning keyingi bosqichiga o`tish kerak. Amaliyotni o`rganish shuni ko`rsatadiki, oddiy qoidalarga amal qilmaslik oqibatida tergovchining kompyuter ma`lumotini yig`ish borasidagi faoliyati o`z maqsadiga erishmaydi. Tintuv paytida, gumon qilinuvchi tezkor tergov guruhi a`zolariga sezdirmasdan EHM kuchlanishi tumblerini muruvvatini 220 dan 115 ga o`zgartirib qo`yadi. Ta`minot bloki yoqilganda birozdan so`ng ishdan chiqadi va kompyuter umuman ishlamasligiga sabab bo`ladi. Kompyuter ma`lumotini qidirish taktikasi, birinchidan, ma`lumotning himoyalanish darajasi, ikkinchidan, tergov harakatlari davrida kompyuterning va periferiya moslamalarining funksional holatidan kelib chiqqan holda tanlanishi zarur. Kompyuterni yuqori darajada himoyalanganligiga noqonuniy ma`lumotdan foydalanishga qarshi va yoki sertifikatlangan maxsus himoya vositalarining mavjudligi; kompyuter tizimi joylashgan hudud va binolarni (texnik vositalar va maxsus personal yordamida), uzluksiz qo`riqlash, jiddiy kirib-chiqish rejimlarini qo`llash, binolarni maxsus jihozlash; ma`lumot muhofazasi ma`muriyati mavjudligi, normal ishlashi va ish nazorati guvoh bo`ladi. Himoyalanishning past darajasi kompyuterdan foydalanishning oddiy algoritmi (masalan, ma`lumotlar faqat parol bilan himoyalangan), uni yengib o`tish to`g`risidagi ishonchli ma`lumotlar olish bilan ifodalanadi, bunda ma`lumotga yetishish uchun maxsus vositalar ishlatilmaydi. Kompyuter ma`lumotlariga noqonuniy erishishga qarshi himoyani yengib o`tish tergovchi faoliyatida eng mas`uliyatli ishlaridan biridir. Aynan noto`g`ri muomala natijasida ma`lumotlar (maxsus programmalar yordamida) yo`q qilinishi, shu jumladan o`z-o`zidan, o`zgartirilishi mumkin. Bunga yo`l qo`ymaslik uchun tergov harakatiga tayyorgarlik ko`rish chog`ida kompyuterning himoya darajasini (himoya vositalari, parollar, muhim so`zlar va hokazo) iloji boricha aniq va to`liq aniqlash zarur. Bir tarafdan, programmalashtirish va hisoblash texnikasi mutaxassislarining

www.arxiv.uz umumiy fikrlariga ko`ra, himoyani to`la kafolatlaydigan texnika va programma vositalari bugungi kunda mavjud emas. Shu bois, umuman olganda, ma`lumot izlashda har qanday to`siqni yengib o`tish mumkin. Boshqa tarafdan, mavjud himoya vositalari shunchalar xilma-xil va ular har-xil algoritmlar va himoyalanish ko`rinishiga egaki, ularni yengib o`tish uchun ko`p vaqt talab qilinadi. «Xakerlar» orasida biror maqsadga erishish himoyasini yengib o`tish yuqori mahorat sanaladi. Kompyuter ma`lumotlarini himoyalashning sabablari turlicha. Jinoyatni tergov qilish va ochishga to`sqinlik qilish maqsadidan tashqari iste`molchilar ma`lumotlarini EHMda ishlovchining yetarli bilim va mahoratga ega emasligi va betartibligidan himoyalashadi. Kompyuter ma`lumotlarini himoyalash identifikatsiya (iste`molchini aniqlash) va autentifikatsiya (asliga to`g`riligini tekshirish) yo`li bilan amalga oshiriladi. Ikkinchi taraf subyekt haqiqiyligiga ishonch hosil qiladi. Asliga to`g`rilik parolni bilish, shaxsiy identifikatsiya nomeri, kriptografik kalit; shaxsiy kartochka yoki shu kabi moslama; ovoz, barmoq izlari va boshqa biometrik xususiyatlar bilan tasdiqlanadi. Parollar avvaldan operatsiyaviy tizim va boshqa servis programmalarga o`rnatiladi. To`g`ri ishlatilganda, ular ko`pgina tashkilotlarga xavfsizlikning maqbul darajasini ta`minlay oladi. Shunday bo`lsa-da, xususiyatlar majmui bo`yicha ular asliga to`g`rilikni tasdiqlovchi eng zaif vositadir. Parollarning ishonchliligi ularni esda saqlash va sir tutish qobiliyatiga asoslangan. Parol esda qoladigan bo`lishi uchun uni oddiy tuzishadi, biroq qonuniy iste`molchilarning qiziqishlari, tanishlari doirasi avvaldan o`rganib chiqilsa, parolni topish qiyinchilik tug`dirmaydi. Ba`zi parollar boshidan sir tutilmaydi, chunki ular hujjatlarda ko`rsatilgan standart ma`noga ega bo`ladi va tizim o`rnatilganda har doim ham o`zgartirilmaydi. Parolni kiritishni optik vositalar va protsessor va monitor tarqatuvchi elektromagnit nurni qo`lga olish mobaynida aniqlash mumkin. Kompyuter texnikasini ko`zdan kechirish yoki tintuv paytida parol yordamida himoya qilishning analizi kompyuterda topilgan kriminalistik ma`lumotning haqiqiy egasini aniqlashda tergovchiga yordam berishi ehtimoli kattadir. Boshqacha qilib aytganda, parol tizimi ishonchliligi qancha katta bo`lsa,

www.arxiv.uz uning haqiqiy egasi kimligini ishonch bilan aniqlash mumkin bo`ladi va topilgan ma`lumotning daliliy kuchi shuncha yuqori bo`ladi. Qog`ozsiz texnologiya mashinaviy tarqatuvchilar yoki aloqa tarmoqlari orqali hujjatlar almashinuvida bir qator afzalliklarga ega. Ammo bunda hujjat muallifi va hujjatni identifikatsiyalash muammosi turadi. Odatiy (qog`ozli) texnologiyada bu narsa hujjatdagi ma`lumot jismoniy tarqatuvchi (qog`ozli) bilan uzviy bog`liq. Bu muammo qisman «raqamli imzo» ishlatish orqali hal etiladi. Texnologiya shundan iboratki, hujjatni tuzgan shaxs, uni maxsus programma – elektron kalit yordamida kodlashtiradi. Bunda ikkita kalit qo`llaniladi. Birinchisi, sir tutilmagani, shifrovka uchun ishlatilib, iste`molchining adresi bilan birga e`lon qilinishi mumkin, ikkinchisi, maxfiy rasshifrovka qilish uchun ishlatilib, faqatgina bir shaxsga ma`lumdir. Bu programma odatda, hujjatning muallifi yoki jo`natilgan tarafga ma`lum bo`lib maxsus disketada saqlanadi. Raqamli imzo ikkita funksiyani bajaradi-ma`lumotning daxlsizligini ta`minlaydi va hujjat muallifining shaxsini tasdiqlaydi. Kriptografik himoya kompyuter yoki magnit tarqatuvchidagi ma`lumotning maxfiyligini ta`minlovchi eng ishonchli vositalardan sanaladi. Shuni yodda tutish kerakki, tasarrufda kompyuter yoki magnit tarqatuvchi bo`lsa-da, elektron kalit topilmagan bo`lsa, ma`lumotni «o`qish» va muallifni identifikatsiyalashning iloji bo`lmaydi. Kriptoalgoritmlarni ishlatishdan tashqari yana bir qator shifrotekst analizi va uni ochishga urinishning turli sharoitlarini inobatga oluvchi programmalash vositalari mavjud. Ularga qisman, ma`lumotni magnit tarqatuvchilarni shifrlashdan tashqari klavitura va EHM ekrani faoliyatini vaqtincha to`xtatuvchi (qimmatli ma`lumotni yo`q bo`lib qolishi), shuningdek, vinchester virtual disklari yoki fayllar darajasida ma`lumot obyektlarini himoyasini ko`zda tutuvchi Norton Utilities paketidagi Diskreet programmasini misol qilish mumkin. EHMning normal ish faoliyatini davom ettirish uchun parol kiritish kerak bo`ladi. Mashinaviy ma`lumotga yetishishni boshqaruvchi barcha himoya programmalari savolga javob berish prinsipi bo`yicha ishlaydi: kim, qanday operatsiyalar va qanday ma`lumotlar bilan ishlay oladi. Ma`lumotdan foydalanish

