Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

www.arxiv.uz Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotining umumiy qoidalari Reja: 1. Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyoti tushunchasi 2. Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy kriminalistik uslubiyotlarini tuzish va tasniflash tamoyillari 3. Jinoyatlarni tergov qilishdagi xususiy kriminalistik uslubiyotlarning tarkibiy tuzilishi

www.arxiv.uz Ж иноятларни тергов қилиш услубиёти криминалистика фанининг якунловчи бўлими ҳисобланади. У қонунийлик талабларига мувофиқ ҳолда, тергов ва суриштирувни самарали ўтказиш бўйича илмий тавсияларни ишлаб чиқиш мақсадида жиноятларни очиш, тергов қилиш ҳамда уларнинг олдини олишни ташкил қилиш ва амалга ошириш қонуниятларини ўрганади. Бу қонуниятлар жиноят аломатлари бўлган ҳодисалар ҳақидаги дастлабки ахборотни текшириб , жиноятларни тергов қилиш чоғида исботланиши лозим бўлган ҳолатларни аниқла йди. Шунингдек, жиноят ишларининг ҳар хил турлари бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун тергов ҳаракатларини ва жиноят- процессуал қонунида назарда тутилган бошқа чора-тадбирларнинг дастурларини ишлаб чиқиш, жиноятларни тергов қилиш учун қўлланиладиган тергов ҳаракатларини тайёрлаш ҳамда ўтказиш ва шу кабиларнинг энг муҳим хусусиятларини ҳам акс эттиради. Уларни билишга жиноятларни очиш, тергов қилиш ва олдини олиш билан боғлиқ объектларни криминалистик нуқтаи назаридан ўрганиш, тергов фаолиятининг асосий ривожланиш йўналишларини умумлаштириш ва аниқлаш, шунингдек тергов ва суриштирувни ташкил этиш ҳамда уларни ўтказишдаги типик алоқалар ва ўзаро боғлиқликнинг барқарор жиҳатларини текшириш ҳамда аниқлаш йўли билан эришилади. Криминалистик услубиётни ўрганадиган қонуниятлар ўз хусусиятига кўра икки қисмдан: умумий қоидалар ва жиноятларни тергов қилишнинг хусусий (турга оид) услубиётлар тизимидан иборат. Умумий қоидалар криминалистик услубиётнинг назарий асослари бўлиб, у криминалистиканинг мазкур қисмининг мавзуи (предмети)ни, илмий билимларнинг бошқа соҳалари билан алоқаларини, хусусий криминалистик услубиётларни тузиш, ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишга оид энг муҳим масалаларни ҳамда жиноятларни очиш, тергов қилиш ва уларнинг олдини олиш муаммоларини тадқиқ этишни ўз ичига олади. Пировард натижада самарали хусусий криминалистик

www.arxiv.uz услубиётларнинг яратилиши ва уларнинг жиноятчиликка қарши курашда muvaffaqiyatli qo‘llanilishi ana shu masalalarning qanchalik puxta ishlab chiqilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Xususiy uslubiyotlar - kriminalistika fanining pirovard «mahsuloti» bo‘lib, amaliy xususiyatga ega bo‘lgan hamda tergovchilar va surishtiruvchilarga jinoyatlarning har xil turlarini ochish, tergov qilish va bartaraf etishda ularning ishlarini maqbullashtirish uchun mo‘ljallangan nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalar majmuidan iboratdir. Kriminalistik uslubiyotning umumiy qoidalaridan farqli o‘laroq xususiy uslubiyotlar – bu jinoyatlarning ayrim turlarini ochish, tergov qilish va jinoyatchilikni bartaraf etishni tashkil qilish bo‘yicha uslubiy toifalashtirilgan tizimdir. Kriminalistik uslubiy tavsiyalar – jinoyatlarning muayyan turlarini ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy ishlab chiqilgan va amalda tekshirilgan maslahatlar (takliflar)dir. Har bir xususiy uslubiyot amalda turli sharoitlarda ishlash uchun o‘zaro bir-biriga bog‘liq maslahatlar tizimini (majmuini) hosil qiluvchi bir necha tavsiyani o‘z ichiga oladi. Tergov qilish uslubiyoti – jinoyat ishini yuritishga doir qonun talablaridan, vujudga kelgan tergov vaziyati xususiyatlaridan, jinoyatlarning mazkur turini ochish va tergov qilish nazariyasi va amaliyotiga doir bilimlardan kelib chiqib tergovchi tanlagan haqiqatni aniqlash usulidir. Shu tariqa, sirtdan o‘xshash bo‘lgan «kriminalistik uslubiyot», «xususiy kriminalistik uslubiyot», «kriminalistik uslubiy tavsiya» va «tergov qilish uslubiyoti» atamalari o‘z mazmuniga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Jumladan, birinchi holda kriminalistika fanining mustaqil yakunlovchi qismini, ikkinchisida – muayyan turdagi jinoyatni ochish, tergov qilish va ularni bartaraf etishni tashkil qilish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar tizimini (majmuini), uchinchisida – tegishli jinoyat ishlari bo‘yicha ishlash uchun alohida ilmiy asoslangan va amalda tekshirilgan maslahatni (taklifni), to‘rtinchi holatda esa – jinoyatni tergov qilishning tergovchi tomonidan tanlangan usulini anglash mumkin.

www.arxiv.uz Tarixiy nuqtai nazardan kriminalistik uslubiyot tizimidagi asosiy elementlarning shakllanish jarayoni bir tekis kechmagan. Dastlab kriminalistik uslubiyotdagi umumiy qoidalarning ishlab chiqilganlik darajasi jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilish uslubiyotlari rivojlanishidan juda orqada qolgan. Xususiy uslubiyotlarni tayyorlash chog‘ida paydo bo‘lgan ko‘pgina masalalar uzoq vaqt mobaynida ilmiy asosiga ega bo‘lmay, mualliflar tomonidan turlicha hal qilingan, ammo yagona nazariyani tashkil etmagan. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi kriminalistikaga oid asarlarda jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotiga bag‘ishlangan nazariy bo‘limlarning mavjud emasligi buni yaqqol tasdiqlaydi. Kriminalistik uslubiyot ikki hadli tizimning dastlabki ilmiy asoschilaridan biri I.N.Yakimov tomonidan berilgan hamda mamlakatimiz va chet el kriminalistlarining asarlarida rivojlantirilgan. Ularning ishlarida kriminalistika fani mazkur bo‘limining ko‘pgina muammolari, shu jumladan kriminalistik uslubiyotning tizimi to‘g‘risidagi masala hal etilgan. Uslubiyotning tarkibiy qismlari bir-birini to‘ldirib, har xil turdagi jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etishga doir mustaqil ilmiy qoidalarning yaxlit va bo‘linmas majmuini hosil qiladi. Shuni ta’kidlash joizki, kriminalistik uslubiyotdan tashqari ilmiy bilimlarning hech bir sohasi bu masalalarni tadqiq etish bilan shug‘ullanmaydi va turli toifadagi jinoyat ishlari bo‘yicha surishtiruv va tergovni samarali o‘tkazish uchun amaliyotga bunday nazariy jihatdan asoslangan tavsiyalarni bermaydi. Shu bilan birga, kriminalistik uslubiyotning mustaqilligi nisbiy xususiyatga ega. Negaki u kriminalistikaning boshqa qismlari bilan uzviy bog‘langan. Bu esa uning faqat bir bo‘limi hisoblanadi va shunday bo‘lib qolmoqda. Uslubiyotning mustaqilligi kriminalistikaning predmeti va butun tizimi doirasi bilan cheklangan. Fanda mazkur tarmoqning paydo bo‘lishi jinoyatlarni tergov qilishning tashkil etilishini faqat nazariy tadqiq etish yo‘li bilangina erishilishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlari mavjudligini aks ettiradi. Jinoyatchilikka qarshi kurash samaradorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan yangi ilmiy yo‘nalishni yuzaga kelishining obyektiv shart-sharoiti aynan ana shundan

www.arxiv.uz iboratdir. Kriminalistik uslubiyotda ijtimoiy muhim vazifalarning mavjud bo‘lishi, uning rivojlanishidagi keyingi davrlaridan to hozirgi paytga qadar saqlanib qoldi. Inson ijodiy faoliyatining maqsadlarini ham atrof-muhitdagi obyektiv hodisalar keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra jinoyatchilikka qarshi faol kurash olib borishga ko‘maklashish hamda muayyan jinoyat ishlari bo‘yicha haqiqatni aniqlashda surishtiruv, tergov organlariga va sudga yordam ko‘rsatish kriminalistik uslubiyot umumiy maqsadlari hisoblanadi. Ana shu maqsadlarga erishish uchun kriminalistik uslubiyot jinoyatlarning har xil turlarini tergov yo‘li bilan ochish, tergov qilish va ularning oldini olishdagi ilg‘or tajribani o‘rganadi va umumiylashtiradi; jinoyatlarning ayrim turlarini ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqadi. Qonun, jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyoti va turli fan yutuqlari kriminalistik uslubiyotning manbalari hisoblanadi. Ularning qoidalari kriminalistikadagi mazkur bo‘limning rivojlanishiga asos bo‘lgan va uning hozirgi taraqqiyotini ta’min etmoqda. Jinoyat va jinoyat-protsessual huquq normalari uslubiyotning birinchi manbaidir. Ular jinoyat - sudlov ishlarini yuritishning umumiy shart-sharoitlarini belgilaydi va shu sababli kriminalistik uslubiyotning hamda har bir xususiy kriminalistik uslubiyotning umumiy qoidalarini ishlab chiqishga asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan bir vaqtda kriminalistik uslubiy tavsiyalar qonunga asoslanib va amaldagi huquqiy normalarga zid yoki fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan biron-bir maslahat va yo‘l- yo‘riqlarni istisno etgan holda, jinoyat va jinoyat-protsessual normalarini sharhlash bilan chegaralanmay, jinoyatlarning xilma-xil turlarini ochish, tergov qilish va oldini olishning maqbul tartibini belgilaydi. Jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish amaliyoti kriminalistik uslubiyotning ikkinchi muhim manbai hisoblanadi. Amaliyotni o‘rganish va umumlashtirish jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilish bo‘yicha samarali tavsiyalarni ishlab chiqishga ko‘maklashadi. Shu bilan bir qatorda,

www.arxiv.uz amaliyot kriminalistik uslubiyot nazariyasining to‘g‘riligini belgilovchi mezon hamdir. Shaxsning jinoyatni sodir etishdagi aybdorligi faqat sud tomonidan e’tirof etilishi sababli, sudlarning hukmlarida amalda mazkur jinoyatni tergov qilishning to‘g‘riligi, ya’ni kriminalistik uslubiy tavsiyalarni qo‘llanishning asosliligini belgilaydi. Nihoyat, ilmiy bilimlar, avvalo, kriminalistikaning barcha qayd etilgan bo‘limlarining hamda jinoyatchilikka qarshi kurash muammolarining, xususan jinoyatlarni tergov qilishni o‘z nuqtai nazaridan tadqiq etuvchi boshqa fanlarning qonun-qoidalari kriminalistik uslubiyotning uchinchi manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kriminalistik uslubiyotning kriminalistik umumiy nazariya, texnika va taktika bilan aloqalari ancha murakkab. Bir tomondan, kriminalistik uslubiyotda kriminalistika fanining yakunlovchi bo‘limi sifatida uning boshqa bo‘limlarining xulosalari va qoidalaridan keng foydalaniladi, ikkinchi tomondan, kriminalistik uslubiyot kriminalistikaning umumiy nazariyasi, texnikasi va taktikasi rivojlanishiga faol ta’sir ko‘rsatadi. Tutgan o‘rni va hal etadigan vazifalarining o‘ziga xosligiga ko‘ra kriminalistik uslubiyot kriminalistikaning boshqa bo‘limlariga doimo tayanadi hamda ishlab chiqilayotgan nazariyalar va tavsiyalarning pirovard «oluvchisi» vazifasini bajargan holda ularning ilmiy ishlanmalarini qo‘llaydi. Kriminalistikaning oldingi bo‘limlariga oid qoidalar va xulosalar kriminalistik uslubiyotdagi nazariyalarni umumiylik asosida jamlash, ya’ni ularni oddiy jamlash yo‘li bilan emas, balki dialektik mushohada qilish hamda har xil turdagi jinoyatlarning oldini olish, ularni fosh etish va tergov qilishni samarali tashkil etish uchun tegishli xulosalar ishlab chiqish jarayonida qo‘llaniladi. Ilm fanlarning bir-biriga yaqin, o‘zaro bog‘liq tarmoqlari orasida jinoyat huquqi, jinoyat protsessi, boshqaruv, psixologiya, mantiq fanlari va bir qator maxsus fanlar kriminalistik uslubiyotning manbalari sifatida katta ahamiyatga ega. Ana shu fanlarning bir qancha qoidalari kriminalistikaning mazkur bo‘limidagi nazariy asoslarni rivojlantirish va jinoyatlarning ayrim turlarini tergov qilishning samarali uslubiyotlarini ishlab chiqish uchun unumli qo‘llaniladi.

www.arxiv.uz 2. Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy kriminalistik uslubiyotlarini tuzish va tasniflash tamoyillari Tergov amaliyotida har xil turdagi jinoyatlarning oldini olish, ularni ochish va tergov qilishni tashkil etish hamda amalda bajarish samaradorligini oshiradigan ancha takomillashgan xususiy kriminalistik uslubiyotlarni joriy etish jinoyatchilikka qarshi kurashni takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tergovchilarning ishni tashkil etish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalarga bo‘lgan ehtiyojlarni hisobga olib, jinoyatlarni tergov qilishning ko‘plab hamda shakl va mazmun jihatidan xilma-xil xususiy uslubiyotlarni vujudga keltirmoqda. Yangi xususiy kriminalistik uslubiyotlarni ishlab chiqish quyidagi tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Xususiy kriminalistik uslubiyotlarning nazariy jihatdan asoslanganligi. Kriminalistik uslubiy tavsiyalar tizimi ilmiy ish mahsulidir va shu tufayli hamisha nazariy jihatdan muayyan darajada asoslangan bo‘ladi. Biroq xususiy uslubiyotlar jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish amaliyoti shunday nazariy asoslanganlik darajasiga ega bo‘lishini talab qiladiki, toki ularning tavsiyalarini qo‘llash tergovning samarali tashkil etilishini ta’minlasin. Bunday darajaga, agar xususiy uslubiyotlar faqat tajriba yo‘li bilan ishlab chiqilgan qoidalar va amaliyot uchun samarali tavsiyalarni o‘z ichiga olgan taqdirda, erishiladi. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning tizimi oqilona, tejamli, maqbul bo‘lishi kerak. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning muayyanligi. Jinoyatlarni tergov qilishni tashkil etish – yakka tartibdagi jarayondir. Uning mazmuniga jinoiy qilmishning xususiyatlari, jinoyatning oqibatlari, jinoyatchining shaxsiy xususiyatlari, tergovchining mehnat sharoiti va boshqa shu singarilar ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bir turdagi (bir xildagi) jinoyatlarni tergov qilishda ko‘pgina umumiy xususiyatlar ham mavjuddir, bular – tipik tergov versiyalarining

www.arxiv.uz mavjudligi, isbotlash predmetining umumiy ekanligi, tergov harakatlariga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish xususiyatlarining o‘xshashligi va boshqalar. Shu sababli kriminalistik uslubiy tavsiyalar imkoni boricha tayin, lekin biron-bir yagona xususiy hol uchun emas, balki mazkur turdagi jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olishni tashkil etish hamda amalga oshirish uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Kriminalistik uslubiy tavsiyalarning umumiyligi va aniqligi, me’yori ularning amaliyot ehtiyojlari hamda nazariy imkoniyatlari bilan bog‘liq ilmiy qoidalarni tavsiflash darajasida namoyon bo‘ladi. Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining bosqichma-bosqichligi. Tashkil etilishi nuqtai nazaridan jinoyatlarni tergov qilish jarayonini uchta alohida bosqichga bo‘lish lozim. Har bir bosqich – bu tergov qilishning shunday bosqichiki, uning davomida umumiy vazifalar bilan bir qatorda uning o‘ziga xos vazifalari ham hal etiladi. Birinchi bosqich – bu dastlabki tergov harakatlarini bajarish davridir. Mazkur harakatlar ham umumiy, ham o‘ziga xos vazifalarni (jinoyat alomatlariga ega bo‘lgan hodisani aniqlash, aybdorni «iz bosilmasdan» ta’qib qilish hamda ushlash va hokazo) hal etishga qaratilgan. Qoida tariqasida, ular darhol o‘tkaziladi. Dastlabki kechiktirib bo‘lmaydigan tergov harakatlari nisbatan cheklangan muddatda o‘tkaziladi, lekin uning qancha davom etishini jinoyatlarni tergov qilishning barcha hollari uchun oldindan belgilab qo‘yish mumkin emas. Umuman olganda, shuni qayd etish zarurki, tergov qilishning dastlabki bosqichi kechiktirib bo‘lmaydigan, shoshilinch tergov harakatlarini o‘tkazish bilan tugaydi. Jinoyatlarni tergov qilish dastlabki bosqichining muddati cheklanganligi tergovchining faoliyati imkoni boricha jadallashtirilishni talab qiladi. Ikkinchi bosqich – bu ish bo‘yicha dalillarni to‘plash va tekshirishga qaratilgan barcha qolgan tergov harakatlarini bajarish davridir. Mazkur bosqichning asosiy vazifalari: aybdorni sodir etilgan jinoyatda fosh etish, ayb e’lon qilish, dastlabki bosqichda aniqlanmay qolgan holatlarni aniqlashtirishdan iborat. Uchinchi bosqich – bu tergov qilishning yakunlovchi bosqichi. Mazkur bosqich tergovchi tomonidan tergov qilishni tamomlash, ya’ni dalillarni to‘plash,

www.arxiv.uz tekshirish va baholashga qaratilgan tergov harakatlarini yuritishni tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilingan paytdan e’tiboran boshlanadi va ishni prokurorga yuborish yoki jinoyat ishini tugatish to‘g‘risida qaror chiqarish bilan tugallanadi. O‘z mazmuniga ko‘ra u ish bo‘yicha to‘plangan dalillar baholanishini, qo‘shimcha va takroriy harakatlar amalga oshirilishini hamda tergovni nihoyasiga yetkazish tartibini belgilashni o‘z ichiga oladi. Xususiy kriminalistik uslubiyotlarda tavsiyalar ana shu bosqichlarga muvofiq tizimlashtiriladi. Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining vaziyatga bog‘liqligi va ko‘pligi. Tergov amaliyoti jinoyatlarning har bir turi uchun tipik bo‘lgan tergov vaziyatlarining mazmunini hisobga oladigan hamda unga bog‘liq holda tergovni tashkil qilishning u yoki bu usulini tavsiya etadigan xususiy kriminalistik uslubiyotlar yaratishni talab qiladi. Jinoyat ishi bo‘yicha tergov vaziyati jinoyatni tergov qilishning muayyan davridagi vaziyatni tavsiflovchi holatlar (sharoitlar, omillar) majmuidan iborat bo‘ladi. Tipik tergov vaziyatlari jinoyatlarni tergov qilishning barcha bosqichlariga xosdir, lekin kriminalistik uslubiyotlarda ko‘pincha dastlabki tipik tergov vaziyatlari tahlil qilinadi. Ularning xilma-xilligi ko‘p turli tavsiyalarni va ularning tizimlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Tipik tergov vaziyatlari hisobga olingan holda jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlarining yaratilishi tavsiyalarning mazmunini aniqlashtiradi hamda ularning amaliy qimmatini oshiradi. Jinoyatlarni tergov qilishning kriminalistik uslubiyotlarining umumiyligi. Jinoyatlarni ochish, tergov qilish va ularning oldini olish chog‘ida kriminalistik uslubiy tavsiyalardan foydalanish qulay bo‘lishi uchun xususiy uslubiyotlarning konstruktiv birligi tamoyiliga, ya’ni ichki mustaqilligi va ko‘p turliligiga amal qilgan holda ularning maqbul tuzilishiga rioya etish zarur. Mazkur tamoyillarga ko‘ra ishlab chiqilgan xususiy kriminalistik uslubiyotlar shuningdek, tergovchining ichki ishlar organlari tezkor va boshqa xizmat xodimlari bilan o‘zaro hamkorligi xususiyatlarini; jamoatchilik yordamidan foydalanishga doir yo‘l-yo‘riqlarni; tergovchi tomonidan ayrim turdagi jinoyatlarni

www.arxiv.uz tergov qilish chog‘ida uning oldini olishga doir faoliyatini tashkil etish bo‘yicha tavsiyalarni ham o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak. Kriminalistikaning yakunlovchi bo‘limini bilish va undan foydalanishda xususiy kriminalistik uslubiyotlarni tasniflash muhim ahamiyatga ega. Kriminalistik uslubiyot nazariyasiga bag‘ishlangan zamonaviy ishlarda xususiy uslubiyotlarni tasniflashni bir qancha asoslar bo‘yicha o‘tkazish qabul qilingan. Jinoyat qonuniga munosabati nuqtai nazaridan xususiy uslubiyotlar tipik (turga oid) va maxsus uslubiyotlarga bo‘linadi. Tipik uslubiyotlar jumlasiga amaldagi jinoyat qonunida belgilangan jinoyat turlari (masalan, odam o‘ldirish, o‘g‘irlik, firibgarlikni tergov qilish uslubiyotlari va hokazo) bo‘yicha tuzilgan uslubiyotlar kiradi. Jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari yangilanishi munosabati bilan tegishlicha yangi xususiy uslubiyotlarni ishlab chiqish zaruriyati paydo bo‘ladi. U yoki bu qilmish uchun jinoiy javobgarlikning bekor qilinishi yoki ularning jinoiylik toifasidan chiqarilishi (dekriminalizatsiya qilinishi) tergov qilishning ayrim uslubiyotlariga bo‘lgan ehtiyojni istisno etadi. Tipik xususiy uslubiyotlar soni jinoyatlarning mavjud turlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Uslubiyotlarning ana shu soni eng yuqori (maksimal) hisoblanadi. Shu sababli, kriminalistika oldida barcha zarur bo‘lgan, lekin hozircha mavjud bo‘lmagan xususiy uslubiyotlarni ishlab chiqish vazifasi turadi. Maxsus uslubiyotlar jumlasiga qonunda belgilangan jinoyatlarning turlari bo‘yicha emas, balki boshqa asoslar bo‘yicha tuzilgan xususiy uslubiyotlarni kiritish kerak bo‘ladi. Jumladan, ana shu maqsad uchun asoslar sifatida jinoyat sodir etilgan joy, jinoyatchining, jabrlanuvchining shaxsi, jinoyat sodir etilgan paytdan boshlab o‘tgan vaqt va boshqa shu singarilar tanlanishi mumkin. Kriminalistika adabiyotlarida temir yo‘l, suv va havo transportidagi jinoyatlarni; voyaga yetmaganlar va retsidivistlar sodir etgan jinoyatlarni; o‘tgan yillarning ochilmay qolgan jinoyatlarini tergov qilish uslubiyotlari ma’lum. Aniqlashtirilish darajasiga ko‘ra, jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlari bir bosqichli, ikki bosqichli va (tafsilotlashtirilishi) ko‘p bosqichli bo‘lishi mumkin.

www.arxiv.uz Masalan, o‘g‘irliklarni tergov qilish uslubiyoti ularni tergov qilish bo‘yicha umumiy tavsiyalarnigina emas, balki xonadon va avtomashina o‘g‘irliklarini, mayda o‘g‘irliklarni, korxonalar, muassasalar va tashkilotlardagi o‘g‘irliklarni; pochta o‘g‘irliklarini va boshqa shu singarilarni tergov qilish uslubiyotlarini ham o‘z ichiga oladi. Jinoyatlarni tergov qilishning xususiy uslubiyotlari hajmiga ko‘ra to‘liq va qisqartirilgan turlarga bo‘linadi. Aksariyat hollarda, u yoki bu turdagi jinoyatni tergov qilishning butun jarayonini o‘tkazish uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ba’zan esa tadqiqotlar tergov qilishning biron-bir bosqichini tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha uslubiy tavsiyalarni ishlab chiqish bilan cheklanadi. Chunonchi, dastlabki tergov harakatlarini o‘tkazish bo‘yicha kriminalistik uslubiy tavsiyalar ancha keng tarqalgan. Jinoyatlarning qamrab olinadigan turlari bo‘yicha xususiy uslubiyotlar kompleks va aniq turlarga bo‘linadi. Ikki yoki undan ortiq o‘zaro bog‘liq turdagi jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlari, masalan, talonchilik va bosqinchiliklarni tergov qilish uslubiyoti, o‘t qo‘yishlar va yong‘inga qarshi xavfsizlik qoidalariga jinoyatkorona rioya etmasliklarni tergov qilish uslubiyoti singarilar kompleks uslubiyotlar hisoblanadi. Jinoyatlarni tergov qilish kriminalistik uslubiyotlar o‘z shakliga ko‘ra ko‘pincha monografiyalar, dissertatsiya tadqiqotlari, darsliklar, o‘quv, uslubiy va amaliy qo‘llanmalar, uslubiy xatlar tariqasida ishlab chiqiladi va hokazo. Xususiy kriminalistik uslubiyotlar tasnifi sxemada keltirilgan. 3. Jinoyatlarni tergov qilishdagi xususiy kriminalistik uslubiyotlarning tarkibiy tuzilishi Jinoyatlarni tergov qilish xususiy kriminalistik uslubiyotlarning aksariyati quyidagi asosiy bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:

www.arxiv.uz Jinoyatlarni tergov qilish uslubiyotlari tasnifi Жиноятларни тергов қилишнинг хусусий криминалистик услубиётлари Жиноят ва жазо тўғрисидаги қонунга нисбатан тип ик махсус Услубий тавсиялар аниқлаштирилиши даражасига кўра Бир босқичли Икки босқичли Кўп босқичли Ҳажмга кўра тўлиқ қисқартирил ган Қамраб олинган жиноятлар турларига кўра муайян Комплекс (мажмуа) ҳолидаги Шаклига кўра м оног рафиялар диссер тация тадқиқотла ри д ар сликлар ўқув қўлланмала ри амали й ва услубий қўлланмал ар

www.arxiv.uz жиноятларнинг криминалистик тавсифи; jinoyatlarni tergov qilish dasturlari; eng xarakterli tergov harakatlarini va qonunda nazarda tutilgan boshqa chora- tadbirlarni tayyorlash va o‘tkazish taktikasi o‘ziga xos xususiyatlarining ta’rifi; mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish chog‘ida tergovchilarning oldini olishga doir faoliyatini tayyorlash va o‘tkazish o‘ziga xos xususiyatlarining ta’rifi. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi. Jinoyat ishlari bo‘yicha muvaffaqiyatli ish olib borish uchun tergovchilar va surishtiruvchilarga avvalo tergov qilinayotgan turdagi jinoyatlarning batafsil kriminalistik tavsifi talab qilinadi. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi jinoyat va jazo to‘g‘risidagi qonunda belgilab qo‘yilgan ijtimoiy jihatdan xavfli g‘ayrihuquqiy qilmishlarning ko‘rib chiqilayotgan turlarining eng muhim tomonlari to‘g‘risidagi umumlashtirilgan daliliy ma’lumotlardan hamda ularga asoslangan ilmiy xulosalar va tavsiyalar tizimidan iborat bo‘ladi. Kriminalistik tavsiflarni bilish jinoyat ishlarini tez, har tomonlama va xolisona tergov qilishni tashkil etish uchun zarurdir. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi kompleks (ya’ni uyg‘un birlikdagi) mazmunga ega. Ularning asosiy qismi jinoiy xulq mexanizmini, jinoyat to‘g‘risidagi axborotni olish va undan foydalanish tarkibini kriminalistik tadqiq etish, jinoyatchining va jabrlanuvchilarning shaxsini aniqlash va hokazo jarayonida aniqlanadi. Shu bilan birga, ularda yaqin turuvchi yuridik fanlarning ayrim qoidalari bo‘ladi. Biroq boshqa fanlardan bunday foydalanish odatdagi ilmiy uyg‘unlashuv (integratsiya) doirasi bilan cheklangan bo‘ladi va tavsiflarning kriminalistik mohiyatiga ta’sir etmaydi. Kriminalistik tavsiflar jinoyatlarning muayyan turlariga ham, o‘xshash (bir-biriga yaqin) guruhlariga ham berilishi mumkin bo‘lib, bu ularning juda xilma-xil bo‘lishiga olib keladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining mazmuni tavsiflanayotgan jinoiy qilmishning mohiyatiga, tergov qilish xususiy uslubiyotining turi va ishlanganlik darajasiga, ilmiy tadqiqotning vazifalari va usullariga hamda bir qator boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, jinoyatlarning kriminalistik tavsiflari tarkibiy

www.arxiv.uz tuzilishi shakliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Kriminalistik tavsif bor-yo‘g‘i bir necha kirish qoidalarini o‘z ichiga olgan ishlar ham uchraydi. Ayni paytda jinoyatlarni tergov qilishning shunday xususiy uslubiyotlari ham borki, ularda ana shu tavsif ularning asosiy qismini tashkil etadi. Biroq, ko‘rsatib o‘tilgan farqlarga qaramay, jinoyatlar zamonaviy kriminalistik tavsiflarining aksariyatida bir qancha barqaror takrorlanuvchi elementlar mavjud bo‘lib, ana shularning majmui ularning tipik tuzilmasini hosil qiladi. Qoida tariqasida, kriminalistik tavsiflar ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlar turining tushunchasini aniqlashdan va uni tergov qilishning umumiy shart-sharoitlarini (tergov qilishning izchilligi, muddatlari hamda shakli va hokazo) tavsiflashdan boshlanadi. Bunday axborot ma’lumotnoma vazifasini bajargan holda imkon boricha qisqa bayon qilinadi va tegishli kriminalistik tavsifni ta’riflash uchun tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Kriminalistik tavsifda ko‘rib chiqilayotgan jinoyat turi tushunchasini aniqlash bilan birgalikda ijtimoiy munosabatlarning zamonaviy rivojlanish bosqichida unga qarshi kurashning holati va ahamiyati tavsifi bo‘ladi. Jinoyatlarning ko‘rib chiqilayotgan turiga qarshi kurashning dolzarbligini belgilash jinoyatlarni tergov qilish xususiy kriminalistik uslubiyotlarining to‘g‘ri ijtimoiy- siyosiy yo‘nalishda bo‘lishi va tergovchilar faoliyati samaradorligini oshirish uchun zarurdir. Jinoyatlar to‘g‘risidagi eng tipik boshlang‘ich axborotning ta’rifi jinoyatlar kriminalistik tavsifining muhim elementlari jumlasiga kiradi. Ana shu axborotning mazmuni va shakliga qarab tekshirishga oid ishlar tartibi hamda ularni ochish, tergov qilish va ularni oldini olishning dastlabki bosqichlari dasturlari belgilanadi. Jinoyatlarning kriminalistik tavsifi tarkibiga, shuningdek, jinoyatlarni sodir etish va yashirish usullari haqidagi ma’lumotlar tizimi ham kiradi. Jinoyatlarni sodir etish usuli deganda jinoiy qilmishni tayyorlash, sodir etish va yashirishga, shu jumladan tegishli qurollar va vositalarni qo‘llanishga, joy va vaqtni tanlashga, tegishli holatlardan foydalanishga qaratilgan o‘zaro aloqador hamda o‘zaro bog‘liq harakatlar tizimi tushuniladi.

www.arxiv.uz Jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining majburiy elementlari jumlasiga ehtimol tutilgan jinoyatchining va uning ehtimoldagi jabrlanuvchining shaxsi to‘g‘risidagi ma’lumotlar kiradi. Kriminalistik uslubiyot sohasidagi tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, jinoiy tajovuz jabrlanuvchi, jinoyatni sodir etish usuli, uning xususiyatlari, oqibatlari va jinoyatchining shaxsi o‘rtasida muayyan aloqadorlik bo‘ladi. Bunday aloqadorlik haqidagi kriminalistik ma’lumotlardan foydalanib, tergovchilar va surishtiruvchilar ayrim jinoyatlar yuzasidan ehtimol tutilgan jinoyatchining shaxsi to‘g‘risida asosli versiyalarni olg‘a surishlari hamda tergov qilishning eng maqsadga muvofiq dasturini belgilab olishlari mumkin. Nihoyat, jinoyatlarning mazkur turini tergov qilishda aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar doirasi jinoyatlar kriminalistik tavsiflarining yana bir elementi hisoblanadi. Azaldan, har qanday jinoyatni tergov qilishda haqiqatni aniqlash yetti hadli formula bilan, ya’ni nima, qayerda, qachon, qay tarzda, kim, kimning yordamida, nima uchun degan yettita savolga javob olish bilan bog‘langan. Lekin bu formulani universal deb bo‘lmaydi, chunki u juda qisqa bo‘lib, u har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilish xususiyatlarini hisobga olish imkonini bermaydi. Jinoyat ishlarini tergov qilishda aniqlanishi lozim bo‘lgan savollar doirasini o‘n ikkitagacha ko‘paytirish to‘g‘risidagi taklif ham bu kamchiliklarni bartaraf etgani yo‘q. Shuni hisobga olib, jinoyatlar zamonaviy kriminalistik tavsiflarning aksariyatida ularni tergov qilish paytida aniqlanishi lozim bo‘lgan, jinoyatlar tarkibining asosiy elementlari bo‘yicha muayyan tizimga solingan holatlar ro‘yxati keltiriladi. Bular: a) tajovuz qilish obyekti (tajovuz nimaga qaratilgan, nimaga zarar yetkazilgan, zararning miqdori va hokazo); b) tajovuzning obyektiv tomoni (qayerda, qachon, qay tarzda, bir shaxsning yoki bir kishining harakatlari bilanmi, ulardan har birining tutgan o‘rni (roli), qanday holatlarda, oqibatlari qanaqa, yetkazilgan zarar, qilmish va oqibatlar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish, jinoyatga ko‘maklashgan holatlar va hokazo); v) tajovuz subyekti (tajovuzni kim sodir etdi, uning shaxsini tavsiflovchi ma’lumotlar, agar shaxslar guruhi ishtirok etgan bo‘lsa, ular kimlar);

www.arxiv.uz g) tajovuzning subyektiv tomoni (ayb, uning shakli, qasddan qilingan ayb bo‘lsa uning sababi va maqsadi). Bayon qilishning bunday usuli har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilishda aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar butun doirasining o‘ziga xosligini ifodalaydi va bir vaqtning o‘zida ilmiy ma’lumotlardan amaliyotda nisbatan osonlik bilan foydalanilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga jinoyatlarni tergov qilishda isbotlanishi lozim bo‘lgan holatlar doirasini ortiqcha aniqlashtirish yuborish joiz emasligini hisobga olish kerak. Negaki u jinoyat tarkibining jinoyat-huquqiy tahliliga aylanib qolishi mumkin bo‘lib, bu uslubiy tavsiyalardagi kriminalistik xususiyatlarning yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi. Jinoyatlar kriminalistik tavsifi tushunchasini qisqacha bayon qilish nihoyasida shuni qayd etish zarurki, u yangi kriminalistik ilmiy kategoriya hisoblanadi, shu sababli takomillashish va rivojlanishda davom etmoqda. Uning tarkibiy tuzilishi aniqlashmoqda, jinoyatlar muayyan turlarining nazariy jihatdan asoslangan kriminalistik tavsiflarini faollik bilan ishlab chiqish jarayoni bormoqda va ularning qoidalaridan jinoyat ishlari bo‘yicha tergovchilar faoliyatini takomillashtirish uchun foydalanish yo‘llari taklif etilmoqda. Mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish dasturlari. Uslubiyotning bu bo‘limida tergov harakatlari, tezkor-qidiruv va qonunda nazarda tutilgan boshqa choralarning maqbul ketma-ketligini tanlash bo‘yicha tavsiyalar bayon qilinadi. Tergov qilish dasturlari uslubiyotlarning eng muhim qismlaridan bo‘lib, tipik tergov vaziyatlari va versiyalarini hisobga olgan holda, bosqichma-bosqich asosda (ayniqsa jinoyat payqab qolingani to‘g‘risidagi dastlabki axborot olingan paytdan e’tiboran tergov qilishning dastlabki bosqichi uchun batafsil) tuziladi. Jinoyatchi aniqlanmagan; jinoyatchi jinoyat ustida qo‘lga tushirilgan; jinoyat ishi tezkor-qidiruv faoliyati jarayonida aniqlangan ma’lumotlarni hisobga olgan holda qo‘zg‘atilgan; jinoyatchi aybini tan olib kelgan va boshqa shu singari tergov vaziyatlari uchun tergov qilish dasturlari kriminalistika adabiyotlarida ayniqsa ko‘p keltiriladi.

www.arxiv.uz Mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish uchun ayniqsa xos bo‘lgan dastlabki va undan keyingi tergov harakatlariga tayyorgarlik ko‘rish hamda ularni o‘tkazish taktikasi o‘ziga xos xususiyatlarining tavsifi. Umumiy taktik qonun rivojlantirila borib, bu yerda mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilish uchun ayniqsa xos bo‘lgan tergov harakatlarini va qonunda nazarda tutilgan boshqa choralarga tayyorgarlik ko‘rish hamda ularni o‘tkazish taktikasi o‘ziga xos xususiyatlarining tavsifi beriladi. Mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilishda tergovchilar va surishtiruvchilarning jinoyatlarni oldini olishga doir faoliyatiga tayyorgarlik ko‘rish hamda uni o‘tkazish o‘ziga xos xususiyatlarining tavsifi. Jinoyat sudlov ishlarini yuritishning asosiy vazifalaridan biri bo‘lgani holda, jinoyatlarning oldini olish jinoiy huquqbuzarliklarni tergov qilish chog‘ida ham amalga oshiriladi. Jinoyatlarni ochish va tergov qilishni amalga oshiruvchi tergovchilar va surishtiruvchilarning ish yurituvidagi jinoyat ishlarida qidiruvni tashkil etishni profilaktikadan (oldini olish tadbirlaridan) farqlash, davomli jinoyatning payini qirqishni aybdorning qilmishini fosh etuvchi dalillarni to‘plashdan ajratish nafaqat qiyin, balki ba’zan imkonsiz hamdir. Shu sababli mazkur turdagi jinoyatlarni tergov qilishda jinoyatlarni oldini olishga doir tadbirlarga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish xususiyatlarining tavsifi kriminalistik uslubiy tavsiyalarning yakunlovchi qismi hisoblanadi. Shu tariqa, xususiy kriminalistik uslubiyotlar har xil turdagi jinoyatlarni tergov qilishni tashkil etish va amalga oshirish bo‘yicha nazariy qoidalar hamda amaliy tavsiyalar majmuidan iboratdir. Biroq ular muayyan jinoyatni tergov qilish uchun maslahatlar bermaydi va bera olmaydi, ya’ni ular hayotdagi barcha holatlar uchun andoza emas. Ularda jinoyatlarning biron-bir turini (ko‘rinishini) ochish, tergov qilish va ularning oldini olishda tergovchi faoliyatining xususiyatlarini aks ettiruvchi umumiy tavsiyalargina mavjud bo‘ladi. Xususiy kriminalistik uslubiyotlar jinoyatlarning imkoni boricha samaraliroq tergov qilinishiga ko‘maklashishi uchun tergovchilar tergovning mumkin qadar

www.arxiv.uz to‘liq, tezkor va xolisona bo‘lishiga erishgan holda ishlab chiqilgan tavsiyalardan ijodiy foydalana olishlari kerak

Похожие

Kriminalistik texnikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik taktikaning umumiy qoidalari

Kriminalistik tergov metodikasining umumiy holatlari

Kompyuterdan foydalanish bilan bog`liq jinoyatlarni tergov qilish

Jinoyatlarni tergov qilishda maxsus bilimlardan foydalanish tartibi