Davlat va huquqning kelib chiqishi - Юриспруденция - Рефераты

Davlat va huquqning kelib chiqishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

284.5 KB

www.arxiv.uz Reja : 1. Jamiyat tushunchasi. Ibtidoiy jamiyatdan – fuqarolik jamiyatiga qadar. 2. Davlat kelib chiqishining asosiy xususiyatlari. Ilk davlatlarning shakllanishi. Davlatning paydo bо`lishiga oid nazariyalar. 3. Huquqning kelib chiqishi va uning asosiy sabablari. Huquqning kelib chiqishiga oid nazariyalar

www.arxiv.uz «Jamiyat» tushunchasi. Kishilik jamiyati. Ibtidoiy jamiyat. Quldorlik jamiyati. Fuqarolik jamiyati Jamiyat inson xayvonot dunyosidan ajralgan dan sо`ng paydo bо`lgan. Inson jamiyatning bir lamchi bugani va asosidir. Jamiyat — ongli insonlar о`zaro aloqalarining muayyan tizimi. In son doimo jamiyat bilan aloqada. Inson jami yatdan tashqarida yashay olmaydi. U faqat jamiyatdagina rivojlanadi, о`z qobiliyati va im koniyatlarini namoyon etadi, shaxs sifatida shakllanadi. О`z navbatida, shaxs ham jamiyat ta raqqyotiga hissa qо`shadi. Insonsiz jamiyatni tasavvur etish mumkin emas. Jamiyat — muayyan tabiiy ehtiyoj va manfa atlariga kо`ra birlashgan kishilarning ma`lum tarzda tashkil etilgan tizimidir. Kishilar, ularning tashkilotlari, jamoalari turli iqtisodiy , ma`naviy, ahloqiy, diniy va boshqa mu nosabatlar orqali jamiyatga birlashadi. Jamiyat — kishilarning murakkab ijtimoiy birlashmasidir. Jamiyatda biologik qonunlar e mas, balki sotsial qonunlar amal qiladi. Ja miyat birlashishga moyil bо`lgan birliklar, ya`ni guruhlar, sinflar, qatlamlardan iborat. «Jami yat» — yer kurrasidagi barcha kishilarni birlashtiruvchi eng keng tushunchadir. «Kishilik jamiyati» tushunchasi shundan kelib chiqqan. «Jamiyat» tushunchasi о`z ichiga «fuqarolik jamiyati» va «dav lat» tushunchalarini oladi. Jamiyat — muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimidir. Shuning uchun jamiyatga aniq tarixiy nuqtai nazardan yondashmoq kerak. Kishilik ja miyati о`z taraqqiyotida turli bosqichlarni bosib о`tgan. Misol uchun insoniyatning qadimiy, о`rta asrlar, yangi va eng yangi davr tarixini kо`rsatish mumkin. Jamiyat ijtimoiy hayotdagi iqtisodiy, siyos iy, ma`naviy sohalarning xususiyatlarini о`zi da namoyon etadi. «Jamiyat» tushunchasi ijtimoiy muloqot subyektlarini, ya`ni shaxs, oila, millat va boshqalarni aniqlashga imkon beradi. Tarixiy rivojlanishning turli bosqichlari da jamiyat turli shakllarni oladi. Uning ichki tuzilishi, ya`ni iqtisodiy va ijtimoiy struk turasi ham har xil bо`ladi. Kishilik taraqqiyoti davomida jamiyat tuzilishi murakkablashib bor adi. Ammo ayrim hollarda, odatda iqtisodiy, siyos iy, milliy, diniy manfaatlar asosida jami yat «ajrashish kayfiyatlariga» mubtalo bо`ladi. Davlat jamiyatning eng muhim tarkibiy elemen tidir. U jamiyatda asosan siyosiy funksiyalarni

www.arxiv.uz bajaradi. Jamiyat bilan davlat aynan bir narsa emas. «Jamiyat» tushunchasi «davlat» tushunchasi dan keng. Fuqarolik jamiyati — davlatning fuqarola ridan, ya`ni о`zaro о`zviyaloqadorlikda bо`lgan hamda ahloqiy, huquqiy va siyosiy madaniyatga ega kishilardan iborat jamiyatdir. Fuqarolik jamiyati nafaqat davlatning majburlov kuchi bi lan, balki uning a`zolari bо`lmish fuqarolarning о`zlari orqali ongli ravishda saqlab turi ladigan va qat`iy tartib qaror topgan jamiyatdir. Bunday jamiyat о`zini о`zi yuksak darajada tashkil etishi bilan ajralib turadi. Fuqaro lik jamiyatiga davlatning kuchli ta`siri talab etilmaydi. Davlat bunday jamiyatning nazorati da bо`ladi, chunki davlat — fuqarolik jamiyatining «yollanma xizmatkori»dir. Zero, davlat fukarolar, korxona va muassasalardan olinadigan soli q dar hisobiga yashaydi. Fuqarolik jamiyati nafaqat о `zining siyosiy, madaniy h ayotini, bal ki iqtisodiy, ijtimoiy hayotini ham boshqarib turadi. Hamma jamiyatlar h am fuqarolik jamiyati emas. Fuqarolik jamiyati ancha yuksak darajada gi ijtimoiy rivojlanish k о `rsatkichidir. Davlat, huquq va jamiyat muayyan aloqadorlik dadir. «Jamiyat» — eng keng tushuncha. Davlat uning ichida yuzaga keladi. Davlat huquqni keltirib chiqaradi, ammo huquq ham davlatni shakllanti radi va y о `naltiradi. Jamiyat davlat va huquq ta` sirida u yoki bu tomonga о `zgaradi. Huquq. hamma uchun majburiy b о `lib, davlat uchun ham, jamiyat a`zolari uchun ham muhimdir. Davlat va jamiyat о `zaro aloqador, ammo teng ahamiyatli emas. Dav lat bilan jamiyat aynan bir narsa emas. Mamlakatdagi ijtimoiy - siyosiy munosabatlar qancha lik mukammal b о `lsa, jamiyat va davlatning funks iyalari (vazifalari) ham shunchalik aniq aj ralib turadi. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat uz munosabatlarda b о `ladi. Jamiyat о `zining ij timoiy va iqtisodiy hayotiga oid k о `plab muammolarni davlatning yordamisiz (va aralashuvisiz) hal qiladi. Fuqarolik jamiyati о `zini о `zi boshqaradi va huquqiy davlat siyosatiga, undagi huquqiy tizimga hal qiluvchi ta`sir о `tkaza oladi. Ibtidoiy jamoa tuzumining xususiyatlari

www.arxiv.uz Davlat va huquqning kelib chiqishi masalasi barcha huquqshunoslik fanlari uchun muhim mav zudir. Ammo huquqshunos olimlar ushbu masalada umumiy fikrga kelganlaricha yо`q. Umuman, davlat va huquqning kelib chiqishiga ikki xil yondashish mumkin. Birinchisi — davlat va huquq ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi natijasida paydo bо`lgan degan nuqtai na zar; ikkinchisi – muayyan davrda aniq bir dav lat va huquq paydo bо`lgan degan nutqtai nazar. Davlat va huquq nazariyasi uchun umuman davlat ning kelib chikishi haqidagi masala alohida ahamiyatga ega. Avvalambor, davlat va huquqning qanday paydo bо`lganligiga ular о`z rivojlanishida qanday asosiy bosqichlardan о`tganligi nuqtai nazari dan qarash zarur. Hakiqatdan ham, davlat va huquq q anday sharoitda, nima uchun, nima maqsadda paydo bо`lganligi aniqlangandan keyingina ular ning tabiatini, mohiyatini va ijtimoiy hayot dagi rolini aniq belgilash mumkin. Kishilik jamiyatining ilk bosqichlarida dav lat ham, huquq ham bо`lmagan. Odamlar bu tushun chalar haqida tasavvurga ham ega bо`lmaganlar. Ki shilik jamiyati ma`lum bir tarixiy davr mobaynida davlat va huquq bо`lmasa ham yashay olgan. Kishilik jamiyatining ibtidoiy jamoa tuzumi deb ataladigan dastlabki bosqichi juda uzoq da vom etgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida odamlar ning xayoliga davlat va huquq haqidagi g`oya kel maganligi uchun emas, balki bularga hali ehtiyoj yо`qligi, jamiyat hali davlat va huquqsiz yashay olishi mumkinligi uchun mavjud emas edi. Davlat va huquq ayrim ijtimoiy guruhlarning yoki sinflarning hohishi natijasida emas, balki kishilarning irodasidan tashqari, jamiyat taraqqiyotining qonuniy natijasi sifatida pay do bо`lgan. Shunday qilib, davlat va huquq paydo bо`lmas dan oldin ham qadimiy jamiyat bо`lgan. Bu davr ibtidoiy jamoa tuzumi hukmron bо`lgan katta bir tarixiy davrni tashkil etgan. Agar kishilik jamiyati 3—5 million yil av val paydo bо`lgan bо`lsa, davlat 5 —6 ming yil ilgari kelib chiqqan. Demak, davlatning moxiyat ini tо`g`ri tushunmoq uchun ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi ijtimoiy hokimiyat va sotsial nor malarning ta`rifini bilish zarur.