www.arxiv.uz quyidagicha belgilanishi mumkin: - umumiy (albatta har bir iste`molchiga taqdim etilgan imkoniyat); - rad (qat`iy rad, masalan, ma`lumotning bir qismini yo`q qilishga ruxsatni); - hodisaga bog`liq (hodisa tomonidan boshqariluvchi); - iste`molchi murojaatini blokirovka qilish, masalan, ma`lum vaqt oraliqlarida yoki ma`lum bir terminal kompyuter tizimlariga murojaat qilganda; - ma`lumotlar mazmuniga bog`liq (bu holatda ma`lumotdan foydalanish ma`lumotlarning joriy mohiyatiga asoslanadi, masalan, ba`zi bir istemolchilarga u yoki bu ma`lumotlarni o`qish taqiqlanadi); - holatga bog`liq (kompyuter tizimini dinamik holatidan), himoya tizimi va programmalarni boshqaruvchi kompyuter tizimining joriy holatiga bog`liq holda amalga oshiriladi; - takrorlashga bog`liq (masalan, iste`molchiga faqat bir yoki muayyan marotaba ma`lumotdan foydalanishga ruxsat beriladi); - iste`molchining ismi yoki boshqa belgilari bo`yicha (masalan, iste`molchi 18 yoshga to`lgan bo`lishi kerak); - vakolatlarga bog`liq, ya`ni taqdim etilgan rejimga binoan moslama, ma`lumot, programmalarga murojaat etish, masalan, «faqat o`qish», «o`qish va yozish», «faqat bajarish»ga ruxsat berilishi mumkin. Avvalgi murojaat va ma`lumotlardan foydalanishni boshqarish bilan avvalgi murojaatlar va ma`lumotlar orasidagi semantik aloqani inobatga oluvchi vakolatlarga bog`liq (programma avvalgi so`rovnomalarni o`z ichiga oluvchi kontekst tahlilini, joriy so`rovnoma muhitini va ma`lumotlar o`rtasidagi semantik aloqalarni analiz qiladi); Ruxsatnoma bo`yicha (parol yoki boshqa identifikator: kartochka, nishon va hokazo bo`yicha) identifikatsiya ostida kompyuter tizimiga kirayotgan istemolchining haqqoniyligini aniqlash tushuniladi; Taomil bo`yicha (bu holatda tizim o`z tartibiga ega: ma`lumotlar xavfsizligini ta`minlovchi o`z qoidalarini avtomatik ravishda jamlaydi). Yangi elektron texnologiyalarga elektron kalitlarni ishlatish kiradi. Elektron

www.arxiv.uz kalit kattaligi gugurt qutisidan katta bo`lmagan mikrosxemada ishlangan xotirali moslamadir. Kompyuterni ko`zdan kechirish paytida himoyalangan programma ishlatilsa, u o`z kaliti mavjudligini tekshiradi. Kalit topilsa, programma bajariladi; aks holda xato to`g`risida ma`lumot paydo bo`ladi va ish jarayoni to`xtatiladi. Kalitning o`zi printer ulanadigan portga kirgiziladi va osonlikcha chiqariladi. Shunday qilib, tezkor ma`lumotni mavjudligi va qo`llanilishi, ko`pincha EHMdagi qidiruvda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ladi. Biroq, himoyani muvaffaqiyatli yengib o`tish kompyuterdagi dalillarni yig`ish muammolarini hal qilmaydi. Kompyuter ma`lumotini qidirish, ko`zdan kechirish yoki tintuv paytida EHM va uning periferiya moslamalarining funksional holatiga bog`liq bo`ladi. Ma`lumot doimiy tarqatuvchida yoki EHMning faqat ish davrida saqlanishi mumkin, shuning uchun tergovchi tergov harakatlari boshida kompyuter yoqilgan yoki o`chirilganligidan kelib chiqqan holda turli taktik usullar qo`llashi lozim. Kompyuter yoqilganda elektron moslamalar ma`lumot va programmalar uchun mo`ljallangan «joriy xotira» hajmini tashkil etadi va ularning ish jarayonida xotirada saqlab turadi. Kompyuter yoqilganda biror programma bilan ishlashni tugatganda OZU tozalanadi va yangi ma`lumotlarni kiritishga tayyorlanadi. Kompyuterning ish jarayonida OZU maxsus programmalar vositalarida programma va ma`lumotlarni alohida saqlaydigan maxsus qismlarga bo`linadi. Bunday qismlarning ichida, iste`molchining xohishiga ko`ra tashqi moslama - ma`lumot to`plovchiga o`xshash maxsus qism ajratilishi mumkin. Bu to`plovchi qism («virtual disk» yoki «psevdodisk») ma`lumotga yetishishni katta tezligi va EHM moslamalari bilan programma almashish borasidagi maxsus operatsiyalarni tez bajarish bilan ajralib turadi. Kompyuter ishlayotganligiga sistema bloki panelidagi indikatorlarni yonishi, lipillashi, tumblerlarning holati, displeydagi tasvir, kichik vibratsiya va ventilyatorlarning ichidagi past ovoz guvohlik beradi. Agarda kompyuter ko`zdan kechirishdan avval yoqilgan bo`lsa, u holda displeyda tasvirlangan ma`lumotni to`g`ri baholay olish kerak. Birinchi navbatda qanday programma bajarilayotganligini aniqlash kerak. Standart programma ishlayotganda (masalan, ekranda Norton Sommander yoki Windows

www.arxiv.uz programmalari tasvirlangan bo`lsa), texnik vositalarni ko`zdan kechirmay turib har xil manipulyatsiyalarni bajarmaslik kerak. Displey ekranini suratga olish lozim. Kompyuterga ulangan barcha telefon liniyalarni o`chirib qo`yish zarur. Kerak bo`lsa, sistema bloki qoplamasini ochib, EHM konfiguratsiyasini vizual usulda aniqlash, elektron platalarni joylashish tartibini yozib olish kerak. Bu qoidalarga amal qilish ma`lumot bazasi va apparat vositalarini ishdan chiqishi va ularga zarar yetkazishdan saqlaydi. Bunday vositalarga elektron kalitlar, «radiozakladka», tovush o`chirgichlar va boshqalar kirishi mumkin. Apparat vositalarini ko`zdan kechirganda ushbu tergov harakati, (tintuv) qatnashchilariga noma`lum vositalar (kengaytirish platalari, nostandart bog`lama va boshqalar) uchrasa, kompyuter darhol o`chirilishi kerak. Bu holatda ta`minot bloki tumblerini o`chirmay turib vilkani rozetkadan chiqarish kerak. So`ngra simlarni uzishdan avval barcha portlar, ulanish tizimi va qismlarini keyinchalik kabel, kengaytirish platalarini va boshqa moslamalarini aniq o`z holiga keltira olish uchun belgilab qo`yish zarur. Agar protsessorning konfiguratsiyasi standart bo`lsa, joriy paytda bajarilayotgan programma bilan ishlashni to`g`ri yakunlash yoki u bilan ishlashni ko`shimcha, balki qidirilayotgan ma`lumotlar chiqquncha davom ettirish zarur. Ko`zdan kechirishda (tintuvda) hozir bo`lganlarga tergovchi mutaxassislarning EHM manipulyatsiyasi davridagi barcha xatti-harakatlarini tushuntirib berishi kerak. Ma`lumot bazasiga yaqqol va yengil izohlarsiz kirishga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Har qanday klavishani bosilishi yoki «sichqon»ning harakati izohlangan bo`lishi kerak. Agar ma`lumot qidiruvi uchun tergovchi ishlatayotgan, lekin kompyuterda bo`lmagan programma mahsulotlari ishlatilsa, bu narsa tekshiruv yoki tintuv bayonnomasida qayd etilishi kerak. Bunday programmalar standart bo`lishi kerak. Nazorat yaqqolligi, ya`ni, programma ishining asosiy etaplarini displey ekranida ko`rinishi, tergovchi va mutaxassisning izoh berishi zarurdir. Xolislarning maksimal faolligi qidirilayotgan programma, tekst yoki grafik hujjat emas, balki audio yoki videorolik (verbal yoki vizual ma`lumot) bo`lishi mumkinligi uchun juda muhimdir. Programma ishining bunday natijasi betakror bo`lib, bayonnoma

www.arxiv.uz yordamida qayd etiladi. Qidirilayotgan ma`lumot topilganda displeyning joriy tasviri suratga tushirilishi va standart vositalar yordamida ma`lumotni doimiy tarqatuvchiga (odatda - magnit disk) yozib olish yoki printer orqali qog`ozga chiqarish zarur. Kompyuterni yoqib o`chirish va ular bilan manipulyatsiya qilish faqat hisoblash texnikasi mutaxassisi ishtirokida bajarilishi mumkin. Agar obyektda elektr ta`minoti o`chirib qo`yilgan bo`lsa, masalan yong`in yoki portlash bilan bog`liq, uni yoqishdan avval kompyuter va hamma periferiya moslamalari o`chirilganligini tekshirish kerak. Obyektda mavjud barcha kompyuterlar (yoki xotira bloklari) va magnit tarqatuvchilar olib qo`yilishi kerak. Ularni obyektda yoki begonalar kirishi mumkin bo`lgan yerlarda saqlash mumkin emas. Magnit tarqatuvchilardagi ma`lumot jinoyatchi tomonidan osongina yo`q qilinishi mumkin. Bu holatni vizual yo`l bilan aniqlab bo`lmaydi. Kompyuter va uning moslamalari muhrlanadi: razyemlarga qog`oz qo`yib, egasi yoki ekspert yo`qligida foydalanishning oldini olish uchun uning chetlarini kompyuterning yon devoriga quyuq kley yoki yopishqoq lenta yordamida mahkamlanadi. Magnit tarqatuvchilar turli hil elektromagnit va magnit maydonlarning ta`siri va yo`naltirilgan nur tarqatishning salbiy ta`sirini oldini olish uchun maxsus ekranlashtirilgan konteyner yoki futlyarlarda saqlanadi. Faqat konteyner va futlyarlargina muhrlanadi. Izohlovchi yozuvlar disketaga yopishtiriluvchi maxsus etiketkalarga yoziladi. Bunda avval etiketkaga yozuv tushiriladi va so`ngra disketaning maxsus mo`ljallangan yeriga yopishtiriladi. Agar disketada yozuvli etiketka mavjud bo`lsa, u holda faqat tartib raqami qo`yiladi, izohlovchi yozuvlar esa shu raqam ostida alohida varaqqa yozilib, korobkada saqlanadi. Magnit tarqatuvchilarni bevosita kanop bilan o`rash, ularni teshish va ularga imzo, belgi va muhr qo`yish mumkin emas. Tergov harakati bayonnomasida magnit va boshqa doimiy magnit tarqatuvchilarning jismoniy xususiyatlari, apparaturaning seriya nomerlari va ularning individual belgilari qayd etiladi. Mashinkada yozilgan tekstlar bayonnomaga ilova sifatida rasmiylashtiriladi.

www.arxiv.uz Ko`pinchalik apparat vositalarida ma`lumot izlaridan tashqari kriminalistika uchun odatiy izlar ham uchrab turishi sababli, ko`zdan kechirishga mutaxassis- kriminalistni taklif qilish ham maqsadga muvofiqdir. Tergov amaliyotida kompyuter vositalarining ichki elementlarida barmoq izlari, metallni qayta ishlash asboblari, qo`lda ulash izlari qolganligi holatlari ma`lum. Guvohlar va jabrlanuvchilarni boshlang`ich so`roq qilishda kompyuter tizimining funksiyasi va maqsadi, kompyuter texnikasi va u joylashgan yerga kim bemalol kirishi mumkinligi, u yerda begonalarni paydo bo`lishi va qanday himoya vositalari ishlatilganligini aniqlash zarur. Agar ma`lumotning bir qismi maxfiy bo`lsa, kim u bilan foydalanishga ruxsat bergan va aslida kim foydalangan. Jinoyat natijasida qanday zarar (mulk, nomulk shaklida) yetkazilgan va uni kamaytirish yo`li bormi. 3. Ekspertiza tadqiqotining imkoniyatlari Yuqorida mazkur toifa ishlari yuzasidan ashyoviy dalil yig`ish bo`yicha mutaxassisning ishtirok etishi naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini aytib o`tgandik. Lekin uning bo`lg`usi tahlili, ekspert tadqiqotlari jarayonida dalillarni tekshirish yanada muhimdir. Mazkur ishlarda o`tkaziladigan ekspertizalarning asosiy turi - kompyuter- texnik ekspertizasidir. Bu turdagi ekspertizalar ichida ularning vazifalariga va tadqiq etish obyektlariga bog`liq ravishda yana ikki ko`rinishini ajratish mumkin: - kompyuterlar va ularning ehtiyot qismlarining texnik ekspertizasi, kompyuterning konstruktiv xususiyatlari va uning holatini, uning periferiya moslamalari, magnit tashuvchilari va hokazolar, kompyuter tarmoqlari holatini, shuningdek ishda nuqsonlar paydo bo`lishi sabablarini o`rganish maqsadida o`tkaziladi; - ma`lumotlar va dasturiy ta`minot ekspertizasi, kompyuterda va magnit tashuvchilardagi axborotni o`rganish maqsadida amalga oshiriladi. Kompyuter-texnik ekspertiza hal qilishi zarur bo`lgan masalalarni ham ikki

www.arxiv.uz guruhga ajratish mumkin. Kompyuterlar va ularning butlovchi qismlarining texnik ekspertizasi tomonidan hal qilinadigan (diagnostik) savollar: tadqiq etishga kompyuterning qaysi modeli taqdim etilgan; uning tizim bloki va periferiya moslamalarining texnik tavsifi; mazkur hisob tarmog`ining texnik tavsifi; mazkur kompyuter va uning butlovchi qismlari qachon va qayerda tayyorlangan va yig`ilgan; kompyuter zavod sharoitida yig`ilganmi yo xonaki sharoitdami; kompyuter va periferiyasining ichki tuzilishi ilova qilingan texnik hujjatlarga muvofiqmi; kompyuter konstruksiyasiga o`zgarishlar kiritilmaganmi (masalan, qo`shimcha o`rnatilgan moslamalar, qattiq disklar, tezkor xotirani kengaytirish, optik disklarni ko`chirib olish moslamalari va konfiguratsiyaning o`zgarishlari); kompyuter va uning butlovchi qismlari sozmi; ularning ishlatilganlik darajasi; kompyuter va periferiya moslamalari nosozligining sabablari; magnit axborot tashuvchilarning jismoniy nuqsonlari yo`qmi; kompyuter o`ziga xos foydalanuvchilar (chapaqay, ko`zi ojiz va boshqa) ishlashi uchun moslanmaganmi; axborotni qabul qilish, yig`ish va uzatishga moslashgan boshqa elektron vositalarining (peydjer, elektron yon daftarcha, telefon serveri) texnik tavsifi; bu vositalar sozmi; nosozligining sabablari. Ma`lumotlar va dasturiy ta`minot ekspertizasiga hal etish uchun taqdim etiladigan diagnostik masalalar: kompyuterda qanday operatsiya tizimidan foydalanilgan; ichki va tashqi magnit tashuvchilardagi axborot mazmuni nimadan iborat, shu jumladan u yerda qanday dasturiy mahsulotlar joylashgan; dasturiy mahsulotlari nimani ko`zlagan; ularning ishlash algoritmi, axborotni kiritish va chiqarish uslubi qanaqa; mazkur kompyuter dasturi, ma`lumotlar bazasi ishlaganida ma`lumotlar kiritilib, natijalar namoyish etilguniga qadar qancha vaqt o`tadi;

www.arxiv.uz mazkur dasturiy mahsulotlar standart tizimlarning litsenziyali (yoki ruxsat etilmagan) nusxasimi yo o`ziga xos (original) ishlanmami; ushbu tizim mahsuloti dasturlariga ba`zi operatsiyalarning (qaysi) bajarilishini o`zgartiradigan biron o`zgarishlar (qanday) kiritilmaganmi; mazkur o`ziga xos kompyuter mahsuloti texnik vazifaga muvofiq keladimi; uni ishlatishda barcha ko`zda tutilgan funksiyalarining bajarilishi ta`minlanadimi; àõáîðîòäàí ôîéäàëàíèøíè ÷åêëàø ó÷óí ïàðîëëàð, ÿøèðèí ôàéëëàð, hèìîÿ äàñòóðëàðè âà boshqaëàð qo`ëëàíãàíìè; yashirin axborotning mazmuni nimadan iborat; parol tanlab kirish, himoya vositalarini buzish va boshqa ruxsat etilmagan yo`llar bilan axborotga ega bo`lish harakat qilinganmi; o`chirilgan fayllarni, nuqsonli magnitli axborot tashuvchilarni tiklashning imkoniyati bormi; tiklangan fayllarning mazmuni qanday; êîðõîíà è÷êè (lokal) hisoblash tarmoqlari, global tarmoqlar va ma`lumotlarning taqsimlangan bazalaridan axborot ketib qolishining sabablari, mexanizmi; kompyuter, alohida dasturlar faoliyatida nuqsonlar mavjudmi; ushbu nuqsonlarning sababi nimada; kompyuter faoliyatidagi nuqsonlar qanday virusning ta`siri tufayli yuz bermagan; virusning salbiy ta`siri ko`pchilik dasturlarga tarqaladimi yo faqat ayrim dasturlar bilan cheklanadimi; virus shikastlagan mazkur dastur (matn fayli) faoliyatini to`liq hajmda tiklash imkoni bormi; peyjer, elektron yon daftarchadagi ma`lumotlarning mazmuni nimalardan iborat; daftarchada yashirin ma`lumot bormi va uning mazmuni; mazkur faylga qachon so`nggi bor tuzatish kiritilgan yoki dasturiy mahsulot qachon amalga oshirilgan; mazkur harakatlarni amalga oshirgan shaxsning dasturlashtirish va kompyuter texnikasi bilan ishlash sohasida mahorati qay darajada bo`lgan. Kompyuter-texnika ekspertizalari yordamida ba`zi qiyoslashga oid masalalar ham hal qilinishi mumkin: kompyuterning butlovchi qismlari (pechat platalari, magnit tashuvchilari, diskovodlar va hokazo) bir joyda ishlab chiqarilganmi;

www.arxiv.uz mazkur kompyuter dasturi muayyan shaxs tomonidan yozilmaganmi (kompyuter-texnika va mualliflik ekspertizalarini o`tkazishda birgalikda hal qilinadi). Kompyuter-texnika ekspertizasi obyektlari quyidagilardir: éèg`èëãàí hîëäàãè êîìïüþòåðëàð, óëàðíèíã òèçèì áëîêëàðè; periferiya moslamalari (displeylar, printerlar, diskovodlar, modemlar, klaviaturalar, skanerlar, «sichqon» tipidagi manipulyatorlar, joystiklar va hokazo), kompyuter va hisoblash tarmoqlarining kommunikatsion moslamalari; magnit axborot tashuvchilar (qattiq va floppi-disklar, optik disklar, tasmalar); dasturiy va matn fayllarining yozma bayonlari; tizimlar qidiruv belgilarining lug`atlari (tezauruslar), tasniflagichlar va boshqa texnik hujjatlar, masalan texnik vazifa va hisobotlar; elektron yon daftarchalar, peyjerlar, xarfli yoki raqamli matnlar axborotlarning elektron tashuvchilari, ularning texnik hujjatlari. Mazkur toifa ishlari yuzasidan boshqa sinflarga oid va ko`rinishdagi: trasologik - buzib kirish izlarini, daktiloskopik - kompyuterlarning ham tashqi, ham ichki yuzasidagi qo`l izlarini tahlil qilish uchun ekspertizalar tayinlanishi ham mumkin. Sud-iqtisodiy, xususan, moliya-iqtisodiy va buxgalteriya ekspertizalari, misol uchun, kompyuter axborotlari harakati sohasidagi jinoyatlar kredit-moliya sohasidagi jinoyatlar bilan bog`liq bo`lganda tayinlanadi. Kompyuterdan qalbaki hujjat, qalbaki pul biletlari tayyorlash maqsadida qo`llanganida texnik- kriminalistik ekspertizalardan foydalanish keng tarqalgan. Ovoz (suhbat)ni yashirin eshitish vositalaridan foydalanilganida fonoskopik ekspertiza o`tkaziladi.

Похожие

Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti