Huquqning manbalari - Юриспруденция - Рефераты

Huquqning manbalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Huquqning manbalari Reja: 1. Huquqning manbalari (shakllari) tushunchasi 2. Xuquqiy odat 3. Huquqiy pretsedent 4. Normativ-huquqiy aktlar

1. Huquqning manbalari (shakllari) tushunchasi Yuridik adabiyotlarda e`tirof etilishicha, huquqning manbai deganda umumiy ma`noda huquqning ifoda etilish shakli tushuniladi. Huquq tushunchasida maxsus huquqiy mazmunnigina emas, balki uning mavjud bo`lishining ichki shaklini ham tushunmoq lozim. Huquqning manbaaari (shakllari) tushuncha sifatida huquqning davlat bilan bog`likdigani bevosita ifodalaydi. Agar huquqning mazmuni bo`lib umumiy yurish-turish qoidalari yigindisi hisoblansa, uning ichki shakli har bir alohida huquq normasining tashkil topish usullari va barcha huquq normalarining bir tizimga birlashishidir, uning tashqi shakli yoki huquqning manbai esa, davlat erkini o`ziga xos hujjatlashtirish, shakllantirish usullari yig`indisidir. Huquqning manbai tushunchasini uni tashqi ifodalash shakli nuqtai nazaridan tahlil qilganda, normalar hokimiyat tepasida turgan, xalqning, biror-bir sinfning yoki guruhning manfaatlarini ifodalovchi ma`lum bir siyosiy kuchning erkining qonun darajasiga ko`tarilgan ifodasidir. Davlat hokimiyatini tashkil qiladigan va huquqni yaratadigan kuch sifatida maydonga chiqadigan jamiyatning moddiy shart-sharoiti, moddiy ma`noda huquqning manbai tushunchasini anglatadi. Shakl doimo mazmunga ega bo`lishi kerak, agar u mazmunga ega bo`lmasa, o`z qadr-qimmatini yo`qotadi. Bizni birinchi o`rinda huquqning manbai sifatida shaklan huquqiy odat, huquqiy pretsedent, normativ-huquqiy akt, normativ shartnomalar qiziqtiradi. Yuridik adabiyotlarda keltirib o`tilishicha, huquqning shakllari kuyidagi o`ziga xos xususiyatlar bilan xarakterlanadi: u fuqarolar erkini normativ mustahkamlashi zarur; mavjud ijtimoiy-iqtisodiy bazis bilan belgilanadi; xalqning manfaatlariga xizmat qiluvchi siyosiy hokimiyatni ta`minlashi zarur; manfaatlarni ifodalashning eng demokratik shakli sifatida qonunlar ahamiyatini tasdiklashi kerak.

2. Xuquqiy odat Tarixan huquqning dastlabki manbai (shakli) bo`lib huquqiy odat hisoblanadi. Huquqiy odat - uzoq davr mobaynida amalda bo`lish natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish- turish qoidasidir. Har qanday odat ham huquqiy odatga aylana olmaydi, balki ma`lum bir guruh, sinf yoki butun jamiyatning manfaatlariga javob bera oladigan va davlat tomonidan sanksiyalangan odatgana huquqiy odat bo`lishi mumkin. Huquqning manbalari tizimida huquqiy odatning roli va o`rni turli davlatlarda turlicha bo`lgan. Hozirgi davrda huquqiy odatning roli va ahamiyati uncha katta emas va u kamdan-kam holatlardagina qo`llaniladi. Quyidagi huquqiy yodgorliklarni huquqiy odatga misol tariqasida keltirib o`tish mumkin: Hammurapi qonunlari, Manu qonunlari, XII jadval qonunlari va boshqalar. 3. Huquqiy pretsedent Huquqiy pretsedent - lot. praecedens - «avvalgisi, oldingisi» ma`nosini anglatadi. Sud yoki ma`muriy organning yozma yoki og`zaki qarori, kelgusida barcha shunga o`xshash ishlarni ko`rib chiqish va hal qilish uchun asos bo`ladigan namuna, etalon, norma sifatida qabul qilinsa, u pretsedent bo`ladi. Shunday qilib, ma`lum bir ish bo`yicha qabul qilingan qaror huquqiy norma sifatida tan olinadi. Huqo`qiy pre-sedent umumiy (anglo-sakson) huquqiy tizimi amalda bo`lgan davlatlar - Angliya, AQSH, Avstraliya, Kanada kabi davlatlarda keng qo`llaniladi, lekin shu davlatlarda huquqiy pretsedent turlicha qo`llanishi mumkin. Masalan, Angliyada huquqiy pretsedent quyidagi qoidalarga bog`liq bo`ladi:

1) Lordlar palatasi qabul qilgan qaror hamma sudlar uchun majburiydir; 2) Apellyatsiya sudining qarori barcha quyi turuvchi sudlar uchun ham va shu sudning o`zi uchun ham (jinoyat huquqidan tashqari) majburiy ahamiyatga ega. 4. Normativ-huquqiy aktlar Normativ huquqiy akt - davlat vakolatli organlari tomonidan o`rnatiladigan yoki ma`qullanadigan huquqiy aktdir. Normativ-huquqiy akt deganda, davlat vakolatli organining ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan, umumiy majburiy tusdagi qoidalarni o`rnatuvchi, o`zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorlik akti tushuniladi. Ma`lumki, davlat organlari huquqiy aktlarni chiqaradilar, lekin barcha huquqiy aktlar Ham normativ huquqiy akt bo`la olmaydi. Faqatgina umumiy huquq va majburiyatlarni o`rnatuvchi, o`zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi aktlargi- na normativ-huquqiy akt bo`la oladi. Normativ-huquqiy aktlarda yangi huquqiy normalar belgilanadi, amaldagi normalar o`zgartiriladi yoki bekor qilinadi. Demak, normativ-huquqiy aktlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) Umumiy majburiy qoidalarni o`rnatadi, o`zgartiradi va bekor qiladi; 2) Normalar bilan belgilangan huquq va burchlar ifoda etiladi; 3) Ularda o`rnatilgan normalarning majburiyligi va bajarilmagan taqdirda kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar belgilanadi. Normativ-huquqiy aktlar faqatgana davlat hokimiyati va davlat boshqaruv organlari tomonidan chiqariladi. Normativ-huquqiy aktlar, o`z xususiyatiga va ularni chiqargan davlat organlarini vakolatiga bog`liq bo`lgan yuridik kuchi-ga qarab tasniflanadi. Normativ-huquqiy akt huquqni qo`llash va huquqni sharxlash aktlaridan farq qiladi. Normativ-huquqiy aktning asosiy shakli qonundir. Qonun -huquqning yozma holda ifodalangan shaklidir. «Qonun - jamiyat huquqiy tizimining eng muhim tarkibiy qismi, huquqni ifoda etishning oliy shaklidir»1.

Qonun davlat nuqtai nazaridan eng muhim deb hisoblangan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlovchi, rivojlantiruvchi va tartibga soluvchi normativ- huquqiy aktdir yoki boshqacha tarzda ifodalaganda, ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, bevosita xalq irodasini ifodalovchi, belgalangan tartibda davlat hokimiyatining oliy vakillik organi tomonidan yoki referendum yo`li bilan qabul qilinadigan va oliy yuridik kuchga ega bo`lgan normativ aktdir. O`zbekiston Respublikasida normativ-huquqiy aktlarning quyidagi turlari mavjud: 1) qonunlar (Konstitutsiya, konstitutsiyaviy qonunlar va joriy qonunlar); 2) Prezident Farmonlari, qaror va farmoyishlari; 3) Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari; 4) davlat va xo`jalik boshqaruv organining qaror, buyruq va yo`riqnomalari. 5) mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari. 5. Normativ shartnomalar Normativ shartnoma ham huquqning manbai (shakli) hisoblanadi. U normativ-huquqiy aktga o`xshasa ham, lekin tashkil topish xususiyatlariga qarab, undan farq qiladi. Normativ shartnomalar ayniqsa xalqaro huquqda katta ahamiyatga ega. Normativ shartnomalarga kiruvchi xalqaro shartnomalar ham muhim ahamiyatga egadir. Xalqaro shartnoma - ikki yoki undan ortiq davlatlar o`rtasida tuziladigan, ularning huquq va majburiyatlarini o`rnatadigan, o`zgartiradigan yoki bekor qiladigan bitimdir. Shartnomalar - norma o`rnatadigan (masalan, yadroviy qurollarni tarqatmaslik haqidagi shartnoma) yoki ta`sis qiluvchi (masalan, Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi haqida) bo`lishi mumkin. Huquqning manbalari haqida yana shuni ta`kidlab o`tish lozimki, huquqning tarixiy rivojlanish davrida shundayt hollar ham uchrab turadiki, bunda

huquqiy doktrina va g`oyalar ham huquqning manbai hisoblangan. Musulmon huquqida esa, diniy matnlar, aqidalar huquqning manbai bo`lib hisoblanadi. Musulmon huquqining quyidagi asosiy manbalari mavjud: Qur`on, Sunna, ijmo`, qiyos. 1) Qur`on (arab. - qiroat, o`quv)da islom aqidalari, e`tiqod talablari, huquqiy va axloqiy normalar o`z ifodasini topgan. Qur`on 114 sura (tizma)dan iborat bo`lib, undagi axloqiy va huquqiy normalar keyinchalik shariat (to`g`ri yo`l, qonunchilik)ga asos qilib olingan. Musulmon huquqining ikkinchi manbai Sunnadir. 2) Sunna (arab. - odat, an`ana) - Muhammad payg`ambarning so`zlari, ishlari va xatti-harakatlari. Sunna haqidagi rivoyatlar hadis (rivoyat)larda berilgan va ular to`plam qilingan. 3) Ijmo` (arab. - yakdillik bilan qabul qilingan qaror) Qur`on va hadislarda aniq ko`rsatma berilmagan huquqiy masalani hal etishda faqih (qonunshunos) va mujtahid (intiluvchi)lar to`planib, yagona fikrga kelgan holda fatvo berishi (hukm chiqarishi). 4) Qiyos (arab.- taqqoslash) Qur`on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala, ulardagi shunga o`xshash masala bo`yicha berilgan ko`rsatmaga taqqoslash yo`li bilan sharh etiladi.

ADABIYOTLAR 1. Odilqoriyev H. T. O`zbekiston Respublikasida qonun chiqarish jarayoni. Toshkent, «O`zbekiston», 1995, 39-bet. 2. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas`ul muharrir-yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O`qituvchi, 2002. – 208b. 3. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma`sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H.Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 4. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 5. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat - ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b. 6. Kurs ugolovnogo prava Respubliki Uzbekistan Tom-1 obshaya chast ucheniye o prestuplenii.uchebnik. M.X. Rustamboyev. - T.:TDYUI, 2009.-526 st.

Похожие

Huquqning mohiyati

Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari

Huquqning paydo bo'lishi, mohiyati

Davlat va huquqning kelib chiqishi

Sud pretsedenti huquqning manbai sifatida