www.arxiv.uz Uzoq vaqtlar bizning ajdodimiz — kroman`on odam (bundan 40 ming yil avval dunyoga kelgan deb hisoblanadi) ovchilik, baliq tutish, meva va ildizlarni tо`plash bilan, ya`ni tabiatdagi tayyor mahsulotlarni о`zlashtirish bilan hayot kec hirgan. Buning uchun u tayyor materiallardan qurol sifatida foydalangan. Kramonyonlarning ijtimoiy tuzilishi oila jamoasi kо`rinishida bо`lgan. Oila jamoasini eng obrо`li, ozuqa topishda tajribali, odat va udum larni yaxshi biladigan a`zolar boshqargan. Oila jamoasining asosini qarindoshlik munosabatlari tashkil qilgan. U bir necha avlod — otaonalar, yosh erkak va ayollar hamda bolalarni birlashtir gan. Ular ma`lum hududda kо`chmanchi hayot kechir ganlar. Oila jamoasi tashqi hujumdan himoyala nib, harbiy yurishlar tashkil qilish, jamoa bо`lib ov qilish uchun qarindoshlik asosida yi rik uyushmalarga birlashishi mumkin bо`lgan. Ibtidoiy jamoaning sotsial tuzilishi asosida qarindoshlik munosabatlari tashkil qil ganligi sababli, bu tashkiliy tuzilish urug`chilik tuzumi deb ataladi. Bu jamiyatda mehnat, oziiq- ovqat, oila-nikoh, munosabatlari aniq belgilan gan tizimga asoslangan. Oilaning munosabat larida erkak va ayolning yoshiga, о`rnatilgan nikoh shakllariga qarab oilaning yakka nikohlikdan haram shakllarigacha bо`lgan turlari tarqalgan. Mehnat kurollarining oddiyligi, mehnat unumdorligining pastligi kishilarni yashash uchun о`z kuch-g`ayratlarini va ishlab chiqarish vo sitalarini birlashtirishga majbur qilgan. Ishl ab chiqarish vositalari umumiy bо`lib, birgalikda topib keltirilgan mahsulotlar bab-bara var taqsimlangan. Bularning hammasi yuksak darajadagi onglilikdan emas, balki hayotiy za ruratdan kelib chiqqan. Kishilarning dastlabki yacheykasi avval guruh, keyin qon-qarindoshlik, umumiy mehnat va mulk ka asoslangan qabilar urug`doshlik tashkilotlari ga bо`lingan. Urug` kishilarning ilk uyushmasi bо`lmagan. U jamoaviy nikohga asoslangan oila ning shakllanish davrida paydo bо`lgan. Kabila-urug`doshlik tuzumida davlat hokimi yati emas, ijtimoiy hokimiyat bо`lgan. Bu — hudud hokimligi bо`lmay, balki kishilar ustidan hokimlikdir. Chunki urug` kishilarning hududiy birlashmasi emas, shaxsiy birlashmasi edi. Urug` bir joydan

www.arxiv.uz ikkinchi joyga kо`chib о`tishi mum kin bо`lgan, binobarin, urug`ning doimiy hudud i ham bо`lmagan. Ijtimoiy hokimiyat kuchga (qо`shin, politsiyaga) emas, balki obrо`, izzat- xurmat, urf-odatga tayangan. Ijtimoiy hokimiyat organlari ypyg` a`zolarining kengashi, ular saylagan oqsoqollar, harbiy boshliqlardan ibo rat bо`lgan. Ularda jamoat ittifiqidan boshqa hech qanday majbur etish usuli bо`lmagan. Jamiyatda imtiyozlilar, boylar va kambagallar bо`lmagan, hamma teng sanalgan. Davlatga qadar mavjud bо`lgan ijtimoiy hokimiyat ning xususiyatlari quyidagilardan iborat bо`lgan: birinchidan, ijtimoiy hokimiyat urug` va qabila doirasida tarqalib, qarindoshlik aloqalariga asoslangan; ikkinchidan, ijtimoiy hokimiyat о`z- о`zini boshqarish va ibtidoiy demokratiyaga asoslangan, ya`ni hokimiyatning subyekti va obyekti bir bо`lgan; uchinchidan, ijtimoiy hokimiyat organlari bо`lgan urug` a`zola rinint yig`ilishlari, oqsoqollar, harbiy boshliq lar ibtidoiy jamoaning eng asosiy masala larini hal qilganlar. Ibtidoiy jamiyatda ijtimoiy munosabatlar ni tartibga solish usullari . Bu yerda uchta asosii usulni — taqiqlash, ijozat berish va ijobiy (pozitiv) majburlashni kо`rsatish mumkin. T aqiqlash asosan tabu, ya`ni biror harakat ni, masalan, qarindoshlar о`rtasidagi nikohni diniy e`tiqod bilan mustahkamlangan kо`rinishd a ta`qiqlash bо`lgan. Odamlar qadimiy zamon lardayok, qon-qarindoshlar о`rtasidagi nikohning, biologik va ijtimoiy zararini tushungan hamda о`z hayotining eng qadimiy davrlaridan boshla boq qattiq jazo qо`llash yо`li bilan bu holatni taqiqlashgan. Qon-qarindoshlik nikoh ularini taqiqlash jamoalarning, ypyg`-aymokdarning, boshqa guruhlarning tabiiy kdyta tiklanishiga xizmat qilgan. Ruxsat etish insonning yoki odamlar uyushma sining о`zlashtiruvchi iqtisodiyotdagi hatti-harakat ini belgilab berish bilan barobar, yana hay vonlarning turlarini va ularni ov qilish mud datini, о`simliklar turlarini va ularning hosi lini tо`plash muddatlarini, о`simliklarning ildizlarini kovlab olish, u yoki bu hududdan, suv manbalaridan foydalanish, nikohga qadar (ba`zi jamoalarda) jinsiy munosabatda bо`lish mumkinligi kabilarni belgilab bergan. Shuning dek, muayyan ajratilgan hududlarda ov qilish va ozuqa yig`ish, yirik hayvonlarning gо`shtini jam oa a`zolari о`rtasida

www.arxiv.uz taqsimlash va qо`shni j amoa a`zolariga xadya qilish uchun berish, о`rnatilgan tartib bо`yicha ovchilarning о`zlariga taqsim lash, jamoa a`zosiga keltirilgan zarar uchun о`ch olishda birgalikda ishtirok etish kabilarga ruxsat etilgan. Jamoada erkaklar bilan ayollarning, bolalar bilan kattalarning vazifalari taqsimotini buzish, odam о`ldirish, badanga shikayet yetkazish, kannibalizm, tug`ishganlar bilan jinsiy aloqa da bо`lish, sehrgarlik (bu ish bilan faqat max sus shaxslar — sexrgarlar shug`ullangan), ayollar va bolalarni о`g`irlash, о`g`irlik, er-xotinlik ittifoqi qoidalarini, shu jumladan, jamoa lar о`rtasida nikoh. uchun ayollarni ayirboshlash nisbatini buzish, doimiy aldamchilik, er-xo tinlik ishonchini bо`zish va boshqa shunga о`xshash xatti-harakatlar taqiqlangan oziq- ovqat tayyorlash jarayonida zaruriy xat ti-harakatlarni tashkil etish, uy-joy qurish, gulxan yoqish va olovni uchirib qо`ymaslik, qurol tayyorlash, kо`chib yurish vositalarini (masalan, qayiklar) tayyorlash kabilarda ijobiy majbur lash bо`lgan. Ammo tartibga solishning bu usulla ri tabiiy sharoitni о`zgartirishga, insonni ta biatdan ajratishga qaratilmagan bо`lib, faqat tabiat mahsulotlarini о`zlashtirishni va ular ni qayta ishlashni, inson eqtiyojlarini qon dirish uchun moslashtirishning foydali shakl larini ta`minlash bо`lgan. Davlat kelib chiqishining asosiy sabablari Inson ekologik inqirozlarga javoban kechirish va qayta ishlab chiqarshning yangi usu liga — ishlab chiqarish iqtisodiyotiga о`tishi bi lan javob bergan. Yangi tosh asri, ya`ni «Neolit inqilobi» yuz bergan. Odamlar asta-sekin ovchi lik, baliqchilik, tayyor о`simliklarni hamda dehqonchilik, chorvachilikning ibtidoiy shakllaridan, dehqonchilikning yangi rivojlang an shakllariga о`ta boshlagan. Masalan, sug`ori ladigan, jumladan irrigatsiya inshootlari yorda mida sug`oriladigan dehqonchilik yuzaga kelgan. Xо`jalik hayotining yangi tashkiliy kо`rinishla ri jamiyat hayotida asosiy iqtisodiy о`rinni egallay boshlagan. «Neolit inqilobi» davomida inson tayyor hayvon ot va о`simlik mahsulotlarini qurol yorda mida о`zlashtirar edi. Endi tabiatni о`zgartirishga, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishg a, yangi о`simliklar va hayvonot turlarini yara tish,

www.arxiv.uz shu bilan tabiatning tabiiy shakllarini almashtirish yо`liga о`tila borgan. Bu о`tish faqat dehqonchilik va chorvachilikda yangi turlar yara tish emas, balki boshqa ishlab chiqarish sohala rida ham (kulolchilik, metall ishlab chiqarish va uni qayta ishlash) yuz bergan. Ishlab chiqaruv chi iqtisodiyot miloddan avvalgi IV—III mingin chi yillarda inson hayotining asosiy omili bо`lgan. «Neolit inqilobi» oqibatida yer sharining ba`zi hududlarida ilk dehqonchilik jamoalari tashkil topgan. Yakin Sharqda, bu holat milod dan avvalgi 7 ming, yillarda sodir bо`lgan. Ij timoiy-iqtisodiy rivojlanishning keyingi bosqichida miloddan avvalgi IV— I I I ming yillarda ilk dehqonchilik jamoalarida yuksalish yuz bergan. Bu yuksalish asosida dastlabki sivili zatsiyalar — ilk sinfiy jamiyatlar tashkil top tan. Ular Dajla, Frot, Amu va Sir kabi yirik daryolar vodiylarida tashkil topgan. Bu mintaq alarda dehqonchilik uchun sharoit juda qulay edi. Miloddan avvalgi I I I — II ming yillarda О`rta yer dengizidan Tinch okeani sohillarigacha bо`lgan hududda dastlabki madaniyat sivilizatsiyalari tashkil topgan. Ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati va xarakteri jihatidan ilk dexdonchilik jamo alarining kelib chiqishi, taraqqiyot bosqiichla ri — insoniyat rivojlanishining umumiy ja rayonida alohida о`rin egallaydi. Ishlab chiqarish idtisodiyotiga о`tish sivilizatsiyaning yuksalishi va odamlarning kо`payishi ni ta`minlab berdi. Olimlarning fikricha, о`q-yoy bilan qurollangan ovchiga о`zini tо`ydirishi uchun 20 kv. km. hudud kerak bо`lgan. Bu maydon bir necha dehqonni boqish uchun yetarlidir. Boshqa hisoblarga qaraganda, ishlab chiqarsh xо`jaligiga о`tish oqibatida yer yuzi aholisi mezolit dav ri oxirida (miloddan 7 ming yil avval) 10 ming kishi bо`lgan bо`lsa, neolit davri oxiriga kelib (miloddan avvalgi II ming yil) 50 mlngacha kо`paygan. Taxminiyligiga qaramay, bu hisob-kitob dehqonchilik va chorvachilikka о`tgandan keyin yer yuzi aholisi keskin kо`payganligidan guvohlik beradi. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti о`zining ilk bosqichidayoq , inson bilan tabiat о`rtasida shunday ayirboshlashni vujudga keltirgan ediki, inson qо`shimcha mahsulot ishlab chiqara boshlagan, о`simlik lar seleksiyasi, sug`oriladigan

www.arxiv.uz dehqonchilik, ayniqsa, sun`iy sо`g`orish dastlabki davrlardayoq kо`p hosil bera boshladi. Qо`shimcha maxsulot ishlab chiqish va uning о`zlashtirilishi mulkning yangi shakllarini — jamoa, guruh xususiy mulk shakllarini kelti rib chiqargan, jamiyatning tabaqalanishiga olib kelgan. Ishlab chiqarishning yangi tuzilishi jamiyat ning soning bо`linishiga olib kelgan. Na tijada jamiyatning yuqori qatlamlari asosiy ishlab chiqaruvchi ommadan ajrala boshlagan, mod diy ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etmay qо`ygan. Shunday qilib, «neolit inqilobi» — insoniyatn ing ishlab chiqarish iqtisodiyotiga о`tishiga, ib tidoiy jamoaning sotsial tabaqalanishiga, sinf larning kelib chiqiishga, davlatning paydo bо`lishi ga olib kelgan. Ilk davlatlarning paydo bо`lishi Eng qadimiy davlatlar, ilk dehqonchilik ja miyatlarining ijtimoiy-iqtisodiy asosida pay do bо`lgan va ilk sinfiy davlatlar hisoblangan. Bu dastlabki davlatlar miloddan avvalgi IV— III minggchi yillarda Mesopotamiyada, Mesoamer ikada, Torli, Peruda, har xil davrda va bir-biri dan mustaqil tashkil topgan. Ular dastlabki shahar-davlat shaklida edi. Erkin jamoachi dehqonlar endi urug` (oila) jamoa sini emas, balki qо`shnichilik jamoasini tashkil qilgan. Ular bir necha qishloq guruhlaridan ajralib chiqib, xо`jalik va diniy markazni, key inchalik ma`muriy xо`jalik va diniy markazla arni tashkil qilgan. Bunday shaharlar unchalik katta bо`lmagan. Bunday davlatda yо`lboshchilar va kohinlar о`troq yashaganlar. Bu shahar-davlatlarda majlislar, kengashlar о`tkazilgan. Shahar-davlatlarda sotsial tabaqalanish kuchli bо`lgan, mulkiy tengsizlik, mehnat taqsimot i mavjud edi. Kulollar, misgarlar, duradgorlar va boshqa hunarmandlar yashagan, dastlabki ma`muriy boshqaruvchilar — ishlab chiqarishni, hisob-kitobni, jamoa ishlarini (hasharni) tashkil qilish, jamoa jamg`armasidan ba`zi narsa larni ajratib berish bilan shug`ullanuvchi shaxs lar paydo bо`lgan edi.

www.arxiv.uz Shahar-davlatlarda boshqaruv, ma`muriy va mafkuraviy markaz (shahar jamoasi, saroy va ibodatxona) tashkil topgan. Shu jumladan ibo datxonalar diniy, tashkiliy, hokimlik, taqsimot va axborot tizimi bо`lib qolgan. Shahar yaqin qishloqlarga nisbatan davlat boshq aruvi vazifasini bajara boshlagan. Bu vazifalar (funksiyalar) turlicha edi, jamoa dehqon chiligini va yer egaligini boshqarish; jamoaning diniy marosimlarini bajarish; davlatlararo mahsulot ayirboshlash (vaqti kelib tovar ayir boshlashga bosib о`tgan); harbiy hujumlardan himoya qilish, boshqa shahar-davlatni bosib olish uchun harbiy yurishlarni tashkil qilish; о`lpon yoki soliqlarni undirish; jamoa zahiralarini (asosan oziq- ovqatni) tabiiy ofat yuz bergan da, xarbiy bosqin bо`lganda taqsimlash uchun tо`plash; janjallarni (tortishuvlarni) hal qilish uchun, an`analarni, odatlarni qо`llab-quvvat lash uchun, dunyoviy va diniy qoidalarni jo riy qilish uchun, hunarmandchilik, savdo-sotiq ni rivojlantirish uchun tegishli institutlarni tuzish. Shahar davlatlarning dastlabki muhim vazi fasi erkin jamoachi dehqonlarning (ilk dehq onchilik jamiyatlarining) asosiy sotsial va ishlab chiqarish kuchlariga — ya`ni maydonlari ga, suvga, sug`orish shoxobchalariga bо`lgan ehti yojlarini qondirishga qaratilgan axborot xiz mati funksiyasi edi. Ariqlar qazish, kо`priklar qurish, jamoa zahirasini ta`minlash, hisobga olish, tо`lovlar, soliqlarning hammasi shahar-davlat larda har xil ma`lumot tо`playdigan keng tarmoqli axborot tizimining tashkil topishiga olib kelgan. Masalan, inklar davlatida muayyan oilaning a`zolari haqda, shumerlar davlatida hasharga chiqqan-chiqmaganlar haqida ma`lumot lar tо`plangan. Bunday tizim va boshqarishni tashkil qilish jamiyatdan ajralib chiqqan maxsus axborot xizmatchilari guruhi — kohinlar, hat totlar zimmasida edi. Bu guruh bilimda hukmronlik qilgan, jamoa zahiralarini nazorat qilib sud va jazolash va zifalarini bajargan, axborotning nazoratini yuritib ijtimoiy yaqinlashtiruvga xizmat qilgan . Sotsial institut sifatida tashkil topayot gan dastlabki davlat ilk dehqonchilik, ilk sin fiy jamiyatda ishllb chiqaruvchi iqtisodiyotni tashkil etib, unga xizmat qilgan.

www.arxiv.uz Ushbu konsepsiya davlat va huquq nazariyasida davlatning kelib chiqishi xaqidagi markscha-lenincha mulohazalardan tubdan farq qiladi. Bu konsepsiya dastlabki shahar davlatlarining tashk iliy funksiyalariga, davlatning kelib chiqi shi va ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot о`rnatili shidagi о`zaro bog`liqlikka doir yangi bilimlarg a asoslangan. Sinfiy yondashuvga kо`ra ibtidoiy jamiyatdan sivilizatsiyaga о`tish bosqichida qо`shimcha mahulo t, xususiy mulk paydo bо`lib, jamiyat sinfl arga bо`linar, hukmron sinf kelib chiqib, u dav latni tashkil qilar va davlat yordamida majbur lash yо`li bilan ekspluatatsiya qilinuvchi sinf ni tobelikda ushlab turar, urushlar bо`lar, asir tushganlar о`ldirilar, hatto iste`mol ham qili nar edi. Keyinchalik esa ulardan turli ishlarni bajarishda foydalanganliklari sababli dastlab ki ekspluatatsiya qilinadigan sinf asir-qо`llar bо`lib, qashshoqlashib, qaram bо`lib qolgan fuqaro lar ham ular qatoriga qо`shilgan edi. Shu sa babli birinchi davlat — quldorlik davlati bо`lib, bir sinfning ikkinchi bir sinf usti dan hukmronligini ta`minlaydigan mashina deb ta`riflanardi. Sha h ar - davlatlarning funksiyalari turlicha edi. O q ibatda dastlabki bosqichlardayoq keng tar mo q li davlat apparati tashkil to p di. Uncha katta b о `lmagan qadimiy shahar-davlatlarda yozma man balarga qaraganda, miloddan avvalgi IV—III ming yillarda 80 dan 130 gacha amal va kasblar b о `lgan. Ilk sinfiy tuzumda jamiyat zodagonlarga, boy shaharliklarga, erkin shaxslarga b о `lingan. Sha h ar - davlatlarning dastlabki apparati deh q onchi lik jamoalarining sotsial boshqarish tuzumi (deh q onlarning yi g` ini, o q so q ollar kengashi, y о `lboshchilar, sarkardalar) asosida tashkil top gan. Keyinchalik bajaradigan funksiyalari, jamoaga yakin qishloqlarga munosabatidan kelib chi q ib, shahar-davlatning boshqarish apparati b о `lib qo lgan. Ilk davlatlarning sinfiy tabiati vaqt о `tishi bilan о `zgargan. Jamiyatning tabaqalanishi, sinflarning tashkil topishi, bilan u yoki bu sinf davlatni egallab olgan, uni о `z manfaat lariga moslashtirishgan. Sinflar va davlatning tashki l topi shi must aqil , yonma - yon, bir- bir i bilan hamkorlikda borgan. Sinflarning tashkil topishi dastlabki davlatning (shumerlarda, mayyal arda, atsteklarda, inklarda,

www.arxiv.uz qadimgi Misrda, H indistonda, Xitoyda) kelib chiqishini pa g` batlantirgan. Shu bilan birga, dastlabki davlat ning о `zi ham sinflarning kelib chiqishiga turt ki bergan, ilk sinfiy jamiyatning kelib chiqishi ni tezlashtirgan. Ilk sinfiy davlatlarda jamoa zodagonlarining ajr ali b chiqishi yanada kuchaygan, mansablarni egallashda sulola mexa nizmi yuzaga kelgan (mansablar ajdoddan avlod ga qo ldirilgan), eng muhimi shu asosda alohida guruhlar cheksiz boylik orttiravergan. Ilk davlatlar hukmron sinfning faoliyati natijasidagina kelib chiqqan emas. Bu ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot, dehqonchilik madaniyati vujudga kelayotgan bosqichdagi jamiyat taraqqiyot ining natijasidir. Ammo, u yoki bu sinf dav latni q о `lga olib, uning yordamida hukmron sinf b о `lib qolishi ham mumkin b о `lgan. Moddiy ishl ab chiqarish usuli — jamiyat va ijtimoiy tar tiblarning rivojlanishini ta`minlovchi omil, ijtimoiy tarakxiyotning asosiy harakatlanti ruvchi kuchidir. Davlat apparati dastlabki bosqichlardayoq keng tarmo q li murakkab tizimga ega edi. U о `zini saqlash va faoliyat k о `rsatish uchun ma`lum manba larga muhtojlik sezgan. Bunday manbalar soliq lar, yi g` imlar va boshqa tushumlar edi. Davlat asosida tuzilgan har qanday jamiyat samarali boshqarishta muhtoj b о `lib, uning key ingi rivojlanishi shunday boshqarishni izlash bilan bo g`l i q dir. Davlat о `z funksiyalarini bajarish uchun odam larning alohida qatlami — davlat apparatiga ega b о `lgan. Bu muayyan hokimiyatga ega b о `lgan, ya`ni zaruriyat tu g` ilganda majburlash, z о` ravonlik yor damida a ho lining boshqa taba qa larini о `z erki ga buysundirish, u yoki bu manfaatlarni ta`min lovchi kishilar guruhi edi. Buning uchun ilk davlatlarda, ibtidoiy ja miyatning sotsial tizimidan farqli ularoq о `ziga xos davlat institutlari — sudlar, turmalar, politsiya, armiya paydo b о `lgan. Ular majburla shg a moslashtirilgan organlar edi. Ilk sinfiy jamiyatda katta s u g`orish insho otlarini va sa g` analarni q urishda о` n minglab kishilar ishtirok etardi. Lekin, ba`zi ho llar da, k о `pchilik tomonidan

www.arxiv.uz qabul qilingan tartib-qoida larni bajarmaganlarga nisbatan majbur lash q о `llanilardi. Ammo ilk sinfiy davlatlardagi majburlash va maxsus organlarning rolini b о` rttirib k о` rsa tish kerak emas. Bu davlatlarda umumijtimoiy funksiyalarni, ya`ni mehnat, ishlab chi qa rish faoliyatini, jamiyatning ma`naviy ha yotini boshqa rishga m о` ljallangan asosiy organlar hisob lanardi. Davlat ibtidoiy jamiyatdan hududiy tashkil topishi bilan farq ham qilardi. Xududiy tuzilishn ing birinchi bosqichi shahar edi. Shahar odamlarini q arindoshlik asosida emas, balki ma`lum hududga k о `ra birlashtirgan. Jamiyat tuzilishining, yangi davlat shaklini tahlil qilish asosida quyidagicha xulosa qilish mumkin. Davlat yagona hududiy kenglikdagi xо` jalik faoliyati (ba`zi olimlar yagona h ududiy keng likka yagona iqtisodiy kenglikni ham q о `shadi lar), turli umumijtimoiy funksiyalarni ba jaradigan va davlatning majburlash kuchini ishl ata oladigan davlat apparatining mavjudligi, yagona soli q lar va moliya tizimiga egaligi bi lan ibtidoiy tuzumdan farq qiladi. Bundan tashqari davlat hududida о `zaro mulo qo t quroli sifatidagi til birligi (buvday til b о `lishi, ma`lumki unda yashovchi etnik guruhlar xilining mavjudligi va undan foydalanish mumkinligi inkor etilmaydi), yagona mudofaa va tashqi siyosat, transport, axborot, energet ik tizim, davlat tomonidan himoya qilinadigan shaxs huquqlarining ma`lum birligi kabi lar ham davlatning ibtidoiy tuzumdan farqini k о `rsatadi. Yuqoridagilar davlatning paydo b о `lishiga asosiy sabablardir. Davlat paydo b о `lishining aniq shakllari esa turlicha b о `lishi mumkin. Davlat paydo bо`lishining turli shakllari Haqiqatan h am, davlatning paydo bо`lishi uzoq davom etadigan murakkab tarixiy jarayon bо`lib, bu jarayon, turli xalqlarda, turli mintaqalarda har xil kechgan. Sharqda davlat kelib chiqishi ning Osiyocha ishlab chiqarishga asoslangan shak li keng tarqalgan. Bunga qadimiy Misr, Bobil, Hind, Xitoy davlatlarining paydo bо`lishini kо`rsatish mumkin. Bu davlatlarda urug`doshlik

www.arxiv.uz tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalari bо`lmish yerga jamoa mulkchiligi, kollektiv mulkchilik va boshqalar о`ta barqaror bо`lgan. Bu dav latlar bir vaqtning о`zida ham qishloq xо`jalik muamoalarini ekspluatatsiya qilgan, ham ishlab chiqarishning tashkilotchilari bо`lgan. Afina va Rimda esa davlatning kelib chiqish j arayoni о`zgacha yо`ldan borgan. Qadimgi Afinada urug`doshlik jamiyati ichida avj olgan sinfiy qarama- qarshiliklardan davlatning sof klassik shakli paydo bо`lgan. Rimda plebeylarning uzluksiz kurashi natijasida urug`doshlik tuzumi yemi rilib, uning harobalari о`rnida davlat paydo bо`lgan. Germanlarda esa davlat boshqa hududlar ni bosib olish natijasida paydo bо`lgan. Davlatning kelib chiqishidagi umumiy prins iplar muayyan tarixiy sharoitlarda har xil bо`lgan. Davlat qisman urug`doshlik tuzumini о`zgartirish, qisman bu tuzumga yangi organlar kiritish yoki bu tuzumni surib chiqarish, shuning dek, davlat hokimiyatining chinakam organ lari bilan tо`la almashtirish orqali paydo bо`lgan. Davlat aslo jamiyatga tashqaridan zо`rlab ki ritilgan kuch emas. Davlat, Gegel aytgan, «ma` naviy g`oyaning haqiqatga aylanishi», «aklning obrazi va haqiqatga aylanishi» ham emas. Davlat — kishilik taraqqiyotining ma`lum bosqichida kel ib chiqqan sivilizatsiya mahsulidir. Demak, davlat jamiyatning mahsuli. U jamiyatning siyosiy tashkiloti bо`lib, muayyan hududda sinfiy, umumin soniy, diniy, milliy va boshqa aniq manfaatlarni amalga oshirishga kо`maklashadi. Davlat — insoniyat hayotining muhim obyektiv tashkiliy shaklidir. U ma`lum iqtisodiy, ijti moiy va ma`naviy muhitdan kelib chiqqan, siyosiy hayotda katta о`rin va sotsial qimmatga ega. Davlatning paydo bо`lishi — tarixiy qonuniyat. Insoniyat davlat paydo bulguniga qadar о`z taraqqiyotida uzoq yо`lni bosib о`tgan. Davlat ham, huquq ham bо`lmagan ibtidoiy jamiyat asosan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish dara jasi bilan farq qiladigan turli bosqichlarny о`tgan. Mehnat qurollarining rivojlanishi va takomillashishi, yirik ijtimoiy mehnat

www.arxiv.uz taqsimot i (ziroatchilikning chorvachilikdan, hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralishi, sav doning alohida iqtisodiy sohaga aylanishi) natijasida mehnat unumdorligi oshgan, ortiq cha maxsulotlar hosil bо`lgan. Bu esa xususiy mulk chilikka va jamiyatning mulkiy jihatdan qat lamlarga ajralishiga olib kelgan. Natijada aso siy mashg`uloti xususiy mulkchilik munosabatla rini va mulkdorlar manfaatini himoya qilishdan iborat bо`lgan kishilarning maxsus guruhlari yuzaga kelgan. Shunday qilib, ibtidoiy jamiyatdagi sarkar dalar, oqsoqollar, qabila boshliqlari, diniy hokimiyat egalariga tegishli bо`lgan ijtimoiy hokimiyat asta- sekin davlat hokimiyatiga aylangan. Davlat paydo bо`lgunicha mavjud bо`lgan ja miyatdagi ijtimoiy hokimiyatni saqlashning aso siy vositasi — oliy ruhoniylarning shaxsiy obrо`si edi. Davlat hokimiyatining mohiyatini esa majburlash tashkil eta boshlagan. Insonning jamiyatdagi mavqei tubdan о`zgargan. Agar ibti doiy jamiyatda insonning mavqei alohida shaxs ning oilaga, uruqqa yoki qabilaga mansubligi bilan belgilangan bо`lsa, davlatga ega jamiyatda insonning mavqei uning huquqiy holati va dav lat hokimiyati egalariga shaxsiy yaqinligiga qarab belgilanadi. Davlat jamiyat rivojining muayyan bosqichi da yuzaga kelgan. U о`zining shakllanishi va ri vojlanishida uzoq, murakkab yо`lni bosib о`tgan. Jamiyat rivojining dastlabki bosqichlarida Davlat yetarlicha rivojlanmagan siyosiy tashkilot edi. Bunday davlat eng avvalo majburlashga asoslangan. Demokratiya sharoitida davlat sivilizatsiya talablariga mos tarzda rivojlanadi. U iqtisod iy va ma`naviy omillar asosida hokimiyatning mamlakatdagi tartib-intizomni ta`minlaydigan bir butun tashkilotiga aylanadi. Davlat о`zining asosiy vazifasini — xalq hokimiyatchiligi, iqtisodiy erkinlik, mustaqil shaxs erkinli gini amalga oshiradi. Davlatning kelib chiqishi tо`g`risidagi nazariyalar Davlatning kelib chiqishi tо`g`risida turli nazariyalar mavjud.

www.arxiv.uz Davlatning kelib chiqishi haqidagi patriarxal nazariyasiga binoan, davlat oilaning taraqqiy etishi natijasida paydo bо`lgan. Oiladan urug`-qabila — davlat vujudga keladi. Patriarxal nazariya tarafdorlari davlat bev osita kattalashib ketgan oiladan kelib chiqqan, monarx hokimiyati esa oilaning barcha a`zolari ga rahbarlik qiladigan otadan meros bо`lib о`tgan deb hisoblaydilar. Ushbu nazariya Yunonistonda (qadimgi Gretsiyada) paydo bо`lgan va Arastu (Ari stotel) asarlarida asoslab berilgan, XVII asr da yashagan ingliz olimi Filmerning «Patri arx» asarida rivojlantirilgan. Muallif In jilga asoslanib, Odam Atoning hokimiyatni xudodan olib, о`zining katta о`g`li — patriarxga, u esa о`zining avlodlari bо`lgan qirollarga bergan ligini isbotlashga uringan. Patriarxal nazariya ingliz sotsiologi, tarix chisi va yuristi Genri Men (1822— 1888) tomoni dan yaratilgan. Bu nazariyaning Rossiyadagi taraf dori rus olimi N. Mixaylovskiy edi. U urug`doshl ik aloqalarining yо`q bо`lishiga va davlatning paydo bо`lishiga urug`doshlik aloqalarining da vomi bо`lgan milliy aloqalarning rivojlanishi sabab bо`lgan deydi. Uning ta`biri bо`yicha dastav val oila vujudga kelgan, oila о`sib kabilaga ay langan, qabila esa о`sib borib davlatga aylangan. XVII—XVIII asrlarda davlatning kelib chiqi shining shartnomali nazariyasi paydo bо`lgan. Bu nazariyaga kо`ra, hokimiyat xalq tomonidan, xalq ning monarx bilan bitim tuzish natijasida о`rnat iladi. Shartnomali nazariyaning vakillari Gol landiyada Gugo Grotsiy va Spinoza, Angliyada Lokk, Fransiyada Jan Jak Russo, Rossiyada Ra dishchev bо`lgan. Russoning kitobi aynan shunday: «Ijtimoiy shartnoma» deb atalgan. Shartnomali nazariyaga odamlar qо`zg`olon kо`tarish, monarxlarni qulatish huquqiga ega, ular davlatga birlashib, о`zla rining tabiiy erkinliklarini yо`qotmaydigan balki cheklaydilar, xolos, degan tabiiy huquqiy ta`limot asos qilib olingan. Shartnomali na zariyada insonning tabiiy huquqlari asoslab ber ilgan. Shartnoma nazariyasiga kо`ra, davlat ongli ijod mahsuli, odamlar kelishgan ahd natijasi. Davlat — о`zaro kelishuv asosida va ongli tarzda birlashgan kishilar

www.arxiv.uz tashkiloti bо`lib, ana shu shartnoma asosida ular о`zlarining erkinlikla ri va hokimiyatining bir qismini davlatga ber adilar. Zо`ravonlik nazariyasi davlatning kelib chiqi shini bosqinchilik yoki bir kabilaning boshqa qabilani bosib olishi bilan izohlaydi. Bu na zariya tarafdorlari sinflar va davlatni urush, zо`ravonlik, bosqinchilik mahsuli, deb izohlaydi . Davlat g`olibning hokimiyatini mustahkamlash uchun tuziladi. Zuravonlik nazariyasining vakil lari avstriyalik yurist L. Gumplovich, nemis na zariyotchisi YE. Dyuring va K.Kautskiylardir. Bosqinchilik, zо`ravonlik davlatning paydo bо`lish jarayonini tо`xtatib qolishi yoki tezlasht irishi mumkin, lekin u birinchi sabab bо`lol maydi. Davlatni vujudga keltiruvchi bosh omil moddiy ishlab chiqarshning taraqqiyot dara jasi, ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasidir. Davlat kelib chiqishining psixologik nazariyas i ham bor. Bu nazariya tarafdori sotsiolog Gab riel Tarddir. Bu nazariya davlatning kelib chi qishini kishilarning hukmronlikka va buysu nishga bо`lgan ehtiyoji bilan izohlaydi. Rus olimi Korkunov, professor Petrojitskiylar ham davlat insonning buysunishga intilishi doira sida paydo bо`ladi, deb hisoblaganlar. Psixolo gik nazariya xalqni alohida xususiyatlarga ega bо`lgan kishilarga buysunishni istovchi passiv omma deb biladi. Davlat kelib chiqishining psixologik naza riyotchisi sotsialist Rudolf Pamperiyen dav latning kelib chiqishini kishilarga xos bо`lgan hokimiyat instinkti bilan izohlaydi, hokimiyat instinktini ochlik yoki sevgi instinkti bilan taqqoslaydi. U davlatga qarashlarni oilada vujudga kelgan tasavvurlar bilan bog`l ashga va bu bilan psixologik nazariyani patriarxal nazariya bilan birlashtirishga uri nadi. Irrigatsiya nazariyasiga kо`ra, davlatning kel ib chiqishi, ularning ilk shakllari Sharqdagi ulkan irrigatsiya inshootlarini qurish va ular dan foydalanish bilan bog`liq. Ushbu nazariya nem is olimi Vittfogelning «Sharq istibdodi» asarida ifodalab berilgan. Sinfiy nazariya namoyandalarining, K.Marks, F. Engels, V.I. Lenin fikricha, davlat iqtisod iy sabablar — ijtimoiy mehnat taqsimoti, qо`shimcha mahsulot, xususiy mulkning paydo bо`lishi , jamiyatning qarama-qarshi iqtisodiy man faatlarga ega

www.arxiv.uz sinflarga ajralishi tufayli kelib chiqqan. Ushbu jarayonlarning obyektiv natijasi о`laroq davlat о`zining maxsus boshqarish va bos tirish vositalari bilan ana shu sinflarning ku rashini bostirib turadi. Bunda davlat hukmron sinf manfaatlarini himoya qiladi. Davlat kelib chiqishining sinfiy nazariyas i, ya`ni markscha-lenincha ta`limot davlat va huquqning mohiyatini ularni vujudga keltir gan iqtisodiy bazis bilan bog`liq ravishda olib karaydi. Bu nazariyaning о`ziga xos xusu siyati — davlatning sinfiy mohiyatini e`ti rof etish ham davlatni materialistik talqin qilishdir. Bu nazariyaga kо`ra, har qanday davlat jamiyatga nisbatan butun jamiyat irodasi ning ifodachisi sifatida emas, balki iqtisodiy hukmron sinfning quroli, ekspluatator sinflarning ekspluatatsiya qilinuvchilarni ezish, bostirish quroli sifatida maydonga chiqadi. Sinfiy nazariya tarafdorlari davlatni hukmron sinfning siyosiy hokimiyat tashkilot i, huquqni esa shu sinfning qonun holiga keltirilgan irodasi deb k.araydi. Bu ta`li motga kо`ra, davlat sinflarning bir-biriga nisbatan qarama-qarshiligini jilovlab tu rish uchun zarur bо`ladi, davlat yordamida iqtisod iy hukmron sinf siyosiy hukmron sinf ham bо`lib qoladi, bu sinf davlat siymosida mazlum sinfni bostirib, ezish uchun yangi qurolga ega bо`ladi. Teologik nazariya vakillari davlatning xudo tomonidan yaratilganligini uqtiradilar. Ular «butun hokimiyat xudoniki» degan qoidani il gari suradilar. Bu nazariya qadimda paydo bо`lgan va о`rta asrlarda keng tarqalgan. Ushbu nazariya teokratik, ya`ni davlat boshliga ayni paytda uning diniy raxnamosi bо`ladigan davlat qaror topgan davrdagi jarayonlarni aks ettiradi. Davlatning kelib chiqishi tо`g`risidagi ay rim nazariyalar shulardan iborat. Bu nazariyal ar davlatning kelib chiqishiga sabab buluvchi turli omillarni kо`rsatadilar. Davlatning vujudga kelishiga iqtisodiy, harbiy, siyosiy, mafkuraviy, biologik, ilohiy, ison ruhiyati va boshqa omillvar sabab bо`lishi mumkin. Iqtisodiyot davlat va huquqda nisbatan bir lamchi kuch, davlat esa ikkilamchi kuch bо`lib may donga chiqadi. Davlat iqtisodiyotning hosilasi, lekin paydo bо`lgandan keyin u ma`lum nisbiy mustaqillikka ega bо`ladi, jamiyat

www.arxiv.uz hadyotida va uning iqtisodiy taraqqiyotida aktiv rol uynay di. Davlat iqtisodiyotga nisbatan ijobiy va sal biy rol uynashi mumkin. Agar davlat о`z umrini о`tayotgan ishlab chiqarish munosabatlarini himoya qilsa, о`z taraqqiyotiga tо`sqin bо`ladi. Agar dav lat yangi ishlab chiqarish munosabatlarini ri vojlantirishga yordam bersa, yangi, yanada pro gressiv jamiyatning iqtisodiy negizini barpo etishga intilsa, ijobiy ilg`or kuch bо`lib maydonga chiqadi. Huquq kelib chiqishining asosiy sabablari Neolit inqilobi insoniyat tarixini, uning taraqqiyotini ikki usulga — о`zlashtiruvchi va ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga bо`linishining cheg arasigina emas, balki murakkabligi jihatdan davlatdan qolishmaydigan sotsial institut bо`l mish huquq ning kelib chiqishini о`rganish uchun h am muhim metodologik asosdir. Agar davlatning kelib chiqishi jarayonini о`rganishda ibtidoiy jamiyatdagi tashkiliy va sotsial tuzilmalarni о`rganishga asosiy e`tibor bsrilgan bо`lsa, huquqning kelib chiqishini о`rgan ishda ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy munosa batlarni tartibga solish usullariga e`tibor ber ish lozim. Shu munosabat bilan bir necha tabiiy savol lar tug`iladi. Inson va uning turli uyushmalari ypyg`, jamoa, aymoq va shunga о`xshashlarning hatti- harakatlarini nima belgilab bergan, qanday k;ilib ta`minlagan? Huquq eng qudratli sotsial tartibga solish vositasining biri bо`lganmi yoki u kishilik jamiyati taraqqiyotining ma`lum bosq ichida kelib chiqqanmi? Davlat kelib chiqqunga qadar va davlat tashkil topgandan keyingi jamiyatlardagi ijtimoiy munosabatlarni tartib ga solish tizimi bir-biridan nima bilan farq lanadi? Huquqning kelib chiqish sabablari va mohiyat ini hal qilish davlat va huquq nazariyasining eng asosiy masalalaridandir. Sovet davrida chiqqan davlat va huquq naza riyasiga oid darsliklarda hukukning kelib chi qishi masalasi davlatning paydo bо`lishi bilan bog`liq ravishda kо`rib chiqilgan. Bunda sinfiy hamiyat a`zolari hatti-harakatini, xususiy mulk ni himoya qilishni, sinfiy hukmronlikni, eks pluatatsiyani tartibga solishii

www.arxiv.uz о`rganishda aso siy e`tibor majburlash, zо`rlik imkoniyatiga qaratilardi. Huquqning jamiyatning yangi holatini qо`llab-qо`vvatlash tizimi sifatidagi umum ijtimoiy ahmiyatiga, umuminsoniy qadriyat sifatidagi jihatlariga yetarlicha e`tibor beril masdi. Bunday о`ta sinfiy yondashuv jamiyat hayotida gi zо`rlikning о`rni bilan, davlatning sinfiy zо`ravonlik mashinasi, huquq esa uning quroli, tayanchi, zо`rlikning shakli deb tushunadigan markscha-lenincha tasavvur bilan bog`liq. Hozir gi zamon huquqshunoslik fani umumlashtirgan yangi tarixiy ma`lumotlar huquqning paydo bо`lishidagi muhim tomonlarni e`tiborga olishni taqozo etadi. Bu ma`lumotlar insonning hatti-harakat larini ilk sinfiy jamiyatda tartibga solish ibtidoiy jamiyatdagi tartibga solishd an nafaqat mazmuni va tartibga solish usuli bilan, balki boshqa bir qator muhim jihatla ri bilan ham farq qilib turishidan guvoxlik beradi. Miloddan avval IV-III minginchi yillarda ij timoiy tartibga solish tizimida yangi element — dehqonchilik jamiyatida ishlab chiqarish fao liyatini yozma normalarda aniq belgilab qо`yish paydo bо`lgan. Normativ dehqon taqvimlarining paydo b о `lishi normalarni yangicha q ayd etish, ularning yangicha ifoda etilishi edi. Miloddan avvalgi IV - III ming yillarda Mesopotamiya, Misr, H indi stondagi dehqonchilik jamiyatlarining taqvim larida huquq paydo b о `la boshlagan. Shahar - davlatlar rivojlanishining keyingi bos q ichlarida ta`qiqlovchi, ijozat beruvchi, po zitiv majburlash tizimini ifodalaydigan, bar cha tartibga soluvchi tizimning axborotini umu miy, dunyoviy shaklga о `tkazgan yozma manbalar kelib chi qq an. Lekin bu manbalar avvalgidek di niy - e`tikrd bilan bog`lanishni saklagan edi. Shu bosqichda qonunlar, kodekslar, qonunlar tuplami, qonunlarni, sud tajribasini sistemalasht irish kelib chiqqan. Bizga ma`lum ilk qonunlar tо` plami — podsho Ur - Nammu (Shumer davlatida) miloddan avvalgi III ming yillikda qabul qilgan qonunlar edi.

www.arxiv.uz Bizgacha yetib kelgan ilk sinfiy jamiyatning qonunlari birinchi davlatlarning tuzilishini ifodalaydi. Ular birinchi siyosiy uyushgan ja miyat hayotining hamma tomonlaridagi voqelik dan ancha uzoq edi. Huquq rivojlanishining dastlabki bos q ichla rida «ijobiy» qonunlar paydo b о `lgan. Ular xalq ommasining kurashini cheklab turgan ekspluatats iyani kuchaytirishga y о` naltirilgan huquqni tashk il qilgan. Bunday kurash eng qa dimiy huquqiy hu jjatlar — Xammurappi qo nunlarida, Salon islohotlarida, XII jadval q onunlarida о `z ifo dasini topgan. Huquq paydo b о `lishi bilano q umumijtimoiy funksiyani bajarish bilan birga, normativ sin fiy tartibga solish ( hu kmron sinf nu q tai na zaridan t u rib ijtimoiy munosabatlarni tartib ga solish) vazifasini ham bajargan. Ilk sinfiy jamiyatda protseduralar tartib q oidalar ta`minlash shakllari sifatida yangi xususiyatga ega edi. Avvaliga ilk sinfiy ja miyatning normalarini sotsial nazorat qilish yangi usullari tashkil topgan. Ibtidoiy ja miyatda jamoa, guruhlar, jamoa oqsoqollari shunday nazoratchi sifatida ishtirok etardi. Ilk sinfiy jamiyatda esa ularning о`rnini maxsus tayinlangan mansabdor shaxslar (masalan: ja- moachi — dexkrnlarning ishga chikishini hisob ga oluvchi, mehnatini tashkil qiluvchi hisobchi lar), maxsus tuzilgan davlat institutlari — po litsiya, armiya egallagan. О`zaro nizolarni hal qi lish uchun maxsus davlat organi — sud tashkil qilingan. Shuningdek, qonunlarni tatbiq qi lish, tartibbuzarlarni jazolash uchun undan foy dalangandar. U yoki bu bitimlarni, vakolatnomalarni va boshqa protsedura hujjatlarini tasdiqlashni kasb qilib olgan shaxslar paydo bulgan. Endi- likda davlat shartnoma munosabatlariga arala sha boshlagan. Shu asnoda ilk sinfiy jamiyat ning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish tizimi protsedura tomonidan rasmiylashtiril gan institusiyaviy xarakter kasb eta boshlagan. Ilk sinfiy jamiyatlarda odat huquqiga о`sib о` tgan odatlar ham bо`lgan. Bu odatlarni davlat apparati jumladan sud e`tirof etgan va himoya q ilgan. Odat huquqining uziga xos protsedura tomon lari bor. Unda о` tmish sar q itlarining sha kl lari h ali kuchli saqlangan. U etnik marosimlar, ramz lar, sud

www.arxiv.uz jarayoni tartiblari, din, axlo q a q idalaridan, h atto folklordan h a l i t о` li q ajra l magan. Ilk sinfiy jamiyatdan t о` li q ma`nodagi jamiyatga (Osiyo ishlab - chi qarish usulidagi, Yev ropa tipidagi quldorlik , feodal davlatlari) о` tish bilan odat huquqi pretsedentga о`rnini bо`shata boshlagan. Lekin huquqiy pretsedent ham mahalliy sharoitni, sinfiy о`ziga xoslikni h isobga olgan. Faqat statut huquqi (qonunlar) asta-sekin odat va pretsedent huquqini tо`ldirib, uni siqib chiqara boshlagan. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning bunday tizimi boshqacha yondashuvni va ah loq qoidalarini о`rnatishni, aholini xabardor qilishning yangi usullarini talab qilgan. Masa lan, adolatli narx-navoni belgilovchi Xammu- rappi qonunlari toshlarga о`yib yozilgan va ular bozorga yaqin joyga о`rnatilgan. Shuningdek, sanksiyalar ham avvalgi bosqichd a qо`llanilgan tadbirlardan mutlaqo farq qil gan. Ilk sinfiy huquqda ular о`sib kelayotgan mulkiy va ijtimoiy tengsizlikka xizmat qila boshlagan. Bu holat ijtimoiy jihatdan yuqori turuvchilarning mulkini himoya qiluvchi sanksiyal arning keskin kuchayishida, shaxsga qarshi qara tilgan jinoyatlar uchun beriladigan jazolarni shaxsning mavqeiga qarab (erkin shaxs, qul, erkak, ayol, bolalar) belgilashda, imtiyozlarning qonunlashtirilishida ifodalangan. Bibliyada, masalan, «kimdir biror shax s ni urganda u vafot et s a, о` limga h ukm q ilinsin. Agar, u о` z q ulini yoki xizmatkorini tayoq bilan urganda ular qa zo q ilsa, bunday shax s jazolanishi lozim» — deb k о` rsatilgan. Jazolarning bunday taba q alanishi ilk sin fiy jamiyatlarda keng tarqalgan. Sotsiologiya fani ma`lumotlariga q araganda, ilk huquq, uchun q uyidagi h olat xosdir: ilk sinfiy jamoaning undan yettisida bir xildagi jinoyat uchun oddiy jamoa a`zolari yuq o ri taba q a vakillariga nisbatan qa tti q ro q jazolangan, bittasida barobar va fa q at ikkitasida — masala aksi ncha hal q i li n gan. Ilk huquq, sanksiyalari — mulkiy jarima, pul jarimalari, tan jaro h ati, о` lim jazosi q at`iy о `rnatila boshlagan. Yurish-turish qoidalari ya`ni normalar aniq mantiliy tuzilishga ega b о `la boshlagan. Sanksiyal ar diniy elementlardan xolis b о `la boshlagan. Bunda boshqacha sanksiyalar koxinlar va din xiz matchilari tomonidan emas, balki

www.arxiv.uz davlat tomo nidan, uning maxsus apparati tomonidan q о `llan gan. Shart (gipoteza) ni, qoidaning о `zi (dispo zitsiya) ni va o q ibat (sanksiya)ni bir normada berish (normativ) tartibga solish tizimining rivojlanishida, huquq о `rnatilishida muhim bosqich hisoblanadi. Huquq ning mazmuni, uni qо`l la sh usullari ifodalash shakllari, jarayoni, ta`minlash usul lar, hamda yangi huquq normalari haqida axborot berish tizimi haqidagi holatlarni hisobga olish bilan о `zlashtiruvchi jamiyatning sotsial normalari о `rtasidagi farqlarni, jamiyatda huquq va boshqa regulyatorlar о `rtasidagi farqlarni aniq lab olish mumkin. Shunday qilib, huquq — ilk sinfiy jamiyat tashkil topayotgan bosqichdagi ishlab chiqaruvchi x о `jalikni, erkin jamoachi dehqonlar va hunar mandlar mehnatini tartibga soluvchi normativ usul sifatida vujudga kelgan. H u q u q ning kelib chi qi shi qi shlok, x о` j ali k meh n ati jarayonini va uning natijalarini tatssimlashni tartibga so luvchi maxsus q oidalarning tashkil topishi bilan bo g` li qd ir. Bu qoidalar deh qo n taqvimlari shak lida maxsus belgilangan. Shu bilan birga bu nor malar h a qi da axborot beruvchi, ularning ijro sini nazorat qiluvchi musta q il tizim ham ri vojlanib borgan. Shahar - davlatlarning, sinflarning kelib chiq ishi jarayonida huquq shahar-davlatlarning funkpiyalarini ta`minlash usuli edi. Deh q on chilik jamoalarining tabaqalanishi, sinfiy jamiyatning rivojlanishi, xususiy mulk va pul tovar munosabatlarining kelib chiqishi bilan huquq aniq sinfiy harakterga ega b о `la boshlagan. Endi u sotsial guruhlarning iqtisodiy va boshq a manfaatlariga xizmat kila boshlagan. Bu mulk ni himoya qiluvchi sanksiyalarni kuchaytirish orqali amalga oshirilgan. Huquq paydo bо`lishining asosiy bosqichlari va о`ziga xos belgilari Huquqning paydo bо`lishida asosan 3 ta bosqichni ajratib kо`rsatish mumkin.

www.arxiv.uz Birinchi bosqich — xukuhning paydo bо`lish boskichi. U asosan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot shakllari vujudga kelayotgan jamiyatga xosdir. Ikkinchi bosqich — ushbu tartibga solish tizi mi qoidalarining shakllanishi davri. Bu bosqich ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotning turli shakl lari tо`liq о`rnatilgan jamiyatlarda mavjud edi. Uchinchi bosqich — bir qator ilk davlatlarda huquq ning yozma tarzda muayyan tizimga solini shi, ya`ni kodifikatsiyalashishidir. Huquqning ilk funksiyalari Huquqning ilk funksiyalari paydo bо`lishi tarixiy edi. Uning ijtimoiy ahamiyati katta. Bu ilk sin fiy jamiyatning dastlabki bosqichlarida huquq bajaradigan funksiyalarda kо`rinadi. Birinchidan, huquq normal tashkiliy-mehnat ni, jamiyatning ishlab chiqarish faoliyatini, normal iqtisodiy axborot ishlab chiqarishni, mahsulot iste`moli va ayirboshlashni tartibga solish funksiyasini bajaradi. Ikkinchidan, huquq davlat tuzumini, jamiyat ning ijtimoiy tuzilishini, iqtisodiy hayotning tashkil etilishini, ma`lum sotsial guruhlarning hukmronligini, mafkura asoslarini, dehqon ja moalarining, jamiyatning boshqa a`zolarining hayoti, erkinligi, mulkini qо`riqlash funksiyas ini bajaradi. Uchinchidan, huquq jamiyatdagi qarama-qarshi liklarni, о`zboshimchaliklarni va boshqa sotsial ziddiyatlarni yumshatadi. Bu uning gumanistik funksiyasidir. Tо`rtinchidan, huquq bir qator zaruriy prins iplarni va yurish-turish qoidalarini, ruhiy v a ahloq qoidalarini ijtimoiy ongga singdiradi. Bu uning mafkuraviy funksiyasidir. Beshinchidan, huquq yosh avlodni, jamiyatning hayotiy maqsadlarini, sotsial hayot ideallarini, ahloqiy va huquqiy qadriyatlarni о`zlashtirishga tayyorlaydi. Bu uning tarbiyaviy funksiyasi bо`lib, juda muhim hisoblanadi.

www.arxiv.uz Huquqning yana bir funksiyasi kо`plab munozara larga sabab bо`lmokda. Bu yerda hukmron guruhlar hukmron ligini, davlatning sinfiy zо`ravonlik, har biy bosqinchilik va shunga о`xshash noqonuniy hara katlarini asoslash va ta`minlashda huquqdan foy dshanish haqda gap boryapti. Bu funksiya huquq paydo bо`lishining muhim masalalaridan biri bо`lib, tur li huquqiy nazariyalarda turlicha hal qilinadi. Shuni ta`kidlash lozimki, huquq kelib chiqishi ning dastlabki bosqichidayoq sinfiy zо`rlikni, dav latning majburlash funksiyasini ta`minlashga xizmat qilgan. Zо`rlik funksiyasini yuridik ifo dalash huquq mavjudligining hayotiy voqeligidir. Lekin bu funksiya huquqning asosiy sotsial ahami yati va vazifasi emas va funksiya ma`lum vaqtda, odatda jamiyatning ichki va tashqi hayotida favqulodda holat yuz bergandagina amalda bо`ladi. Zо`rlik funksiyasining paydo bо`lishi — huquq tizimi va davlat hokimiyatining о`zaro munosa batidagi nomutanosiblik, obyektiv va subyek tiv omillarning harakati natijasidir. Demak, huquqn ing «zо`rlik» funksiyasini xaspо`shlash ke rak emas, shu bilan birga, uni huquqning aso siy funksiyasi deb qarash ham yaramaydi. Bunday h olat huquqning ijtimoiy qimmatini aslo kamaytirmaydi. Yuqorida sanab о`tilganlar xuquqning doimiy amaldagi funksiyalaridir. Huquq kelib chiqishi haqidagi nazariyalar Huquqning kelib chiqish jarayoni va funksiyal arini о`rganishda uning davlat hokimiyati bi lan о`zaro bog`liqligi masalasini chetlab о`tish mumkin emas. Ilk davlatlardayoq huquq davlat organlari, ularning vakolatlari, faoliyati doi rasi, ya`ni hokimiyat tuzilishini о`rnatuvchi va mustahkamlovchi, davlat hokimiyati tashkil qili shining asosi sifatida paydo bо`lgan. Huquq, bir tomondan, davlat tashkiliy tо`zi dishining zaruriy elementi, ikkinchi tomondan esa davlat hokimiyatini amalga oshirish shakli, davlatni boshqarish vositasi sifatida namoyon bо`ladi. Odatda davlat hokimiyati qonunlarni, boshqa huquqiy hujjatlarni qabul qilish bilan shu g`ullanadi, ularning

www.arxiv.uz bajarilishini ta`minlaydi. Bu davlat hokimiyatini amalga oshirishning odatdagi huquqiy shaklidir. Kayerda davlat hokimiyati huquqiy shaklda bо`lmasa, о`sha davlatda о`zboshimchalik, shaxsiy hukmronlik, byurokratiya hukmronlik qiladi, xalq uchun salbiy oqibatga ega bо`lgan juda katta ijtimoiy xaloqatlar kelib chiqadi. Shuning uchun ham davlat hokimiyatining huquqiy shakllar bi lan ta`minlanishi — davlat hokimiyati tashkil etilishi va faoliyatining asosiy yо`nalishlari dan biridir. Huquq uchun esa bu — paydo bо`lish va rivojlanishning yana bir obyektiv vositasi hi soblanadi. Shunday qilib, davlat va huquq nazariyasida huquq ijtimoiy institut sifatida namoyon bо`la di. Shuning uchun ham davlat va huquqning kelib chiqishini о`rganish uchun huquqiy nazariyalarga katta о`rin berilgan. Tabiiy huquq nazariyasi. Bu nazariya tarafdor larining fikricha, davlat tomonidan о`rnatilgan huquqdan tashqari insonga (u tug`ilishi bil an) xos bо`lgan tabiiy huquq mavjud. Bu huquqni jamiyat ham, davlat ham insonga xadya qilmagan. Huquq inson va uning faoliyatining asosiy shart idir. Shaxsning tabiiy huquqlariga yashash , e r k i n l i k , t e n g l i k , m u l k k a e g a l i k v a boshqa huquqlar kiradi. Tabiiy huquq — amalda gi pozitiv huquqqa (qonunlarga, odatlarga, pretse dentlarga) nisbatan oliy huquq bо`lib, u о`zi da idrok va azaliy adolatni mujassamlashtira di. Tabiiy huquq nazariyasi, ijtimoiy voqelik sifatida insondagi azaldan mavjud huquqlar yig` indisi bо`lib, u huquqning kelib chiqishi mu ammosini mohiyatan yо`qqa chiqaradi. Bu nazariya jamiyat ehtiyojlari va tartibga solish tizimi ning rivojlanishidagi ma`lum bosqichning obyektiv natijasi bо`lmish huquqhning davlat, sinflar va boisha sotsial tizimlarning kelib chiqishi bilan bog`liqligini inkor etadi. Bu nazariya huquq kelib chiqishining obyektiv jarayonlarini о`rganish va tushuntirishda har bir insonda ijtimoiy voqelik sifatida ma`lum miqdorda huquqlar bor deb hisoblaydi. Tabiiy huquq nazariyasi juda katta ijtimoiy salohiyatga ega. Chunki, adolat, insonparvarlik, demokratizm, oddiy idrok bilan amaldagi huquqni (agar u ijtimoiy taraqqiyotga, jamiyat ning farovonligiga tо`siq bо`lsa), baholaydi va tanqid qiladi.

www.arxiv.uz Sotsialistik mamlakatlardagi ma`muriy buy ruqbozlik, о`ta markazlashgan, davlat mulkiga tayangan hokimiyat va rejali boshqarish tizimidan demokratik huquqiy tizimga, bozor iqtisodiyotiga, inson huquqlarini tan olish va himoya qilishga, turli mulkchilik shakllariga, jumla dan xususiy mulkka о`tishda tabiiy huquq naza riyasi о`zining ijtimoiy ahamiyatini yaqqol na moyon etdi. Tabiiy huquq nazariyasi о`z dalillarini di niy nuqtai nazardan turib asoslashi orqali huquqning kelib chiqishi hakidagi ilohiy (teo logik) nazariya bilan ham boklanadi. Haqiqatan ham, agar inson tabiiy huquqlarga dunyoga keli shi bilan ega bо`lsa, bu holat iloxiy kelib chiq sh bilan bog`liq bо`lishi mumkin. Boshqacha aytganda, diniy e`tiqod bо`yicha bu huquqlarni insonga jamiyat yoki davlat emas, balki Yaratgan ning о`zi beradi. Teologik (iloxiy) nazariyasida, ayniqsa, foma Akvinskiy (XII — XIII asrlar) davridan boshlab, amaldagi huquqning asosini ilohiy q onunlar va tabiiy huquqlar tashkil qiladi deb e`lon qilingan. Bu nazariyani islom dini va kat ol ik cher kov nam oyondalari qо` llaydil ar . Huquqning kelib chiqishini tushuntirishda teo logik nazariya tarafdorlari asosiy qonunlar insonga Xudo tomonidan beriladi deb kо`rsatil gan diniy kitoblarga tayanganlar. Ilohiy nazariya ilk sinfiy jamiyat ijtimo iyiqtisodiy hayotining tajribasini, quldor likning ayrim tomonlarini umumlashtirgan va mustadkamlagan, о`z davrining mahsuloti bо`lgan qonunlarga umumiy, universal ahamiyat beradi, ularni ilohiy aqlning obrо`si bilan mustahkam laydi. Tabiiy huquq va ilohiy nazariyalardan farq li о`laroq, huquqning tarixiy maktabi huquq kelib chiqishidagi aniq tarixiy jarayonlarga kat ta e`tibor beradi. Huquq ning tarixiy maktabi IX asrning birinchi yarmida Germaniyada tashkil topgan. Savini (keyinchalik Prussiya qirol ining adliya vaziri b о `lgan) va uning tarafdorlari asarlarida asosiy e`tibor odat huquq iga, о` sha davrdagi Yevropaning mahalliy huquq t izimlariga q aratilgan edi. Bu mualliflarning fikricha, huquq qonun chiqaruvchilar tomonidan vujudga keltirilmaydi, huquq xalq ru h ining (til paydo b о `lishi kabi) rivojlanishi natijasida о `z- о `zidan paydo b о `ladi, huquqshunos olimlar esa xalq ruxining namoyon b о `lishini sezishlari va ifoda etishlari, uning

www.arxiv.uz nizolarini yuridik formulalarda bayon qilishlari, qonun chiqaruvchi esa tayyor huquqni topib, uni amaldagi qonunga ay lantirishi lozim. Huquq Savini fikricha, xalq ru h i rivojining mahsulotidir. Huquqning tarixiy maktabi tarixiy nu qt tai nazardan, «huquq — tarixiy tara qq iyotning obyek tiv natijasi», deb t о`g`r i xulosa chi q argan. «Xal q ru h i» — deganda nimani tushunish mumkin? YA`ni gap uning rivojlanishining dastlabki sababi nimada ekanligida. Huquqning tarixiy maktabi — huquqning kel ib chiqishini о `rganishda nazariy - huquqi y ta fakkurda ol g` a qо` yilgan katta q adamdir. Bu maktab huquq ning kelib chiqishida etno madaniyat qatlamining ahamiyatini t о `g`ri il g` ab ola bilgan va turli xalqlarda bu jarayonning xususiyatlari ni k о `ra bilgan. Shuningdek, jamiyatning hayoti dagi x о `jalikmehnat, madaniy - turmush sohala ridagi «dastlabki sabablarni», «ruh», «ijtimoiy ong» sohasiga k о` chirish soxtalashtirish b о `lib, tan q idiy inkor etilishi lozim. Huquq kelib chi q ishining markscha - lenincha sinfiy nazariyasi bu jarayonga mater i alistik yon dashuvga asoslangan. U huquq ning davlat, iqtisod iy tuzum, sinfiy tuzum, z о` rlik va majburlash bilan bog`liq ekanligini b о` rttirib k о `rsatadi. Bu nazariya huquq — huquq normasining majbu riy ijrosini ta`minlay oladigan apparatsiz hech narsa emas deb, ta`kidlagan. Shu bilan bir ga, huquqling jamiyat hayot faoliyatini ta`min l ay oladigan tartibga solish sifatidagi q adriyat i inkor qilingan, huquqning ta` q ib etuvchi, jazolovchi, majburlovchi funksiyasi tat qiq etil gan. Markscha - lenincha nazariyada huquq normalarining eski ypy g` odatlarini sikib chiqargan sin fiy xususiyati ta`kidlangan, xususiy mulkning kelib chi q ishi va sinflarning tashkil topishi bilan yurish-turish qoidalari ijtimoiy teng sizlikni aks ettirgan va mustahkamlagan, ja miyatning sinflarga b о `linishi va davlatning kelib chi qishi bilan yurish-turish qoidalarining ijrosi davlatning majburlashi bilan ta`min langan. Huquq kelib chiqishi t о`g`ri sidagi bu nazariyal arning hammasi ijtimoiy hayotda b о `lgan va xalq l ar, davlatlar tarixidagi misollar bilan tasdiq l anishi

www.arxiv.uz mumkin. Lekin bu jarayonlarni burttirish, huquq ning tashkil topishidagi boshq a umumiy omillarni xasp о` shlash — huquq kelib chiqishining ijgimoiy qonuniyatlarini anglash va tushuntirishdan chetlashish, haqiq atni b u zib k о `rsatishdir.

www.arxiv.uz Adabiyotlar rо`yxati : 1. Антонов И. П. Основи правовой системи Федеративной Республики Германий. (Теоретический и историко-правовой аспекти). – М.: Академия управления МВД России, 2003. – 147 c. 2. Боботов С. В., Жигачев И. Й. Введение в правовую систему США. – М.: Норма, 197. – 333 с. 3. Введение в шведское право. – М.: Прогресс, 1986. – 387 с. 4. Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основние правовие системи современ - ности. – М.: Междунар. отношения, 196. – 400 с. 5. Давид Р. Основние правовие системи современности. – М.: Международние отношения, 1986. – 380 с. 6. Ермолович В. И., Шелкопляс В. А. Правовие системи: история и сов - ременност: Материали межвузовской научно–практической конференции. – Минск, 5–6 января 2001 г. – Мн.: БГЕУ, 2001. – 176 с. 7. Инако С. Современное право Японии / Отв. ред. В. А. Туманов. – М.: Прогресс, 1981. – 291 с. Марченко М. Н. Правовие системи современного мира: Учеб. пособие. – М.: Зерсало, 2001. – 400 с.

Похожие

Tadbirkorlikning kelib chiqishi va rivojlanishining huquqiy asoslari

Davlatning kelib chiqishi mohiyati, belgilari, shakllari

Huquqning mohiyati

Huquqning manbalari

Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati