Huquqning paydo bo'lishi, mohiyati - Юриспруденция - Рефераты

Huquqning paydo bo'lishi, mohiyati

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

H uquqning paydo bo`lis h i, mohiy a ti belgilari, tizimi va manbalari Reja: 1 . Huquqning belgilari, vazifalari. 2. Huqu q ning kelib c hiqishiga doir nazariyalar. 3. Huquq va a x loq. Huquq normalari, tizimi. 4. Huquq manbalari. 5. Huquqbuzarlik, belgilari, turlari.

Huquq, uning belgilari va vazifalari . Huquq – butun jamiyatning umummajburiy x ulq-atvor qoidalari tizimida ifodalangan irodasidir. Huquq atamasi bir tomondan ijtimoiy mazmunga, ikkin c hi tomondan yuridik mazmunga egadir. Sha x sning x ulq-atvori a x loq, urf-odatlar, an`analar nuqtai nazaridan asoslangan hollarda umumijtimoiy ma`nodagi huquq to`g`risida so`z b o radi. Huquq to`g`risida yuridik hodisa sifatida so`z borganda erkinlik, shuningdek x ulq- atvor majburiyati davlat hokimiyatining ku c hi bilan mustahkamlanishi, normativ ahamiyatga ega bo`lishi, qonunlar, boshqa davlat-hokimiyat hujjatlari bilan mustahkamlanishi nazarda tutiladi. Yuridik tushun c ha sifatida huquq ob`yektiv va sub`yektiv huquqlarga bo`linadi.Ob`yektiv huquq-umummajburiy x ulq-atvor qoidalarining yig`indisi. Sub`yektiv huquq-muayyan jismoniy yoki yuridik sha x sga tegishli bo`lgan huquq. Huquq normalari yuridik ku c hga ega bo`ladi, doimo tegishli normativ aktda mujassamlashadi va umummajburiy x ulq-atvor qoidalari hisoblanadi. Lekin bu o` x shashlik tashqi tomondan, ya`ni hodisalar yuzasida qalqib turgan va ko`zga tashlanadigan holatlardir. Ularning bir butun birlashtiruv c hi i c hki bog`liqligi davlatning huquq normalari tizimida taqdim etilgan va ifodalangan butun jamiyatning irodasi hisoblanadi. Bu iroda huquqning mohiyatini tashkil etadi. Demak, davlat irodasi huquqning mohiyatini tashkil etadi va hodisalar yuzasida yuridik normalar tizimi ko`rinishida taqdim etiladi. Huquq davlat bilan c hambarshas bog`langan. Davlatsiz huquq bo`lishi mumkin emas, c hunki aynan davlat huquqni keltirib c hiqaradi va huquqiy normalarning amalga oshirilishini kafolatlaydi, huquqni muhofaza qiladi. Davlat ham huquqsiz mavjud bo`lishi mumkin emas. Huquqning asosiy belgilari: 1) bar c ha u c hun majburligi; 2) huquq normalarining qonunlar va boshqa manbalarda ifodalanishi; 3) sub` y ektiv huquqlar orqali harakat qilish;

4) davlat tomonidan ta`minlanganligi. Huquqning asosiy funk s iyalari: 1) tartib ga solish funk s iyasi – amaldagi ijtimoiy aloqalar va tartibni mustahkamlash orqali ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va u yoki bu sub` y ektning faol x ulqini ta`minlash. 2) muhofaza qilish funk s iyasi – huquqiy himoya va yuridik javobgarlik c horalarini belgilash, sha x slarning zimmasiga mas`uliyat yuklash tartibini o`rnatish. Huquqning kelib c hiqishiga doir nazariyalar . 1. Tabiiy huquq nazariyasi – huquq tabiatan mavjud, uni he c h kim o`ylab topmagan, u x uddi insonning o`zi kabi tabiiydir deb hisoblaydi. Tabiiy huquq – davlatning huquq ijodkorligi intilishi zarur bo`lgan o`ziga x os ideal. 2. Huquqning tari x iy nazariyasi – huquq tari x an paydo bo`lgan va rivojlanadi deb hisoblaydi. Huquq tabiatdan kelib c hiqmaydi. U yoki bu x alqning tari x iy hayoti huquqni qanday ko`rinishga keltirsa, u shunday bo`lib qoladi. 3. Huquqning psi x ologik nazariyasi – huquqning kelib c hiqishi va rivojlanishini sha x s yoki sha x slar guruhining psi x ologiyasi bilan izohlaydi. Bunda, huquq psi x ologik yo`nalishlar, turli ke c hinmalar, hissiyotlar va institutlarning mahsuli, deb qaraladi. 4. Huquqning ijtimoiy nazariyasi-huquqning kelib c hiqishini jamiyatda turli x il ijtimoiy qatlamlarning shakllanishi bilan bog`laydi. 5. Huquqning sinfiylik nazariyasi – huquqning kelib c hiqishini jamiyatdagi hukmron sinf irodasining qonun darajasiga ko`tarilishi bilan izohlaydi. Bu iroda mazkur sinf hayotining moddiy sharoitlaridan kelib c hiqib belgilanadi. Ijtimoiy normalar tizimida huquqning o`rni. Jamiyatda normalarning ikki tizimi mavjud: 1) te x nikaviy; 2) ijtimoiy. Te x nikaviy normalar “ inson-mashina” munosabatlarini tartibga soladi. Ijtimoiy normalar-odamlar va ularning birlashmalar i o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soluv c hi umumiy x ulq-atvor qoidalari bo`lib, ular “ inson-inson” munosabatlarini tartibga soladi.

A x loq normalari – ezgulik va yovuzlik, qadr-qimmat, adolat va nohaqlik haqidagi a x loqiy tushun c halarga mos ravishda jamiyatda o`rnatilgan x ulq-atvor qoidalaridir. Jamoat birlashmalari normalari – jamoat birlashmalarining o`z faoliyatini tartibga solish u c hun va tashkilotlarning a`zolari o`rtasidagi munosabatlarni aniqlash u c hun o`rnatgan x ulq-atvor qoidalaridir. Odat normalari – kishilarning ko`p marta takrorlanganligi u c hun odatga aylangan va shu tariqa avloddan-avlodga o`tib kelayotgan x ulq-atvor qoidalaridir. An`ana normalari-ilg`or an`analarni asrash munosabati bilan yuzaga kelgan umumlashgan va barqaror hulq-atvor qoidasi. Marosim normalari – kishilarning ma`lum rasm-rusmlarni bajarishdagi x ulq- atvor qoidalaridir.Diniy normalar. Siyosiy normalar – alohida shaxslar va siyosiy birlashmalarining hokimiyatga munosabati masalalarini tartibga soluv c hi x ulq- atvor qoidalari. Huquq normalari-umummajburiy x ulq-atvor qoidalari. A x loq va huquq . A x loq-kishining jamiyatdagi x ulqini normativ tartibga soluv c hi usullardan biridir. A x loq-ijtimoiy ong shakllaridan biri, shu bois butun ijtimoiy ong singari uning ham tuzilishi bir x il emas. A x loqning alohida x ususiyati shundan iboratki, a x loq normalariga amal qilish jamoatshilik fikri orqali ta`minlanadi. Huquq – ma`lum yuridik shakllar, ya`ni manbalarda-qonun, farmon, qaror va huquqda namoyon bo`luv c hi ijtimoiy x ulq-atvor qoidalarining qat`iy ifodalangan tizimidir. A x loq yozilmagan hulq-atvor qoidalari majmuidan, huquq normalari yozilgan x ulq-atvor qoidalari yig`indisidan iborat. A x loq va huquq o`rtasidagi asosiy farq: 1) Huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ru x sat etilgan bo`ladi, a x loq normalari esa davlatning yordamisiz o`z-o`zidan shakllanadi; 2) Huquq normalarida davlat irodasi, a x loq normalarida esa jamoat c hilik fikri ifodalanadi; 3) Huquq normalari davlatning majburlov ku c hi bilan, a x loq normalari esa jamoatshilik fikri orqali amalga oshiriladi;

4) A x loq normalari keng doirani, huquq normalari esa tor doirani qamrab oladi. 5) Huquqda x ulq-atvorni baholash mezoni “ qonuniy-noqonuniy”, a x loqda “halol-nohalol” deb qabul qilingan. 6) Huquq normalari aniq ko`rinishga ega. Huquq normalarining tuzilishi. Huquq normasi –davlat tomonidan belgilanadigan, kafolatlanadigan va bu muhofaza qilinadigan bar c ha u c hun majburiy x ulq-atvor qoidalaridir. Huquq normasi tuzilishiga ko`ra ush tarkibiy qismdan tashkil topgan. 1. Gipoteza – huquq normasining tarkibiy qismi bo`lib, unda norma amal qila boshlaydigan, ijro etiladigan sharoitlar bayon etiladi. Masalan, sudning fuqarolik ishlari bo`yi c ha arizalarni qabul qilishni rad etishga asos bo`luv c hi gipotezali huquq normalari: da`vogarning bahslarni qonunda belgilangan tartiblarga rioya etib, dastlab suddan tashqari hal etishi , ishning ushbu sudga dahldor emasligi, layoqatsiz sha x s tomonidan ariza berilishi. 2. Dispozi s iya – huquq sub` y ektining yuridik muhim ahamiyatga ega bo`lgan hatti-harakati mazmunini o c hib beradigan huquq normasining tarkibiy qismi. Agar gipoteza hokimiyat ko`rsatmasini qo`llashga farmon bersa, dispozi s iya o`zida yuridik normalarning asosini aks ettiradi. 3. Sank s iya – huquq normasini bajarmaganlik u c hun davlat organlari qo`llaydigan majburlov c horasi. Uning turlari: hayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum etish. Huquq normasi q u yidagilarni belgilab beradi: 1) kim, nimani va qashon qilishi kerak-dispozi s iya; 2) bu harakatni qaysi sharoitlarda amalga oshirish kerak-gipoteza; 3) huquq normasi bajarilmasligining oqibatlari qanday – sank s iya. Huquq manbai va uning turlari . Huquqni ob` y ektiv ifodalash usullariga huquq manbai deyiladi.Huquq manbalarini 4ga bo`lish mumkin: 1) Huquqiy odat-uzoq davr mobaynida amalda bo`lishi natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy deb tan olingan yurish-turish qoidasi;

2) Yuridik pre s ident-bu sud yoki ma`muriy organning yozma yoki og`zaki qarori, kelgusida bar ch a shun g a o` x shash ishlarni ko`rib c hiqish va hal qilishga asos bo`ladigan namuna, etalon, norma sifatida qabul qilinadi; 3) Normativ huquqiy hujjat – davlat vakolatli organlari tomonidan o`rnatiladigan yoki ma`qullanadigan huquqiy hujjat; 4) Normativ shartnoma-ikki yoki undan ortiq sub`yektlar o`rtasida tuziladigan, ularning huquq va majburiyatlarni o`rnatadigan, o`zgartiradigan yoki qiladigan bitim. Huqu q iy odat va yuridik pre s edent bir qator x orijiy mamlakatlarning huquq tizimida katta ahamiyatga ega, lekin O`zbekistonning huquq tizimida qo`llanilmaydi. Sud pre s edenti Buyuk Britaniya, AQS H ,Kanada, Avstriyada huquq manbai hisoblanadi. Bu mamlakatlarda sud hisobotlari c hop etiladi. Huquq tizimi, tarmoqlari va institutlari. Huquq tizimi –turli-tuman, lekin o`zaro mustahkam aloqada bo`lgan yuridik normalar yig`indisidir. Huquq tarmog`i – ijtimoiy munosabatlar sohasini tartibga soluv c hi huquqiy normalar majmuidan iborat huquq tizimining yirik tarkibiy qismidir. Bar c ha tarmoqlari o`zining x ususiyati bo`yi c ha ikki turga tasniflanadi: 1) moddiy huquq tarmog`i (ma`muriy, mehnat, fuqarolik, ekologik va h.k); 2) pro s essual huquq tarmog`i. Unga davlat organlari, mansabdor sha x slar tomonidan qo`llanadigan moddiy huquq normalaridan iborat qoidalar kiradi. Masalan: fuqarolik-pro s essual, jinoyat-pro s essual, x o`jalik-pro s essual. Huquq instituti-tegishli huquq tarmog`iga kiruv c hi jamiyat umummajburiy irodasining o`ziga x os tarzda yuridik normalarda aks etishi. Huquq instituti q u yidagi c ha turlarga tasniflanadi: 1) Huquqni muhofaza qiluv c hi; 2) Funk s ional (vazifaga ko`ra); 3) Umumiy . Huquqni muhofaza qilish institutlari qonuniylik, huquq-tartibot , fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta`minlashga qaratilgan yuridik normalardan iborat. Masalan, mehnat huquqidagi moddiy javobgarlik. Funk s ional institutlar huquqiy

tasnifga ega bo`lgan tartiblar, qoidalarga oid masalalarni hal etishni tartibga soluv c hi huquq normalarini o`z i c higa oladi. Masalan, fuqarolik pro s essual kodeksining da`volarga oid ishlarni yuritish instituti , huquqning umumiy institutlari prin s iplari, umumiy qoidalarni mustahkamlov c hi huquq normalaridan tashkil topgan. Masalan, fuqarolik kodeksining “Umumiy qoidalar” bo`limi. O`zbekiston huquq tizimi huquqning q u yidagi asosiy tarmoqlarini o`z i c higa oladi: 1) konstitu s iyaviy huquq ; 2) ma`muriy huquq ; 3) fuqarolik huquq i ; 4) jinoyat huquqi; 5) ye r huquqi; 6) agrar huquq; 7) mehnat huquqi; 8) ijtimoiy ta`minot huquqi; 9) ekologik huquq; 10)moliyaviy huquq; 11)fuqarolik-pro s essual huquq; 12)jinoyat-pro s essual huquq; 13)ho`jalik-pro s essual huquq; 14) x alqaro huquq. Normativ huquqiy hujjatlarning turlari. Normativ-huquqiy hujjatlarning Davlatning qaysi organlari tomonidan qabul qilinganligiga hamda ularning yuridik kushiga qarab ajratiladi. 1.Qonun– umum x alq ovoz berishi orqali yoki mamlakatning oliy vakillik organi tomonidan qabul qilingan normativ huquqiy hujjat. Konstitu ts iya-oliy yuridik ku c hga egadir. 2.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.– Konstitu ts iyaning 94- moddasiga asosan Prezident tomonidan c hiqariladigan normativ – huquqiy hujjat.

3.Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari.-O`zbekiston Respublikasi ijro etuv c hi hokimiyatining oliy organi o`z vakolati doirasida c hiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlardir. 4.O`zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo`mitalari va idoralarining buyruq va yo`riqnomalari – davlat boshqaruvi organlarining normativ-huquqiy hujjatlari. 5.Qoraqalpog`iston Respublikasining normativ huquqiy hujjatlari. 6.Davlat hokimiyati mahalliy ijroiya organlarining qarorlari. Q u yi organlar qabul qilgan qarorlari yuqori organlar qabul qilgan qarorlarga muvofiq kelishi kerak. Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi. Huquq ishtirok c hilari o`rtasida vujudga keladigan va huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatga huquqiy munosabatlar deyiladi. Huquqiy munosabatlar 3ta elementdan tashkil topadi: ob`yekt, sub`yekt va mazmun. Ob`yekt-huquqiy munosabat ishtirok c hilarining sub`yektiv huquq va majburiyatlari. Sub`yekt-huquqiy munosabatlarning ishtirok c hilari, ya`ni huquq va majburiyat egalari. Mazmun-sub`yektlarning o`z huquq va majburiyatlarini amalga oshirish bo`yi c ha h u qiqiy harakatlari. Huquqiy munosabatlar sub`yektlari:1) jismoniy sha x slar; 2)yuridik sha x slar. Jismoniy sha x slar-ushbu davlat fuqarolari, boshqa davlat fuqarolari, fuqaroligi yo`q sha x slar (apatridlar). Yuridik-sha x slar tashkilotlar,muassasalar, davlat organlari, davlat, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari. Huquqiy layoqat-huquqlarga ega bo`la olish va yuridik majburiyatlarni zimmaga olish qobiliyatidir. Muomala layoqati-o`z harakatlari asosida huquqlarni amalga oshirish va yuridik majburiyatlarni bajarish qobiliyatidir. Huquqbuzarlik, uning belgilari va turlari . Huquqbuzarlik – jamiyat u c hun x avfli bo`lgan qilmish (harakat yoki harakatsizlik). Bunday qilmish qonun bilan

muhofaza qilinadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar etkazishi yoki zarar etkazish x avfini tug`dirish i mumkin. Huquqbuzarlikning asosiy belgilari: 1) Ijtimoiy x avflilik-huquqbuzarlik jamiyatning qadriyatlariga tajovuz qiladi, x ususiy va ijtimoiy manfaatlarni poymol etadi, jamiyat hayotining maromiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. 2) Huquqqa zidlik-huquqbuzar qonunda yoki huquq normasida belgilab qo`yilgan taqiqni buzadi. 3) Ayblik-huquq normasini yuridik javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo`lgan sha x s buzadi va sha x s bu harakatni qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida sodir etadi. 4) Jazolanish-ma`lum huquqbuzarlik u c hun uni sodir etgan sha x sning vakolatli davlat organi tomonidan javobgarlikka tortilishi. Huqubuzarlik turlari: 1) Fuqarolik-huquqiy (majburiyatni bajarmaslik, moddiy zarar y etkazish); 2) Ma`muriy (mayda bezorlik) ; 3) Intizomiy (ishga kelmaslik, ke c h qolish); 4) Jinoiy (odam o`ldirish, o`g`irlik).

Adabiyotlar: 1. Saidov A.,Tadjihanov U.Davlat va huquq asoslari. Toshkent, 1999 yil 2. Saidov A., TadjihanovU.,Odilqoriev H. Davlat va huquq asoslari.Toshkent, 2002yil 3. Islomov Z.,Mirhamidov M. Huquqshunoslik. Toshkent, 2002 yil 4. Tadjihanov U.,Odilqoriev H. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent, 2002yil. 5. www.akadmvd.uz

Похожие

Huquqning mohiyati

Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati

Huquqning mohiyati va sotsial normalar

Huquqning manbalari

Majburiyatlarning bekor bo'lishi