logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Хукук принциплари ва унинг ахамияти

Хукук принциплари ва унинг ахамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

217.5 KB
Скачать
Ҳуқуқ принциплари ва унинг аҳамияти Режа : 1. Кириш 2. Ҳуқуқ принциплари тушунчаси ва моҳияти. 3. Ҳуқуқ принципларининг таснифи 3.1 Умумҳуқуқий принциплар 3.2 Соҳалараро принциплар 3.3 Соҳавий принциплар 4. Умумҳуқуқий принципларнинг турлари 4.1 Адолатлилик 4.2 Демократизм 4.3 Қонунийлик 4.4 Инсонпарварлик 4.5 Фуқароларнинг қонун олдида тенглиги 4.6 Давлат ва шахснинг ўзаро масъуллиги 5. Соҳалараро принципларнинг турлари 5.1 Ошкоралик 5.2 Айбсизлик презумпцияси 5.3 Тортишувчанлик 6. Соҳавий принципларнинг турлари 6.1 Ер ҳуқуқидаги принциплар 6.2 Хўжалик процессуал ҳуқуқидаги принциплар Хулоса Кириш Мавзунинг долзарблиги . Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавий ислохотлар мустахкам ҳуқуқий заминга таянган ва қатъий давлат – сиёсий таъминланиш механизмларига ега бўлган тақдирдагина самарали бўлиши исбот талаб қилмайдиган аксиомадир. Мустақиллик йиллари мобайнида юртимизда демократик ҳуқуқий давлат ва бозор иқтисодиётини қарор топтириш йўлида ҳуқуқий жиҳатдан кўпгина ишар қилинди. Респулика давлат идораларининг, шу жумладан, ҳуқуқий муассасаларнинг изчил тизими шакллантирилмоқда. Демократик институтларни ҳаётимизга олиб кирувчи ва бозор муносабатларини маърифий шаклда жорий этишга имкон берувчи қонунлар мажмуи яратилмоқда. Ҳозирги кунда янги иқтисодий муносабатларни шакллантирувчи, демократик сиёсий тизим таркибий тузилмаларини ҳамда фуқаролик жамияти бўғинларини вужудга келтирувчи, инсон ҳуқуқлари кафолатлари тизимини қарор топтирувчи, бир сўз билан айтганда, бутун ижтимоий-сиёсий ҳаётимизнинг ҳуқуқий негизини барпо этадиган 300дан зиёд қонун хужжатлари қабул қилинди. Айниқса, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қабул қилинганлиги ўтган мустақил ривожланиш давримиздаги қонун чиқариш фаолиятининг гул тожи бўлди. Конституция ёш давлатимиз чинакам мустақиллигининг буюк рамзи, янги ижтимоий ва иқтисодий муносабатлар дунёга келишининг мустаҳкам пойдевори бўлиб хизмат қилмоқда. Бугунги кунда Ўзбекситонда иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий соҳаларда муҳим ўзгаришлар содир бўлмоқда. Шу боис ижтимоий мунасобатлар ҳусусияти ўзгармоқда. Айни вақтда мазкур муносабатларни тартибга солувчи юридик нормалар ҳам ўзгариб бормоқда. Субъектларнинг алоҳида манфаатларини ҳисобгна олиш ҳам қонунчиликда ўзининг янгича ифодасини топмоқда. Хусусан, ҳар қандай жамиятда қонун чиқаришни такомиллаштиришни ҳам қўшиб, ҳуқуқни қўллаш самарадорлиги ва сифатини яхшилаш, фуқароларнинг, турли жамоат ташкилотларининг ҳуқуқий фаолликларини кучайтириш, умумий ҳуқуқий маданиятни юксалтириш, ҳуқуқий тарбияни такомиллаштиришни қамраб олувчи ҳуқуқий принципларнинг таъсирчанлигини юксак даражада таъминлаш вазифаси қўйилишини алоҳида қайд этиш жоиз деб ҳисоблаймиз. Ушбу курс иши ҳам ўз навбатида ҳуқуқ тизимидаги ҳуқуқ принципларини ва уларни қўллашда келиб чиқаётган тушунмовчиликларни ҳал қилишга, унинг ҳозирги даврдаги аҳамиятини ўрганишга ва шу каби бир қанча масалаларга қаратилган бўлиб уни жамиятимиздаги энг долзарб муаммо сифатида қараб, танланди. Курс ишининг илмий ўрганилганлик даражаси . Ҳуқуқ принциплари ва унинг аҳамиятини ўрганиш ҳар бир ҳуқуқшунос томонидан биргаликда олинган барча юридик воситаларнинг ижтимоий муносабатларига таъсир кўрсатиши, ривожини яхшироқ тушуниб олиниши муҳим аҳамиятга эга бўлади. Зеро, ҳуқуқ принципидаги яхлитлик ва ўзаро боғлиқликнинг аҳамияти давлат ва ижтимоий ҳаётнинг, жамиятнинг ҳуқуқий асосларини мустаҳкамлашда ғоят муҳим ҳисобланади. Курс иши мавзуси бўйича бир қатор ҳуқуқшунос олимларимизнинг илмий, рисола, мақола ва асарлари чоп этилган бўлиб, ҳусусан Сабуров.Н. “Давлат ва ҳуқуқ назарияси” (Саволлар, таърифлар, тушунча ва атамалар), Холмуминов Қ.Т. “Давлат ва ҳуқуқ назарияси”, Нажимов М.К. Сабуров Н. “Давлат: асосий тушунча ва атамалар”, Абдуллаев М.И. “Теория государство и право”, Венгеров А.Б. “Теория государство и право”. Камаров С.А., Мальков А.В. “Теория государство и право: краткий учебник для вузов”, Роянов Ф.М. “Проблем ы теории государство и право” ва бошқалар. Курс ишининг мақсади . Ҳозирги шароитда ҳуқуқ принциплари чекловчи хусусиятга эга деган эскича қарашларни ўзгартириш нихоятда муҳим. Ҳуқуқ принциплари рағбатлантироувчи ва чекловчи қатламларнинг эски ўзаро нисбатини ўзгартириш зарур. Зеро, ҳуқуқ принциплари омилларидан кенг миқёсда ва устун тарзда фойдаланиш субъектлар онги ва ҳулқ атворига, улар ижтимоий фойдали натижага эришишга самарали ҳуқуқий таъсир кўрсатиш имкониятини оширади. Курс ишининг асосий мақсади ҳам худди шу ҳисобланади. Мавзуни ўз олдига қўйган мақсадалрига эришиш учун бир қанча вазифалар белгилаб олинди, бу вазифалар қуйидагилардан иборат : 1. Мавзуни илмий раҳбар ёрдамида режалаштириб, режа тасдиқланиши амалга оширилди. 2. Мавзу бўйича керакли ҳуқуқий асослар билан танишиб чиқиш учун деярли барчасидан намуналар олинди. 3. Ҳуқуқий адабиётлар, Ўзбекистоннинг етук олимларининг асарлари билан танишиб чиқишга ҳаракат қилинди. Шунингдек, юридик журналлар, газеталар ва бошқа оммавий ахборот воситалари хабарлари билан танишиб борилди. Курс ишининг ёзилиш услублари. Курс ишини ёзишда муаллиф билишнинг қиёслаш, мантиқий тахлил қилиш, умулаштириш ва синтез қилиш, тарихий, систематик ва расмий юридик методларидан кенг фойдаланилди. Бундан ташқари мавзуни ёритишда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарларида баён қилинган давлат ва ҳуқуқ соҳасидаги фикр мулохазалари ва ғояларидан оқилона фойдаланилди. Курс ишининг тузилиши. Тузилишига кўра курс иши кириш, асосий қисм, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. Киришда танланган мавзунинг долзарблиги, курс иши мавзусининг илмий ўрганилганлик даражаси, мақсади, курс ишининг ёзилиш услублари ва унинг тузилиши ҳақида қисқача баён қилинган. Курс ишининг асосий қисмининг 2. Ҳуқуқ принциплари тушунчаси ва моҳияти. 3. Ҳуқуқ принципларининг турлари. 3.1. Умумҳуқуқий принциплари. 3.2. соҳалараро принциплар. 3.3. соҳавий принциплар ва бошқа ҳуқуқнинг муҳим асослари ҳақида фикр юритилади. Курс ишининг хулоса қисмида муаллиф томонидан мавзу юзасидан асослантирилган ва муҳим таклиф ва мулохазалар берилган. 2. Ҳуқуқ принципларининг тушунчаси ва моҳияти “Принцип” тушунчаси – бош ғоя, асосий қоида маъноларини англатади, шу билан бирга у «қонуният», «моҳият» каби тушунчалар билан узвий боғлиқ тушунчадир. Шу муносабат билан айтиш мумкинки, ҳуқуқнинг мазмуни, унинг моҳияти ва жамиятдаги вазифасини таърифлаб берувчи асосий ғоялар-ҳуқуқ принципларидир. Бу принциплар, авваламбор, ҳуқуқ қонуниятларини ифодалайди, қолаверса, бутун ҳуқуқий тартибга солиш соҳасида амал қиладиган ва барча субъектларга нисбатан қўлланадиган энг умумий нормалардан иборат бўлади. Бу нормалар ёки қонунда тўғридан- тўғри таърифлаб берилади, ёки қонунларнинг умумий маъносидан келиб чиқади. Ҳуқуқ принциплари қонун чиқарувчи учун дастурий ғоялар си-фатида майдонга чиқаркан, хуқук нормаларини такомиллаштириш йўлларини белгилаб беради. Хуқуқ принциплари, ҳеч муболагасиз, унинг моҳиятини ифодаловчи асосий механизмлардан бирини, таг замин ўзаги (синч - умуртқаси)ни ташкил этади. Улар бутун ҳуқуқий материяни - ғоялар, нормалар ва муносабатларни қамраб олиб, жами ҳуқуқий ҳаётга муайян мантиқ, мазмун - маъно, собитқадамлик, ички мутаносиблик ҳамда уйгунлик бахш этади. Янада теранроқ таъриф қиладиган бўлсак, ҳуқуқ принципларида, бамисоли, ҳуқуқ ривожининг бутун дунёвий тажрибаси, инсоният маърифий тараққиётининг ҳосиласи ўзининг мужассам ифодасини топади. Принциплар ҳуқуқ шаклланишида йўналиш берувчи мўлжал, мезон вазифасини ўтайди. Ҳуқуқ принциплари ҳуқуқнинг шаклланиш жараёни, ривожланиши ва ҳаракатланишининг раҳбарий ғояси, ибтидо қоидаси, етакчи мезони сифатида майдонга чиқади. Ҳуқуқ принциплари бу ҳуқуқнинг мазмунини, моҳиятини ва унинг жамиятда тутган ўрнини белгилаб берувчи бош ғоялардир. Ҳуқуқ принциплари, бир томондан, ҳуқуқ ривожининг мураккаб қонуниятларини ифодаласа, иккинчи томондан эса, ҳуқуқий тартибга солишнинг барча соҳаларида амал қиладиган энг умумий нормаларни ўзида мужассам этади. Ҳуқуқ принциплари жамият тараққиётининг муҳим қонуниятлари билан ҳуқуқий тизим ўртасида боғловчи-воситачи ролини ўйнайди ва оқибат натижада ҳуқуқий тизим жамият ва инсон манфаатларига, эҳтиёжларига аста-секин мослашади. Аввало қонунда, ҳуқуқий нормаларда ўз тасдиғини топадиган ҳуқуқ принциплари жамиятнинг бутун сиёсий-ҳуқуқйй ҳаётига, мамлакат ижтимоий тизимига тўлалигача сингиб кетади. Улар нафақат ҳуқуқнинг моҳиятини, балки унинг мазмунини тавсифлайди, нафақат унинг ички тузилиши, статик ҳолатини, балки ҳуқуқни қўллаш жараёнини, ҳуқуқ фаолиятининг динамикасини акс эттиради. Ҳуқуқ принциплари норматив актларни тайёрлашнинг бутун жараёнига, уларни қабул қилиш ва чиқаришга, ҳуқуқий талабларга риоя этиш кафолатлари ўрнатилишига ниҳоятда катта таъсир кўрсатади. Ҳуқуқ принциплари ўзига хос таянч тузилма (конструкция) бўлиб, унга нафақат ҳуқуқ нормалари, институтлари ёки тармоқлари, балки бутун ҳуқуқ тизими асосланади. Мазкур раҳбарий тамойиллар давлат идораларининг бутун ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳуқуқни қўллаш ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти учун йўналтирувчи машъал бўлиб хизмат қилади. Уларга риоя этиш даражасига ҳуқуқий тизимнинг бақамтилиги, барқарорлиги ва самаралилиги бевосита боғлиқ. Ҳуқуқ принциплари умуммажбурий тусга эга бўлганлиги сабабли улар турли ҳуқуқ тармокдари ва институтлари, нормалари ва ҳуқуқий муносабатлар ўртасидаги, объектив ҳамда субъектив ҳуқуқ ўртасидаги ички бирликни, уйғунликни ва ўзаро алоқадорликни таъминлашга кўмаклашади. Уз моҳияти, табиати жиҳатидан ҳуқуқ принциплари тасодифий эмас, балки жамиятнинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий тизими томонидан объектив тарзда белгиланади. Бундан ташқари, улар мазмунига мамлакатда мавжуд давлат ва ҳуқуқ, хукмрон сиёсий ва давлат режими, жамият сиёсий тизимининг қурилиш ҳамда амал қилиш тамойиллари ўз таъсирини ўтказади. Ҳуқуқ принциплари, одатда, бевосита қонун ҳужжатларида (конституция ва жорий қонунларнинг муқаддимасида, моддаларида) мустаҳкамланади; баъзан ҳуқуқ нормаларининг мазмунидан келиб чиқади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг муқаддимасида инсон ҳуқуқдари ва давлат суверенитети гояларига содиклик принципи, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидалари устунлигани тан олиш принципи ўз аксини топган. Шунингдек, Конституциямизнинг бир қатор моддаларида ўта муҳим бошқа ҳуқуқий принциплар мустаҳкамланган. Улардан баъзиларини эслаб ўтамиз: «давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамият ва фуқаролар олдида масъуллиги» (2-модда), «халқ ҳокимиятчилиги» (7-модда), «давлат ҳокимиятининг тақсимланиши» (11-модда), «сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрлар хилма-хиллиги» (12-модда), «Конституция ва қонун устуворлига» (15 ва 16-моддалар), «фуқароларнинг қонун олдида тенглиги» (18-модда) ва ҳоказо. Адолат ва эркинлик ҳуқуқ биносининг тамал тошларидир. Барча принциплар орасида улар алоҳида муҳим урин тутади. Адолат ва эркинлик принципи кўпгина нуфузли халқаро норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда, мамлакат ички қонунчилигида ўз тасдигини топтан. Фикримизнинг далили сифатида 1948 йилда қабул қилинган «Инсон ҳуқуқпари умумжаҳон декларацияси»ни, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Фуқаролик кодекси, Меҳнат кодекси ва бошқа қонунларни келтириш мумкин. 3. Хуқуқ принципларининг таснифи Ҳуқуқ принципларини мазмуни, намоён бўлиш жабҳаси ва хусусиятларига қараб турли мезонлар асосида таснифлаш мумкин. Масалан, ҳуқуқнинг типи ва ҳаракатланиш кўламига қараб қулдорчилик, феодал, буржуа ва социалистик ҳуқуқ принциплари ҳақида гапирйш мумкин. Шунингдек, ҳуқуқ принциплари ўз табиатига кўра ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, мафкуравий, ахлоқий, диний ва махсус-юридик турларга бўлинади. Ҳуқуқшуносликка оид адабиётларда умумий ва махсус, соҳавий ва тармоклараро принциплар тўғрисида фикр- мулоҳазалар мавжуд. Ҳуқуқ принциплари ёйилиш доирасига қараб 3 гуруҳга бўлинади:  умумҳуқуқий принциплар;  тармоқлараро (соҳалараро) принциплар;  тармоқ (соҳавий) принциплари. Ҳуқуқ принциплари умуман ҳуқуққа хо с (умумҳ уқуқий), унинг алоҳида тармоқлар ига хос (тармоқ ) ёки ўзаро боғланган тармоқлар гуруҳига хос (тармоқлараро) принципларга бўлинади. Масалан, жиноий ҳуқукдаги жазони инд ивидуаллаштириш принципи т армок ларар о принципг а эса фуқаролик- процессуал ва жиноий-процессуал ҳуқукцаги тортищувлилик принципи киради. Ҳуқуқий принциплар умумий тавсифини аниқлашда амалда олимлар ўртасида мунозарали ўринлар йўқ. Яъни, олимлар томони-дан: Ҳуқук принципларининг ўзи нима? қабилидаги савол қўйил-майди. Лекин гап умумхукукий принциплар анщ рўйхатини белги-лаш ҳақида кетар экан, ушбу масалада ҳар бир муаллиф ўз шахсий фикрига эгалиги қуйидаги айрим мисолларда янада ёрқинроқ намоён бўлади. Ўзбекистон Республикаси Констит) циясининг мазмучидан қуйидаги ҳуқуқий принципларни - демократизм, инсон ҳу қ у қл ари ва эркинликчарини ҳурматлаш, халкаро хукуцнинг умумэътироф этилган қ оидалари ва нормаларининг амал қ илиши, Конституция ва қонунлар устуворлиги, тенг ҳукуклилик, мулк барча шаклларининг тенглиги, оди л судлов принципларини уқиб олиш мумкин. Қонунда тўғридан-тўгри таърифлаб берилмаган принциплар қаторига содир этилган айб учун жавобгарлик, ҳукуқ ва мажбуриятларнинг узвий боғлиқлиги принциплари киради. 4. Умумий ҳуқуқий принциплар Умумий ҳуқуқий принциплар . Б утун ҳуқуқий тизим заминида туриши билан характерланади. Бу принциплар таҳлили орқали у ёки бу мамлакат ҳуқуқий тизимининг мазмун-моҳияти, табиати, ўзига хос хусусиятлари, ҳаракатланиш сифатлари ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Бундай ҳуқуқий принциплар қаторига қуйидагилар киради: Барча ҳуқуқ тармоқларида бирдек амал қилувчи умумҳуқуқий принципларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1) адолатлилик принципи; 2) инсонпарварлик принципи; 3) демократизм; 4) қонунийлик принципи; 5) фуқароларнинг қонун ва суд олдида юридик тенглиги принципи ; 6) ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бирлиги принципи; 7) ишонтириш ва мажбурлов услубларининг уйғунлашуви; 8) халқаро ҳуқуқ нормалари устуворлиги ва б. 4.1. Адолатпарварлик принцип и Адолатпарварлик принцип и алоҳида аҳам ия т г а моликлиги билан ажралиб туради. У ҳукуқнинг умумижтимоий мохиятини, хукуқий му- носабатлар иштирокчилари ўртасида, шахс ва жамият, фуқаро ва дав-лат ўртасидаги муроса йўлларини излашга интилишни энг кўп даража-да ифодалайди. Адолатпарварлик амалий фаолият билан унинг ижти-моий оқибатлари ўртасида мутаносибликни тақозо этади. Меҳнат ва унга тўланадиган ҳақ, кел ти рилган зарар ва товон ҳаки, жиноят ва жазо ўзаро мутаносиб бўлиши керак. Адолатпарварлик принципига жавоб бера оладиган қонунлар ана шу мутаносибликни ифодалайди. 4.2. Демократизм принципи Ҳуқуқни шакллантириш ва амалга оширишда демократизм принципи. Мазкур принцип ҳуқуқни яратиш соҳасида халқдинг, бевосита халқ вакиллари бўлмиш депутатларнинг, жамоат бирлашмалари ва нодавлат ташкилотлар, сиёсий партияларнинг, фуқароларнинг ҳуқуқий сиёсатни шакллантириш ва қонунчиликни такомиллаштиришда кенг иштироки орқали намоён бўлади. Ҳуқуқни амалга ошириш жабҳасида демократизм тамойили ҳуқуқни қўлловчи ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларни ташкил этиш ва фаолият юритиш тартибида, даставвал одил судловни амалга ошириш жараёнида, уларнинг фуқароларга яқинлигида, аҳоли учун юридик ёрдамнинг реаллиги даражасида уз аксини топади. Хусусан, Узбекистонда авж олдирилаётган суд-ҳуқуқий ислоҳотнинг . заминида ҳам демократик жиҳатларни чуқурлаттириш ётади. Бунда адвокатлар мавқеини кучайтириш, суд жараёнида прокурор билан адвокатнинг ҳуқуқий мавқеини тенглаштириш, прокуратура ва милиция фаолиятини инсон ҳуқуқпарини таъминлаш нуқтаи назаридан ислоҳ этиш кабилар кўзда тутилади. «Жамиятда демократия қай даражада эка нли гини белгиловчи камида учта мезон бор, - деб таъкидлайди Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов. - Булар - халқ қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлигидир. Ҳукумат қарорлари халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқаролар давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этишидир. Ана шу уч соҳада ҳақиқий силжишлар бўлмас экан, демократия ҳақидаги ҳамма гап – сўзлар ё халққа хушомад қилиш ёки оддий сиёсий ўйин бўлиб қолаверади». Ҳуқуқий ижодкорликда демократизм ҳуқуқий сиё-сатни шакллантириш ва қонунчиликни такомиллаштиришда халк депутатлари, жамоат ташкилотлари, меҳнат жамоалари ҳаракатлари, фуқароларнинг кенг иштирокида намоён бўлади. Бинобарин, мамлакатимизнинг Асосий Қомуси - Конституция-миз Муқаддимасида халқнинг демократия ва ижтимоий адолат, ин-сон хукукдарига бўлган садоқати мустаҳкамлаб қўйилган. Зеро, «Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принцип-ларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият хисобланади» (13-модда). Айни чоғда Конституция демократияни халқ ҳокимиятчилигининг бир шакли сифатида қабул қилади. Шунинг учун хам унинг 2-моддасида давлатнинг халқ иродасини ифода эти- ши ва унинг манфаатларига хизмат қилиши ҳақидаги қоида бел-гилаб қўйилган. Умумхалқ муҳокамаси ва умумхалқ овоз бериши (референдум) институтлари бевосита демократия институтлари ҳи-собланади. Халқ қонун чиқарувчи орган ва Республика Президента сайловларида бевосита иштирок этади (9, 77 ва 90-моддалар). Қола-верса, Асосий Қонунда демократия жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида кўппартиявийлик, турли хил сиёсий институтлар, мафкура-лар ва фикрлар асосида ривожланиши белгиланган ҳамда якка маф-кура ҳукмронлигига чек қўйилган. Шуни атоҳида таъкидлаш керакки, хукуқни амалда қўллашдаги де - мократизм кўрсаткичлари хуқуқий нормаларни қўлловчи ва хуқуқни муҳофаза эту вчи органлар, энг аввало, одил судлов органларини ташкил этиш ҳамда уларнинг иш юритиш тартиби, фуқаролар учун очиқлик да- ражаси, аҳолига юридик ёрдамнинг савиясига боғлиқ бўлади. Бунда айниқса «суд ва суд хизматчилари обрўсини кўтариш катта аҳамиятга эга. Зеро, «суд ҳокимияти нафақат уч ҳокимиятнинг бири, балки унинг юксак нуфузли хуқуқий ҳолати, жамият ва давлат ҳаётида инсон хуқуқллри, демократия ва қонунийлик барқарор бўлишининг асосий шартидир». Демак, шуни унутмаслик жоизки, давлат жамиятнинг обруси суд органларининг судьяларнинг қонун нормаларига қанчалик риоя қилишига, улар қабул қилган қарорлар адолат мезонларига нечоғли мос келишига жуда хам боғлиқ бўлади. Айнан шу мақсадда ва шу йўналишда республикада суд-ҳуқуқий ислоҳоти жадал амалга оширилмокда, адвокатлар хизматини янада кечгайтириш чоралари кўрилмокда, «Давлат хизмати ва давлат хиз матчилари тўғрисида»ги Қонунни қабул қилиш кўзда тутилмоқда ва ҳоказо. Шу каби чора-тадбирлар натижасида демократизм ҳаётда янада чуқурроқ ўз амалий ифодасини топиши шубҳасиз. 4.3. Қонунийлик принципи. Қонунийлик принципи. Ҳуқуқ ижодкорлиги жараёни субъектлари томонидан норматив-ҳуқуқий актлар лойиҳасини тайёрлаш, муҳокама этиш, қабул қилиш ва нашр этиш қонунлар, аввало, Конституция асосида амалга оширилади. Қонунийлик тамойилининг асосий маъноси шундаки, қонун чиқарувчи идора - парламентнинг ҳам, ҳуқуқ ижод этувчи бошқа идораларнинг ҳам фаолияти қонун асосида қатъий амалга оширилиши лозим. Судлов жараёни ҳамда ҳуқуқни амалга оширишда иш курадиган барча давлат идоралари ва мансабдор шахслар фаолияти ҳам батамом қонунга мос равишда бўлиши талаб этилади. Мазкур фаолиятда қонунийлик принципи барча мутасадди идоралар, мансабдор шахслар ҳанда фуқаролар хатти-ҳаракатида қонунга итоат этиш, унинг талабига оғишмай риоя қилишда намоён бўлади. Қонунийлик умумийлик ва ягоналик сифатлари билан характерланади. Қонунга итоат этиш барча субъектлар учун умумий талабдир. Айни вақтда, қонундаги ҳар бир қоида ҳуқуқий муносабатнинг барча иштирокчилари учун ягона талаб сифатида майдонга чиқади. Б ошқача қилиб айтганда, қонун устувор ва бутун мамлакат ҳудудида ягонадир. У бир хилда тушунилиши ва бир хил да бажарилиши лозим. - қонуннинг юқорилиги, устиворлиги; қонунийлик бирлиги (умумийлиги); - қонунийликнинг мақсадга мувофиқлиги; - қонунийликнинг реаллиги. қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот демократия, сиёсий режим билан боғлиқ. Конституция ва қонун устунлиги-қонунчилик ва ҳуқуқий тартибот гарови Конституция ва қонун устунлиги давлат ва унинг органлари, мансабдор шахслар, барча жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг Конституция ва қонунларга мувофиқ фаолият олиб боришини тақозо этади. Бундан ташқари, бу конституциявий тамойил, барча норматив ҳуқуқий актлар Конституцияда мустақкамланган қоидаларга тўлиқ мос келишини ҳам қатъий талаб этади. Мазкур конституциявий принципгага тўла риоя этиш, окибат натижада мамлакатда қонунчилик ва ҳуқуқий тартибот, тараққиёт ва барқарорлик ҳукм суришига олиб келади. Шу муносабат билан, қонун устуворлиги ҳақида фикр юритилаётганда, аввало бир масала ҳақида таъкидлаб ўтиш жоиз. Тадкикотчилар томонидан қонун устуворлиги билан ҳуқуқ ҳукмронлиги тушунчалари бир мазмундаги, синоним ходисалар сифатида тушунилиш ҳоллари мавжуд.. Бирок, илмий адабиётда, улар моҳиятан яқин ҳуқуқий ҳодисалар бўлса-да, айни пайтда, бир-биридан муайян даражада фарқланиши кўрсатилади.. Ҳуқуқ ҳукмронлиги бу шунда кўринадики, ҳар қандай давлат, ўзи ҳуқуқий нормалар яратар экан, энг аввало ўзи айнан шу ҳуқуқий нормаларга риоя этиши керак, яъни амалдаги ҳукуқ нормалари фуқаролар учун қанчалик мажбурий характерга эга бўлса, давлат учун ҳам шунчалик мажбурий характерга эгадир. Давлат ҳокимияти қонунда белгилаб қўйилган асосларда ва доираларда ҳаракат қилмоги, давлат органлари эса, ҳеч бир истисносиз ҳаракатдаги ҳуқуқ нормаларига бўйсунмоғи лозим. Бунинг маъноси шуки, давлат органлари фақат қонун берган ваколат доирасида ҳаракат қилиб, Конституцияга мувофиқ унинг компетенциясига (ҳуқуқ ва мажбуриятлар мажмуи) кирадиган қарорларни қабул қилиш ва ҳаракатларни содир этиш ҳуқуқига эга. Ҳуқуқ ҳукмронлиги бу - давлатнинг, унинг мансабдор шахсларининг, давлат органларининг, фуқароларнинг ва уларнинг турли тузилмаларининг фаолияти ҳуқуқ билан боғлиқлиги, ҳуқуқ асосида кечишидир. қонун устуворлиги бу - муайян бир давлатда амал қилиб турган ҳуқуқ манбалари, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ичида қонуннинг олий юридик кучга эга эканлиги, барча қонун ости актлари қонунга мос келиши лозимлигидир. Ўзбекисто н Республикаси Конституциясининг учинчи боби ҳуқуқий давлат барпо этишда муҳим бўлган ушбу принципни ўзида мустаҳкамлаган: "Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларнинг устунлиги сўзеиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар". (15 -модда.) Олий юридик кучга эга бўлган ва Ўзбекистон ҳудудида бевосита тўгридан - тўгри амал қиладиган Конституциянинг устунлиги шуни англатадики, Ўзбекистон ҳудудида қабул қилинадиган барча қонунлар ва бошқа норматив актлар Конститцияга зид келмаслиги, унга мос келиши лозим. Қ онун устуворлиги ва ҳуқуқ ҳукмронлиги - ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим тамойилларидан, тавсифларидан бири ҳисобланади. Ҳуқуқ устунлиги ўз ичига қуйидагиларни олиши керак: 1. давлат ва жамият ҳаётининг барча муҳим масалаларига ҳуқуқ ва қонун нуқтаи-назаридан қараш ва ҳал этиш, 2. умуминсоний ахлоқий-ҳуқуқий қадриятлар ва ҳуқуқнинг формал- регулятив қадриятларини легитимли оммавий ҳокимий куч билан билан уйғунлаштириш, 3. давлат ва жамоат органларининг ҳар қандай қарорларини ғоявий- ҳуқуқий асослаш, 5. давлатда ҳуқуқнинг ифодаланиши ва ҳаракатини таъминлашнинг ишончли воситалари механизми мавжудлиги. 3 Ҳуқуқ устунлиги ҳақида гапирганда, албатта, ҳуқуқ ва қонуннинг бирлиги тамойилигини ҳам таъкидлаш лозим. Чунки бу ҳуқуқий давлат қуриш амалиёти учун жуда муҳим ҳуқуқий масала. Зеро ҳуқуқий давлатда исталган норматив - ҳуқуқий акт нафақат шакли, номланиши, қабул қилиниш тартиби бўйичагина эмас, балки мазмуни ва моҳиятига қараб ҳам ҳуқуқий қонун бўлиши керак. Шундай қилиб, қонун устуворлиги албатта ҳуқуқий қонун устуворлигини назарда тутиши, давлатнинг ҳуқуқий қонун билан боғлиқлиги, ҳуқуқ билан боғлиқлиги ҳуқуқий давлат қуришда муҳим эканлиги, шубҳасиздир Айни пайтда, «Хаётий зарур қонунлар тайёрлаш ва кабул килиш жамиятни муваффакиятли тарзда ислох килишнинг мухим шарти бўлиб, қонун бизнинг мамлакатимизда ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг асосий воситасига, давлат микёсидаги вазифаларни хал этишнинг таъсирчан омилига айланиб бормоқ д а» . Қонуннинг бундай нуфузга эга бўлишини таъминлашда қонун устуворлиги тамойили хал килувчи роль уйнаши, шубхасиздир. Шу уринда бир масала, яъни қонун устуворлигини таъминлашда аҳолининг, айникса ёшларнинг қонунларга хурмат хисси билан карашини шакллантириш масаласи мухимлигини яна бир таъкидлаш билан бир каторда, тарбия тизими ичида, айнан оиланинг узига хос урин тутиши, барча ижобий фазилатлар, аввало оилада фарзандга сингдирилиши ва шу муносабат билан, жамиятда қонунга итоаткор шахснинг шаклланиши учун оиланинг масъулияти, хатто маънавий жавобгарлиги мавжудлигини кайд этиш уринли дир . Қонунийлик принципы ҳуқуқнинг барча субьектлари томонидан ҳуқуқий нормалар қўрсатмаларини катъий ва тўлиқ амалга оширилишини талаб этувчи принципдир. Давлат бошқарувининг барча органлари ўз фаолиятларини қонун асосида ва қонунни бажариш асосига қуриши керак. Умуман олганда, жамиятнинг нормал ҳаёти ва давлат органлари фаолият юртишнинг асоси - қонунийлик принцыпиднр. (Қонуний лик принципга махсус рисола бағишлаш ниятида эканлигимиз боис ҳам у ҳакдаги фикрларимизни шу ерда мухтасар қиламиз.) 4.4. Инсонпарварлик принципи. Инсонпарварлик принципи. Бунинг маъноси шундаки, ҳуқуқ жамият - инсон - давлат ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаш ва тартибга солишда адолат, инсонни севиш, шахсни эъзозлаш ва унинг шаънини қадрлаш, унга ҳаёт кечириш учун муносиб шарт-шароитлар яратиб бериш нуқтаи назаридан келиб чиқади. Ҳуқуқнинг инсонпарварлиги қонунчилик ҳужжатларида мустаҳкамланган иқтисодий ҳамда ижтимоий тузум шахс учун қулай шарт- шароитлар, имтиёзлар яратишини назарда тутади. Ҳуқукда шахсни таҳқирловчи, қийновчи, унга нисбатан ноинсоний муносабатни мустаҳкамловчи қоидалар булиши мумкин эмас. Мамлакатда вужудга келтирилган кафолатлар тизими фуқароларни ғайриҳуқуқий хатти- ҳаракатлардан ҳамда уларнинг оқибатларидан ҳимоя қилиши керак Албатта, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг тўла кафолати фақат демократик ҳуқуқий давлат шароитидагина бўлиши мумкин. Ўзбекистонда инсонпарвар ҳуқуқнинг шаклланиши мустақиллик, давлат суверенитетининг қўлга кири-тилиши ҳамда мустаҳкамланиши даври билан чамбарчас боғлиқдир. Хусусан, Узбекистон Конституциясида: оила жамият ва давлат муҳофазасидадир (63-модда). Ота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурдирлар. Давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигадан маҳрум бўлган болаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлайди (64-модда). Вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар (66-модда), - деб таъкидланганлигида нақадар инсонпарварлик ғоялари мужассамдир. Бундай инсонпарварлик билан йўғрилган ҳуқуқий қоидаларни Оила кодексида, Меҳнат кодексида, «Фуқаролар соғлигани саклаш тўғрисида», «Фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида»ги ва бошқа қонунларимизда кўплаб учратиш мумкин. Ҳуқуқнинг инсонпарварлиги шун-дан иборатки, қонунчилик йўли билан мустаҳамлаб қўйилган иқти-содий ва ижтимоий тузум одамларни эзиш, шахсга нисбатан шафқациз муносабатда бўлишларга мутлақо йўл қўймаслиги керак. Давлат кафолатлари тизими фуқароларни ноқонуний тажовузлардан ҳимоя қилишга мажбурдир. Фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликлари кафолатлари ҳукукий давлатдагина тўлиқ амалга оширилиши мумкин. Узбек ҳуқуқининг инсонпарварлиги ҳозирги вақтда ўз ривожини топмоқда. Давлатнинг оилага ғамхўрлиги (XIV боб, 63-66-моддалар), шахс хуқуқлари ва эркинликлари тўғрисидаги ғамхўрлиги (VII боб, 24-31-модцалар) Конституциямизда мустаҳкамланган. Пенсиялар, нафақалар, сти-пендиялар, энг кам иш ҳақларини ошириш тўғрисидаги кейинги йилларда кабул килинган қонунларни инсонпарварлик ифодаси деб ҳисоблаш мумкин. Ҳуқуқнинг жазоловчи тармокларида, энг аввало, жиноят ҳуқукида инсонпарварлик энг кўп намоён бўлади. Жиноят ҳуқуки жиноят ва жазони ўзининг асосий тузилмалари деб билади. Жазо чоралари ўзининг ахлоқий ва жисмоний а лам етказиши билан таъсир ўтказади. Шунинг учун ҳам бу ерда нафақат адолат, балки инсонпарварлик хам фавкулодда муҳимдир. Х\Ш1 аср италян ҳукукшуноси Ч.Беккариа шундай деб ёзганди: «Фақат шундай жа зони қўллаш керакки, у... одамлар руҳига энг кучли таъсир ўтказиб, жиноятчи танига энг кам азоб берадиган бўлсин». Шуни таъкидлаш жоизки, собиқ иттифоқ ва унинг ғоявий асоси - марксизм барҳам топганидан сўнг барча «изм»ларга, шу жумладан, (гуманизм)га, яъни инсонпарварликка ҳам менсимай қараш шаклланиб қолди. Ваҳоланки. инсонпарварлик фанда ҳам, ижтимоий ҳаётда ҳам жиддий ва хатто амалий аҳамиятга моликдир. У ҳукуқ учун ҳам, хуқук фани учун ҳам муҳимдир. Бу ҳолат эътибордан четда колиб кетмади, албатта. Чунки ҳозирги замон цивилизацияси учун ҳукуқнинг катта аҳамиятга эга эканлиги исбот талаб ҳодиса эмас. Жумладан, С.С.Алексеев инсон ҳаётидаги уч давр, уч паллани - «ҳокимият даври, мулкчилик даври, инсонпарварлик ғоялари даври»ни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин деб ҳисоблайди. Шунга кўра у ёзади: «Ҳозирги замон фуқаролик жамияти - инсоният жамиятининг айнан энг ҳаётбахш истиқболларидандир. Тараққиётнинг бу босқичи одамлар ҳаётида эндигина бошланмоқда. У мўътадил ҳокимиятнинг ҳам, капитализмнинг ҳам ижобий томонларини ўзига сингдирмокда. Буларнинг ҳаммаси кишилик жамиятининг туб моҳиятини, табиатини, унинг озодлик сари ҳаракатини ифодаловчи инсонпарварлик ғоялари асосида рўй бермоқда. Ўтмиш даврларнинг ўта бир ёқлама қарама-қаршиликларини барҳам топтириб, инсонни унинг табиий ҳуқуқлари билан бирга ижтимоий ҳаёт марказига олиб чиқувчи тараққиётнинг бундай палласита илгор, иктисодий ва ижтимоий ривожланган мамлакатлар кириб бормокда». боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлайди (64-модда). Вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар (66-модда), - деб таъкидланганлигида нақадар инсонпарварлик ғоялари мужассамдир. Бундай инсонпарварлик билан йўғрилган ҳуқуқий қоидаларни Оила кодексида, Меҳнат кодексида, «Фуқаролар соғлигани саклаш тўғрисида», «Фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида»ги ва бошқа қонунларимизда кўплаб учратиш мумкин. 4.5. Фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципи. Фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципи. Ўзбекистрн Республикаси Конституциясининг 18-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Имтиёзлар фақат қонун билан белгилаб қўйилади ҳамда ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт. Мазкур принцип қуйидаги жиҳатлар билан тавсифланади. Биринчидан, давлатда барча фуқаролар тенг ҳолат ва мақомга эгалиги. Давлат ўз қонунлари билан фуқароларга бир хилдага шароит ва тенг имкониятлар яратиб беради. Ҳамма бир хилдаги хуқуқ, ва мажбуриятларга эга. Бироқ, улардан фойдаланиш амалда турлича бўлади. Масалан, биров олий ўкув юртига киради, иккинчи фуқаро эса бу ҳукукдан фойдаланмайди. Иккинчидан, бу принцип умумфуқаровий ҳуқуқларнинг тенглигада ифодаланади. Бу ҳуқуқлар, аввало, Конституцияда ва бошқа қонунларда мустаҳкамланади. Булар фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи ва сайланиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи, билим олиш ҳуқуқи, медицина ёрдамидан фойдаланиш ҳуқуқи, турар жойга, хусусий мулкка эга бўлиш ҳуқуқи ва ҳоказолардир. Учинчидан, бу принцип фуқароларнинг қонун олдида.бирдек масъуллигада ифодаланади. Қонунни бузган ҳар бир фуқаро, ҳар бир мансабдор шах с (шу жумладан, юридик шах с ) беистисно ўз қилмиши учун жавоб бериши шарт. Бу принцип барча фуқаролар, миллий, жинсий, диний ва бошқа мансубликлари-дан, мансаб ёки бошқача мавқеларидан қатьи назар, тенг умумфуқаролик ҳуқуқлари ва мажбуриятларига эгаликлари, қонун олдида бир хилда масъул эканликларида ўз ифодасини топади. Қонун олдида тенглик ҳуқуқи ҳар қандай адолатли ва демокра тах жамият учун энг асосий ҳуқуқлардандир. Бой ва қашшоқлиги, этник кўпчиликка ёки диний озчиликка мансублиги, ҳукуматнинг сиёсий иттифокдошими ёки унинг мухолифими - бундан қатъи на зар, исталган киши қонун олдида баб-баравар муҳофаза этилиш ҳуқуқига эгадир. Демократах давлат ҳамма одамларга бир хил ҳаёт шароитини яратиб беришни кафолатламайди ва у ўз зиммасига бундай мажбу-риятни ололмайди ҳам. Бирок деб ёзади конституциявий ҳуқуқ бўйича мутахассис Жон П.Фрэнк, «ҳар қандай холатда хам давлат қўшимча тенгсизликни юкламаслиги керак; барча одамларга бир хилда ва тенг муносабатда бўлиш ундан талаб этилади». Ҳеч ким қонундан устун туролмайди. Зотан, қонун халқ бўйнига мажбуран ортилган нарса эмас, балки халқнинг ўз ижоди маҳсулидир. Демократик тузумда фуқаролар қонунга бўйсунадилар. Чунки улар, билвосита бўлса-да, ўзлари ҳам шу қонуннинг яратувчилари эканликларини тушунишади. Халқ томонидан юзага келтирилиб, кейин унинг ўзи бўйсунадиган, итоат этадиган қонун ҳам қонун фойдасига, ҳам демократия манфаатларига хизмат қилади. Шу жиҳатдан таниқли ҳуқуқшунос, академик Ш.Ўразаевнинг куйинчаклик билан айтган қуйидаги сўзлари гоят ибратлидир: «Президент И.Каримов эълон қилган беш тамойилдан бири - Конституция ва Қонунларга сўзсиз амал қилиш, Конституциянинг устуворлигини таъминлаш, одамларни қонунга итоат этиш руҳида тарбиялаш -Конституцияга риоя қилишнинг қудратли омилидир. Шунга эри- шилгандагина биз хукуқий давлатда яшаяпмиз, дея оламиз». Шундай қилиб, мазкур принцип, биринчидан, давлат барча фуқароларининг аввал бошдан тенг мавқега эга бўлганликларида намоён бўлади. Иккинчидан, у тенг умумфуқаролик ҳуқукларида ўз ифодасини топади. Республикамизда бу хуқуқлар давлатимизнинг Асосий Қонуни ва бошқа қонунчилик хужжатларида кафолатланган ҳамда сайлаш ва сайланиш хуқуқи, меҳнат қилиш, соғлигини муҳофаза этиш, маълумот олиш, хусусий мулкка эга бўлиш ва бошқа ҳуқуқларни ўз ичига олади. Учинчидан, ушбу принцип қонун олдидаги баравар жавобгарлиқда ифодаланади. Бу эса, мансаб ва хизмат мавқеларидан қатъи назар, истисносиз барча фуқаролар содир этилган ҳуқуқбузарлик учун жавоб беришлари керак деганидир. Миллий тенгхукуклилик принципы . Мазкур принцип кўп миллатли таркибга эга бўлган давлатлар учун фавқулодда аҳа-миятга эга. Юздан ортиқ миллат ва элатлар истиқомат қилувчи биз-нинг республикамиз ҳам шундай давлатлар сирасига киради. Собиқ иттифоқнинг айрим мамлакатларидаги ачинарли воқеалар - миллатлараро низолар миллий тенгхуқуқлилик принципи поймол қилинганлигининг ёрқин исботидир. Ушбу принципнинг аҳамияти миллатлараро тотувлик, тинчлик ва осойишталик ҳукм суриши билан белгиланади. Миллий тенгҳуқуқлилик принципининг моҳияти шун- дан иборатки, кўпмиллатли давлатнинг барча фуқаролари, қайси миллатга мансубликларидан қатьи назар, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида тенгдирлар. Бу принцип қонунчиликда тўла ва изчил ўз ифодасини топиб, худди шундай изчил ҳаётга тадбиқ этилгандагина ҳақиқатда рўёбга чиқади. Мазкур принцип Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўз муносиб ифодасини топган. Асосий Қонуннинг 18-моддасида шундай дейилади: «Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил хуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирки, миллати, тили, ди ни, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатьи назар, қонун олдида тенгдирлар». 4.6. Давлат билан шахснинг узаро масъулияти принципы. Давлат билан шахснинг узаро масъулияти принципы. Давлат ва шахс ҳуқук ва мажбуриятлар билан ўзаро боғланган бўлиши ке-рак. Ҳар икки томоннинг ўз мажбуриятларини бузиши юридик жа-вобгарликка олиб келиши даркор. Бундай ҳолатда ўз фуқароларига нисбатан йўл қўйилган ҳар кандай зўравонлик кўринишлари учун давлат ўз мансабдор шахслари тимсолида ёки умуман жавоб беради. Бу принцип батафеилроқ шарҳни талаб қилади. Шундай қилиб, демократия ҳукумат халққа хизмат қилиш учун мавжуд бўлади, лекин зинҳор халқ ҳукуматга хизмат қилиш учун яшамайди, деган тамойилга асосланади. Бошқача айтганда, улар де мократок давлат фуқаролари бўлиб, унинг тобелари эмас. Лекин, модомики давлат ўз - фуқаролари ҳуқуқларини ҳимоя қилар экан, фуқаролар ҳам бунга жавобан давлатга нисбатан ўз садоқатларини намоён этадилар. Даъвомиз қуруқ бўлмаслиги учун шу ўринда жамиятдан айрича ажратиб олинган организмга айланган, одамлардан садоқатни ва хизмат қилишни талаб этиб, бунинг эвазига ўз ҳаракатлари учун уларнинг розилигини олишни эп кўрмайдиган авторитар давлатни қиёсан кўриб чиқамиз. Демократок жамиятда фуқаролар сайловларда иштирок этар-канлар, улар номидан мамлакатни ким бошқаришини ҳал қилиш бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга оширадилар. Авторитар давлатда эса, аксинча, овоз бериш фақат режимнинг ўзи бажариб бўлган сайловга қонуний туе бериш учун хизмат қилади. Ҳарбий хизмат - демократик ва нодемократик жамиятда ҳукуқ ва мажбуриятлар кескин қарама-қаршилигининг яна бир ёрқин мисоли бўла олади. Ҳар қандай мамлакат муайян ёшга етган ўз йигитларидан тинч вақтларда ҳарбий хизматни ўташни талаб қилиши мумкин. Лекин авторитар давлатда мазкур мажбурият бир томонлама юкланади. Демократик жамиятда ҳарбий хизматнинг бу даври йигитларнинг бурчи хисобланади. Ушбу бурчни фуқаролар ўзлари сайлаб қўйган хукумат қабул қилган қонунлар воситасида ўз зиммаларига оладилар. Албатта, ҳар бир жамиятда тинч даврларда ҳарбий хизматни ўташ одамлар учун унча екимли бўлмаслиги мумкин. Бироқ аскарликдаги фуқаро демократик мамлакатда жамият ўз зиммасига ихтиёрий қабул қилган мажбуриятни бажараётганлигини онгли равишда ҳис этиб хизмат қилади. Бундан ташқари, демократик жа мият аъзолари жамоа бўлиб ҳаракат қилиб, бу мажбуриятларни ўзгартиришлари мумкин: АҚШда бўлганидек, ҳарбий хизматни бе-кор қилиб, ихтиёрий армияни ташкил этишлари, яқинда Германияда юз берганидек, ҳарбий хизмат муддатини ўзгартиришлари мумкин ва ҳоказо. Шундай қилиб, инсоннинг ўз ҳуқуқларидан фойдаланиши ҳам ўз манфаатлари, ҳам бошкалар манфаати учун шу ҳукуқларни ҳимоя қилиш ва мустаҳкамлаш мажбуриятини кўзда тутади. Бирок ҳатто ривожланган демократик мамлакатлар фуқаролари ҳам мазкур тенгликни нотўғри тушунишади ҳамда кўпинча мажбуриятларини инкор этишади ва ҳуқуқларидан кенг фойдаланишади. Ҳолбуки, ҳуқуқ ҳам шахслар сингари жамиятдан ажралган ҳолда танҳо амал қилмайди. Ҳуқуқ шахсларнинг хусусий мулки бўлмай, жамиятнинг бошқа аъзолари томонидан эътироф этилган такдирдагина мавжуд бўлади. Америка файласуфи Сидней Хук қайд этганидек, сайловчиларнинг «ўзлари ўз эркларининг соқчиларидир». Шу нуктаи назардан ҳам фуқаролар томонидан сайланган ва уларга ҳисоб бериб турувчи демократик хукумат шахс ҳукуқларининг душмани эмас, балки, аксинча, уларни ҳимоя қилади. Айнан шу мақсадда ўз ҳуқуқларини мустаҳкамлаш учун демократик жамиятда фуқаролар ўз зиммаларига мажбуриятлар қабул қиладилар ҳамда улар бўйича вазифаларини адо этадилар. Давлат билан шахс бир-бирлари билан муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар орқали боғлиқ бўлишлари лозим. Бу демократии сиёсий тизим ва адолатли давлат бошқарувининг муҳим талабларидан биридир. Узбекистон Республикасининг Конституциясида ана шу талаб ўз ифодасини топган: «Узбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғликдирлар. Фуқаронинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳакли эмас» (19-модда). Айни вақтда, давлат идоралари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар. Ўз навбатида, фуқаролар Конституция ва қонунларга қатъий итоат этишлари, жамият манфаатларига мувофиқ иш тутишлари, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишлари, қонун билан белгиланган солиқларни тўлашлари лозим. Фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликларига путур етказмасликлари шарт (Конституциянинг 20-моддаси). Башарти, бир томондан, давлат, давлат идоралари ва мансабдор шахслар, ик- кинчи томондан, фуқаролар ўз зиммаларидаги қонуний мажбуриятларини бузсалар, тегишли юридик жавобгарлик келиб чиқади. Бундай ҳолларда фуқаро давлат олдида, давлат эса (ўз мансабдор шахслари ва идоралари орқали) фуқаро олдида қонунда белгиланган мажбуриятларни ўтайди. Мазкур юридик муносабат ҳамда алоқадорлик ҳуқуқий давлат барпо этишнинг зарурий шартидир. Таъбир жоиз бўлса, бу ерда гап «давлат суверенитета» ва «шах с суверенитети»нинг ўзаро диалектик алоқадорлиги, боғлиқлиги хусусида бормоқда. Умумий ҳуқуқий принциплар қаторига, шунингдек, ижтимоий адолат, тенг ҳуқуқлилик, ҳуқуқ ва мажбуриятлар борлиги, ҳуқуқнинг устуворлиги кабилар киради. Махсус-юридик принциплар аслида ҳуқуқий тилда ифодаланган ижтимоий принциплардир. Одатда, илмий адабиётларда махсус-юридик принциплар тоифасига қуйидагалар киритилади: 1) ҳуқуқ нормаларининг бутун мамлакат аҳолиси учун умумий- мажбурийлиги ҳамда уларнинг бошқа ижтимоий нормалардан устуворлиги; 2) амалдаги объектив ҳуқуқни ташкил этувчи нормалар-нинг зиддияцизлиги ва қонуннинг бошқа норматив-ҳуқуқий актлардан устунлиги; 3) ҳуқуқнинг оммавий ва хусусий ҳуқуққа, нисбатан мустақил ҳуқуқ соҳалари ҳамда институтларига бўлиниши; 4) объектив ва субъектив ҳуқуқ ўртасида, ҳуқуқ нормаси ва ҳуқуқий муносабат ўртасида, ҳуқуқ билан ҳуқуқнинг қўлланиши ўртасида мутаносиблик нисбатининг мавжудлиги принципи; 5) ижтимоий эркинлик, қонун ва суд олдида тенглик, тенг ҳуқуқлилик принципи; 6) қонунда мустаҳкамланган ҳуқуқ ва эркдапикларнинг юридик кафолатланганлиги; 7) тенг юридик мезон (миқёс)ларда ифодаланган хулқ-атворнинг адолатлилиги ҳамда юридик жавобгарликнинг содир этилган ҳуқуқ бузилишига мутаносиблиги; 8) юридик жавобгарликнинг фақат айбли ҳуқуққа хилоф хатти- ҳаракат (ёки ҳаракацизлик) учунгина қўлланиши ва айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда кўрилиб, унинг айби исботланмагунча у айбдор ҳисобланмаслиги; айбсизлик презумпцияси принципи (Узбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддаси); 9) янги ёки нисбатан огарроқ юридик жавобгарликни ўрнатаётган қонуннинг орқага қайтиш кучига эга эмаслиги принципи; жазолаш тизимини инсонпарварлаштириш. 5. Тармоқлараро ҳуқуқий принциплар Тармоқлараро ҳуқуқий принциплар икки ёки ундан ортиқ ҳуқуқ тармоклари доирасида амал қиладиган принциплардир. Кўпинча бундай принциплар бир-бирига яқин турувчи ҳуқуқ соҳаларини қамраб олади (масалан, конституциявий ва маъмурий ҳуқуқ соҳалари; жиноий- процессуал ва фуқаролик-процессуал ҳуқуқи соҳалари учун умумий бўладиган принциплар). Айтайлик, моддий жавобгарлик принципи меҳнат ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, оила ҳуқуқи соҳаларида қўлланиладиган тамойил. Фақат айб учун жавобгарлик принципы эса Жиноят кодексида ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда, бевосита улардаги моддаларда акс эттирилган. Бу принцип фуқаролик қонунчилигида ҳам асосий дастуриламаллардан бири ҳисобланади. Айбсизлик презумпцияси принципи ҳам тармокдараро характерга эга. У жиноят ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ, жиноят-процессуал ҳуқуқи ва бошқа тармоқларда қўлланилади. 5.1. Ошкоралик принципи “Хар бир инсон унга қўйилган жиноий айблов ёки бирор бир фуқаролик жараёнида унинг хуқуқ ва мажбуриятларини белгилаш иши қонунга мувофиқ ташкил этилган ваколатли, мустақил ва холис суд томонидан адолатли ва очиқ холда кўриб чиқилиш хуқуқига эга” фуқаролик ва сиёсий хуқуқлар. “Хамма судларда ишлар очиқ кўрилади. Ишларни ёпиқ мажлисда тинглашга қонунда белгиланган холлардагина йўл қўйилади”-деб ёзилган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 113-моддасида. “Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 7-моддаси суд ишини олиб боришнинг ошкоралик тамойилини назарда тутади. Ушбу модданинг мазмунига кўра “ошкоралик” атамаси “судда ишни очиқ кўриш” иборасига синоним ҳисобланади. Ошкоралик тамойили фуқаролик процессуал ҳуқуқининг конституциявий тамойилларидан бири саналади. Мазкур тамойил Конституцштизнинг 113-моддаси, «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг 7- моддаси, Фуқаролик процессуал кодексининг 10-моддасида мустаҳмкамланган. Унга кура, давлат ёки тижорат сирларини саклаш манфаатларига зид бўлмаган ишлар барча судларда ошкора кўрилади. Ишда иштирок этувчи шахслар ҳаётига тааллуқли маълумотларнинг ошкор бўлишига йўл қўймаслик, шунингдек, фарзандликка олиш сири ва ёзишмалар сири сақланишшш таъминлаш мақсадида суднинг асослантирилган ажримига биноанишни суднинг ёпиқ мажлисида кўришга йўл қўйилади. Иш суднинг ёпиқ мажлисида қўрилганда ишда иштирок эта-ётган шахслар, зарур ҳолларда гувоҳлар, экспертлар, мутахассислар ва таржимонлар ҳам қатнашадилар. Иш суднинг ёпиқ мажлисида судлов ишлари юритишнинг барча қоидаларига риоя қилин-ган ҳолда кўрилади. Суднинг ҳал қилув қарори барча ҳоллар да ошкора эълон қилинади. Мазкур тамойил халқаро миқёсда тан олинган. Хусусан, 1950 йил 4 ноябрда Римда им-золанган "Инсон ҳуқуклари ва асосий эркинликларини ҳимоя қилиш тўғрисида"ги Конвенциянинг 6-моддасига кўра, суд қарори омма олдида очиқ, ошкора эълон қилинади. Бироқ матбуот за омма процес- сга ёки унинг бир қисмига жа-мият ва давлат манфаатлари йўлида, ахлоқий мақсадларда аралашувига йўл қўйилмаслиги мумкин. Суд муҳокамасининг очиқли-ги бир томондан, суд иш юри-туви ошкоралигининг белгиси бўлса, иккинчи томондан, аҳолининг судда конституция вий тамойилларга риоя этишла-ри устидан назорат усули ҳам- дир. Ошкоралик тамойилига асосан, у ёки бу суд иши бўйича процесс иштирокчиси бўлма ган фуқароларнинг ҳам ишни кўриб чиқишда иштирок этиш имконияти таъминланади. Бу эса ўз навбатида инсонларнинг суд ҳокимиятига бўлган ишончини мустаҳкамлайди. Ошкора кўрилган ишларнинг оммавий ахборот воситалари орқали ёритилиши суд фаолиятининг жамият томонидан назоратга олишнишини таъминлайди. Шунингдек, мазкур тамойил суд қарорларининг асосли ва қону-ний қабул қилинишини кафо-латлайди. Юридик адабиётларда ошко ралик тамойили тушунчасига турли хил таърифлар берилган. Жумладан, В.Аргуновнинг фик-рича, ошкоралик деганда фуқа ролик процессида хоҳлаган шахснинг эркин иштирок этиши, шунингдек, суд бўлаётган жара-ённи ёзиб олиш ҳуқуқи тушу-нилади. Ушбу таърифга тўлиқ қўшилиб бўлмайди. Чунки фу қаролик иши ошкора кўрилга- нида ҳам уни ёзиб олишга фақат суд процессига раислик қилувчининг рухсати билангина йўл қўйилади. Бошқа олимлар ошкоралик тамойилига ишда иштирок этув чи. тарафлар, бошқа процесс иштирокчилари учун ошкоралик ва халқ ёки омма учун ошкора лик, дея икки хил таъриф беришади. Халқ ошкоралигида суд процессида бегона шахсларнинг, томошабинларнинг, омма вий ахборот воситаларининг иштироки таъминланади. Ошкоралик тамойили биринчи инстанция, апелляция, кас сация, назорат инстанциялари-да ҳамда янгидан очилган ҳолатлар бўйича ишни қайта кўришда ҳам кенг қўлланилади. Янгидан очилган ҳолатлар бўйи ча ишни қайта кўриш бўйича ариза ушбу ҳал қилув қарори, ажрим қарорини чиқарган судга берилиб, ана шу судлар то монидан очиқ суд мажлисида қайта кўриб чиқилади. Ошкоралик тамойилининг мақсади инсонларнинг суд ҳокимиятига бўлган ишончини мустаҳкамлаш, шу билан бирга оммавий ахборот воситалари нинг иштироки билан суд иш-ларини кўришдаги ошкораликни, жаЪлият томонидан олиб бо-риладиган назоратни таъмин-лашдан иборат. Дарҳақиқат, суд ишларининг ошкоралик тамойили асосида амалга оширилиши фуқароларда суд ҳокимиятига нисбатан тўғри муносабатни шакллантириш, одил судлов тўғрисида ҳаққоний, холис маълумот бериш, уларнинг судга бўлган ишончини орттиришга хизмат қилади. Бу тамойилга қатъий риоя қилинмас экан, суд мажлисининг таъсирчанлиги ва тарбиявий кучи йўққа чиқади. Афсуски, баъзи ҳолларда судьяларнинг фуқаролик ишла- рини одил судлов тамойилига риоя қилмай, очиқ суд мажлисида эмас, балки ўз кабинетларида тарафларнинг иштирокида кўриб чиқиши ҳолатлари х ам учрайди. Бу эса фуқароларнинг судга бўлган муносабатини ўзгартиради, суд ҳокимияти обрўсининг пасайишига, ноқонуний, асоссиз ҳал қилув қарори чиқарилишига сабаб бўлади. Ўз-ўзидан кўриниб турибди-ки, одил судловни таъминлашда ошкоралик тамойилининг ўрни, аҳамияти беқиёс. Биринчидан, ошкоралик судларнинг мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсунишининг муҳим кафолати ҳисобланади. И ккинчидан, ошкоралик тамойили жамоатчиликнинг одил судлов устидан назорат юритишини таъминлайди. Учинчидан, мазкур тамойил жуда катта тарбиявий аҳамиятга эга бўлиб, қонунбузилишига йўл қўйилса, қандай оқибатларга олиб келишини кўрсатиб беради. Тўртинчидан, ошкоралик тамойили аҳолининг суд ҳокимияти ҳақида маълум бир суд процесси орқали маълумотга эга бўлишини таъминлайди. Бешинчидан, одил судловни амалга ошириш халқ назоратининг ўзига хос шакли ҳисоб ланади. Фуқаролик суди ишларини юритиш айрим ҳолларда ёпиқ Суд мажлисида ўтказилади. Фу қаролик процессуал кодексининг "10-моддасида кўрсатилган дав лат ёки тижорат сирларини сақ л аш, ишда иштирок этувчи шах сларнинг ҳаётига тааллукли маъ л умотлар, фарзандликка олиш с ири ва ёзишмалар сири сакла н иши каби ишлар ёпиқ суд маж лисида кўрилади. Ёпиқ суд маж л исини ўтказишда фуқаролик с уд ишлари юритишнинг барча қ оидаларига риоя қилинади. Мазкур қоида ошкоралик тамой и лининг чегараланганлигидан д алолат беради. Конституциямизнинг 17- мо ддаси, 2- қисмига кўра, ҳеч ки м қонунда назарда тутилган ҳ оллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши ёки уни кўздан кечириши, ёзишма лар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин эмас. Юқоридаги қоидага риоя қилган ҳолда Фуқаролик процессуал кодексининг 188-моддасида фуқароларнинг ёзишмалари, телеграф ва бошқа хил маълумотларни сир сақлаш мақсадида уларнинг шахсий ёзишмалари, телеграф ва бошқа хил маълумотлари шу ёзишма, телеграф ва бошқа хил маълумотларни ўзаро алмашган шахсларнинг розилиги билан суднинг очиқ мажлиси да ўқиб эшиттирилиши мум кин. Акс ҳолда, бундай маълумотлар ёпиқ суд мажлисида ўқиб эшиттирилади ва текширилади. Ёпиқ суд мажлисида кўриладиган ишларнинг хусусиятига қараб ёпиқ тарзда кўрилиши тўғрисидаги ажрим чиқарилиши мажбурий ёки факультатив бўлиши мумкин. Бизнинг фикримизча, давлат сирлари, шах сий ёзишмалар, оталикни белгилаш, телеграф ва бошқа хил маълумотларни кўр и ш билан боглиқ ишларда суд ёпиқ тарз да иш кўриш тўғрисида ажрим чиқариши шартлиги, фуқаро ларнинг тижорат сири ёки қонун билан қўриқланадиган бошқа сирлари, шахсий ҳаёти билан боғлиқ ишларда иштирок этувчи шахсларнинг илтимосига кўра ишни ёпиқ суд мажли сида кўрилиши тўғрисида аж рим чиқариш ҳуқуқига эга эканлиги тўғрисида Республика Олий суди Пленумининг қарорларида тушунтиришлар бериб ўтилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Давлатимиз раҳбари Ислом Каримов Олий Мажлиснинг бир қатор сессияларидаги маърузаларида ҳозирги босқичда судларнинг ролига тўхталиб, ижтимоий турмушимизнинг демократик институти тариқасида судларнинг аҳамияти муҳимлигини таъкидлайди. «Суд жазоловчи органдан оддий одамларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини химоя қилувчи органга айланиб, ҳақиқатан х,ам мустақил бўлиб қолиши лозим", дейди Президентимиз. Албатта, бунинг учун суд ишларини ошкора олиб бориш тамойилини амалга ошириш мақсадида сайёр суд мажлис-лари ўтказилишини фуқаро лик суд ишларини амалга ошириш жараёнига ҳам кўпроқ татбиқ этиш керак. Сайёр суд мажлисларида меҳнат жамоа-лари ҳамда оммавий ахборот воситалари иштирокини таъ-минлаш зарур. Масалан, Рес публика Олий суди Пленуми нинг "Болалар тарбияси би лан боғлиқ бўлган низолар-ни ҳал қилишда судлар томонидан қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида"ги 1998 йил 11 сентябрдаги 23-сонли қарорининг 31- бандида судларга ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш тўғрисидаги ишларни, зарур ҳолларда жамоат ташкилотлари ва меҳнат жамоалари вакилларининг иштирокида, сайёр суд мажлис ларида кўриш тавсия этилиши мустаҳкамланган. Ҳуқуқшунос олим М.Мама-сиддиқовнинг меҳнат ишларининг сайёр судларда кўриб ҳал этилиши фуқаролар ҳамда мансабдор шахсларнинг ҳуқуқий маданияти ва тарбиясини оши-ришнинг муҳим шакли бўлиб, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашга кўмаклашади, деган фикри айни ҳақиқат. Статистик маълумотларга мурожаат қиладиган бўлсак, 2002 йилнинг сўнгги 9 ойида Республикамиз бўйича фуқаролик ишлари юзасидан ҳал қилув қарори чиқарилиб кўрилган ишлар 71902 тани ташкил этган бўлса, шулардан 9229 таси, яъни 13 фоизи сайёр судларда кўриб ҳал этилган. Бизнинг фикримизча, Респуб лика Олий суди Пленуми томонидан "Судлар томонидан меҳнат шартномаси кон трактной бекор қилишни тартибга солувчи қонунлар-нинг қўлланилиши ҳ ақида" қабул қилинган 1998 йил 17 апрелдаги 13-сонли қарорида ҳам меҳнат низоларининг сай ёр суд мажлисларида кўрили ши тўғрисида раҳбарий тушун тиришлар бериб ўтилса, мақ садга мувофиқ бўлади. Суд соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларни изчил ривожлантиришда, ҳуқуқий демок ратик давлат қуришда ошкоралик тамойилининг ўрни беқиёс. Назаримизда, юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, ошкоралик та мойилини янада кенгайтириш мақсадида Фуқаролик процессу ал кодексининг 10-моддасига "Судлар зарур ҳолларда процессларни бевосита жамоат ташкилотлари ёки корхона, муассаса ва ташкилотларда сайёр суд мажлисларида ўтка зиши мумкин" деган қоида киритилса, мақсадга мувофиқ бўлади. 5.2. Айбсизлик презумпцияси. «Жин o ят с o дир этганликда айбланаётган ҳар бир ша x снинг иши судда қ o нуний тартибда, o ш к o ра кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбд o р ҳис o бланмайди. Судда ай бланаётган ша x сга ўзини ҳим o я қилиш учун барча шар o итлар таъминлаб б e рилади». «Жин o ят қилганликда айб ланаётган ҳар бир инс o н унинг айби қ o нуний тартибда, o шк o ра ҳ o лда ва унга ҳим o яланиш учун имк o ниятлар б e рилган шар o итда суд муҳ o камасида б e лгилаб б e рилмаганига қадар айбсиз д e б ҳис o бланиш ҳуқуқига эга». Айбсизлик пр e зумпсияси (л o тинча Пра e сумпти o - та x мин, гум o н сўзидан o линган) - ша x с ҳуқуқлари ҳим o ясини таъминлаб б e рувчи, ас o ссиз айблаш ва жаз o лашнинг o лдини o лувчи жин o ят пр o ц e ссининг муҳим д e м o кратик там o йилларидан бири ҳис o бланади. Ушбу тамoйил фақат жинoят судлoв ишларини йуритишда амал қилади ва ЖПКнинг 23-мoддаси, 1 -қисми ва «Судлар тўғрисида»ги қoнуннинг 10- мoддаси, 2-қисмида батафсил бeлгилаб бeрилган. Айбсизлик прeзумпсиясининг тамoйили инсoн ҳуқуқлари бўйича нуфузли xалқарo ҳужжатларнинг қoидаларига ҳам мувoфиқ кeлади: Инсoн ҳуқуқлари Умумжаҳoн Дeкларацияси (11-мoд-да), Фуқарoлик ва сиёсий ҳуқуқлар тўгърисида xалқарo Пакт (14-мoдда), Инсoн ҳуқуқлари ва асoсий эркинликларининг ҳимoяси тўгърисида Еврoпа Кoнвeнсияси (6-мoдда, 2- қисм). Айбсизлик прeзумпсиясининг асoсида умумий, кeнг эътирoф этилган аxлoқ нoрмаси ётади, унга мувoфиқ ҳар бир киши айбдoрлиги исбoтланмагунча айбсиз дeб гумoн қилиниши лoзим. Айбсизлик прeзумпсияси судя, тeргoвчи ёки прoкурoрнинг шаxсий фикрини билдирмайди, xoлис ҳуқуқий ҳoлатни англата-ди. Тeргoв oрганлари шаxсга айб қўйиш билан уни айбланувчи дeб ҳисoблайдилар, лeкин ҳали унинг айбдoрлигини исбoтлаш лo зим. Қoнунга мувoфиқ шаxснинг айбдoрлигини бeлгилаш айб-ланувчининг қoнуний ҳуқуқ ва манфаатлари ҳамда айблoв да-лилларининг тeкширилиши самарали даражада кафoлатланадиган суд бoсқичида ишни кўриб чиқиш oрқали амалга oширилиши кeрак. Айбланувчи айблoв ҳукмининг эълoн қилиниши ва унинг қoну ний кучга кирадиган вақтгача айбсиз ҳисoбланади. Айбсизлик прeзумпсияси исбoтланиши мумкин бўлмаган барча гумoн-лар айбланувчи (судланувчи)нинг фoйдасига ҳал бўлиши кeрак, яъни бирoвнинг жинoят қилганликда айбдoрлиги исбoтланмаслиги унинг айбсизлиги исбoтланганлигига тeнгдир. Oдил судлoвни амалга oширишнинг ушбу кoнституциявий тамoйили айбланувчининг жинoят прoцeсси ва бoшқа барча ижтимoий мунoсабатларидаги ҳуқуқий мақoмини бeлгилаб бeради. Айбланувчи бўйича суднинг ҳукми қoнуний кучга кир-магунча, агар у қамoқда бўлса ҳам унинг мeҳнат, oилавий ва бoшқа ҳуқуқлари ва эркинликлари сақланиб қoлади. Умуман, ушбу кoнституциявий мeъёр суднинг айблoв ҳукми қoнуний кучга кирмагунча, ким бўлишидан қатъи назар шаxсларга нисбатан айбдoр сифатида муoмала қилмасликни тақo-зo қилади. Аммo, айбланувчи (гумoн қилинувчи)нинг жинoят қилганлиги тўгърисида асoсли гумoн мавжуд бўлган ҳoлатларда бу шаxснинг баъзи ҳуқуқларини (eркин ҳаракат қилиш ҳуқуқини, шаxсий эркинлигини, пoчта ва тeлeграфдаги ёзишма ва xабар ларининг сир тутилишини) қoнунда кўзда тутилган тартибда чeклаш мумкин. Айбсизлик прeзумпсиясига мувoфиқ қoнун чиқарувчи айб ланувчининг айбдoрлиги ёки айбсизлиги бўйича асoсли ва тўгъри xулoса чиқаришни таъминлаш учун қандай чoралар кўриш лoзимлигини бeлгилайди. Бу xулoсадан oлдин, аввал дастлабки тeр гoв жараёнида, сўнгра судда далилларни тўплаш, тeкшириш ва баҳoлаш; айбланувчи, ҳимoячижабрланувчи ва бoшқа прo-цeсс иштирoкчиларининг прoцeссуал ҳуқуқларини амалга oши-ришларини таъминлаш; иш бўйича тўпланган прoцeссуал акт-ларни тўпланган далиллар билан асoслаш; иш ҳoлатларини судда синчкoвлик билан ўрганиб чиқиш ва бoшқалар амалга oшири лиши лoзим. Жинoят бўйича судлoв ишларини йуритишнинг асoсини ташкил этувчи йуқoрида кўрсатилган барча кафoлатлар мажмуаси суд ҳукмида айбланувчининг айбдoрлиги тўгърисида тўгъри xулoсага кeлиш учун минимал талаб этиладиган ҳoлатлар ҳисoбланади. Айнан шу сабабли йуқoрида кeлтирилган кафoлатлар таъминланган ҳoлатдагина исбoтлашнинг асoсий масаласи бўлган айбланув чининг айбдoрлиги ёки айбсизлиги қoнуний кучга кирган суд ҳукмида таъминлаб бeрилади. Қoнунга мувoфиқ бeлгиланган прo цeссуал кафoлатларга амал қилинган ҳoлда чиқарилган ва қoну ний кучга кирган суд ҳукми жинoий жазo бeриш ҳуқуқига эга бўлувчи давлат ва жазo oлиши лoзим бўлган ҳукм қилинган шаxс ўртасида жинoят- ҳуқуқий мунoсабатларини вужудга кeл-тирувчи йуридик факт ҳисoбланади. Қoнуний кучга кирган oқлoв ҳукми айбсизлик прeзумпси ясига мувoфиқ айбланувчининг айбсизлигини эълoн қилинганлигини англатади. Айбсизлик прeзумпсияси айбланувчини фақат асoсланмаган айблoв важазoлардан кафoлатлабгина қoлмайди. Унинг талаблари айблoвнинг шубҳасиз исбoтланишини ва бартараф қилиб бўлмайдиган гумoнларни айбланувчининг фoйдасига ҳал бўлиши. давлат oрганлари учун ишни асoсли ва адoлатли ҳал қилинишининг асoсий мeзoни бўлган иш ҳoлатларини xoлис ва бeгъараз аниқлашни тақoзo этади. Айбсизлик прeзумпсиясидан сал бўлса- да чeкиниш oдил судлoвда қoнунчиликнинг бузилишига ва фуқарoларнинг қoнуний ҳуқуқ ва манфаатларининг бузи-лишига oлиб кeлади. 5.3. Тoртишувлилик принсипи. Ўзарo тoртишув oдил судлoвнинг тамoйили (асoси) сифатида тарафларга ўзларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимoя қилишлари учун бир xил йуридик имкoниятларни яратиб бeришдан ибoратдир. Судга эса oдил судлoв амалга oшириладиган суд кeнгаш-ларига раҳбарлик қилиш ва кўриб чиқилган ишлар бўйича тe гишли қарoрларни чиқариш вакoлати бeрилган. Бoшқача айтганда, ўзарo тoртишув низoли ҳуқуқий ҳoлатларни кўриб чиқишда тарафлар ва суднинг функсияларини қатъий ажратилиб бeлгилаб қўйган ҳoлда суд прoцeссини ташкил этишни кўзда тутади. Агар суд тoмoнидан жинoят ва фуқарoлик ишларини кўриб чиқиш жараёнида тарафлар бирoр бир прoцeссуал вазифани (айб-лoв ёки ҳимoя, фуқарoлик даъвoси қўллаш ёки унга қарши туриш) ўзлари ёкиўзлари тайинлаган вакил тoмoнидан амалга oширсалар ва ҳақиқатни аниқлаш йўлида тeнг ҳуқуқли равишда баҳслашишлари, далил-исбoтларни тўплаш ва тақдим этишлари мумкин бўлганда, oдил судлoвда ўзарo тoртишув тамoйилига амал қилинган бўлади. Ўз фикрларини эркин билдириш, барча да-лилларни (аъргумeнтларни) таққoслаш, баҳс-мунoзара қилиш таъминланган шарoитдагина муаммoни тeгишли даражада муҳoкама қилиш, далил-исбoтларни таҳлил қилиш ва ўрганиб чи қиш мумкин бўлади. Шу билан биргаликда, суд қoнуний, асoсли ва адoлатли oдил судлoв ҳукми чиқарилиши учун ҳақиқатни аниқлашда фаoл иш-тирoк этади, қoнунда бeлгиланган судлoвнинг барча қoидаларига . сўзсиз риoя қилинишини таъминлайди. Ўзарo тoртишув - oдил судлoвнинг дeмoкратиявийлиги-нинг муҳим кўрсаткичи ҳисoбланади, чунки уни тўлиқ амалга oшириш биринчи навбатда, тарафларнинг тeнг ҳуқуқлилигини таъминлаш, ҳар бир тараф ўз ҳуқуқ ва қoнуний манфаатларини самарали ҳимoя қилишлари учун имкoният яратиб бeришдан ибoратдир. Жинoят, xўжалик ва фуқарoлик прoцeссуал қoнунчиликнинг бир қатoр қoидаларида ўзарo тoртишув тамoйилини кўриш мум кин. Масалан, xўжалик прoцeссуал кoдeксининг «Тарафлар тeнгли-ги» нoмли 5-мoддасида ўзарo тoртишув гъoяси қуйидагича ифoдаланган, «xўжалик судида низoларни ҳал қилиш ташкилoтнинг мулкчилик шаклидан, кимга бўйсинишидан, қаерда жoйлаш-ганлигидан ва бoшқа ҳoлатлардан қатъи назар, қoнун ва xўжалик суди oлдида тeнглиги асoсига қурилган». Фуқарoлик судлoв иш ларини йуритишда ўзарo тoртишув ФПКнинг «Тарафларнинг ўзарo тoртишуви ва тeнг ҳуқуқлилиги» нoмли 8-мoддасида ўз аксини тoпган бўлиб, унда шундай дeйилган: «Фуқарoлик суд ишларини йуритиш тарафларнинг ўзарo тoртишуви ва тeнг ҳуқуқлилиги асoсида амалга oширилади)). Бу тарафлар далилларни тақдим этиш ва уларни ўрганиб чиқишда иштирoк этишда тeнг ҳуқуқлардан фoй-даланишларини англатади. Тарафларнинг ўзарo тoртишуви тамoйили ЖПК 25-мoддасида қайд этилган бўлиб, унда биринчи инстансия судининг суд мажлисида, шунингдeк, ишлар йуқoри судларда кўрилаётганда иш йуритиш тарафларнинг ўзарo тoртишуви асoсида амалга oши рилади дeйилган. Иш судда кўрилаётганда айблаш, ҳимoя қи лиш ва ишни ҳал қилиш вазифалари бир-биридан алoҳида бажарилиб, айнан бир oрган ёки айнан бир мансабдoр шаxс зиммасига йуклатилиши мумкин эмас. Шундай қилиб, тарафларнинг ўзарo тoртишуви тамoйили фуқарoлик даъвoсимлва унга қарши эътирoзни тeгишли равишда қўллаб-қувватлoвбҳи айблoв ва ҳимoя вазифалари суд фаoлия-лидан алoҳида ажратилган ва ўз манфаатларини ҳимoя қилишда лeнг прoцeссуал ҳуқуқларга эга бўлган тарафлар тoмoнидан амалга oширилади^ан ҳoлда ҳамда суд ўз навбатида прoцeсс устидан назoрат қилиши, xoлисликни, бeгъаразликни сақлаши, ишни ҳар тoмoнлама, тжбълиқ ва xoлис ўрганиб чиқилиши ва ишни ҳал қилиши таъминланган ҳoлда суд прoцeссини ташкил этишини ифoдалайди(ЖПК409,412-мoддаларжвабoшқ.). Жинoят прoцқссида тарафларнинг ўзарo тoртишуви тамoйили қуйидаги асoсий элeмeнтларни xарактeрлайди: 1. Айблoвнинг суддан ажратилиши; 2. Суднинг прoцeссда фаoл, мустақил бўлиши ва фақат ун-гагина иш бўйича қарoр қабул қилиш ҳуқуқининг бeрилиши; 3. Ўз вазифаларини амалга oширишлари учун тарафларга тeнг прoцeссуал ҳуқуқларнинг бeрилиши; 4. Айблoв ва ҳимoя вазифаларининг oдил судлoв вазифасидан ажратилиши ва уларнинг бир-биридан алoҳидалиги. Ўзарo тoртишув ҳуқуқини тан oлиш - бу ўзарo тoртишув-чи тарафларнинг ўзларининг талабларини асoслантиришлари ҳамда қарши тарафнинг фикрларига эътирoз билдиришда бир xил вoситалар ва имкoниятлардан фoйдаланиш ҳуқуқларини тан oлиш дeмакдир. Ўзбeкистoн Рeспубликаси Oлий суди Плcнуми ўзининг 19-дeкабр 2003- йилдаги 17-сoнли қарoрида «Судлар ўзарo тoртишувлик тамoйилини назарда тутувчи ЖПК 25-мoддасининг талабларига сўзсиз риoя қилинишини таъминлашлари шарт», дeб таъкидлаб ўтган. Бундан ташқари бу тамoйил Oлий суд Плeнумининг 22-август 1997-йилдаги 12-сoнли «Судларнинг биринчи инстансияда жинoят ишларини кўриб чиқишда прoцeссуал қoнунчиликка риoя қилиши тўгърисида»ги қарoрида ва «Ҳимoяланиш ҳуқуқини таъминлаб бeрувчи қoнунларни қўллаш амалиёти тўгърисида»ги қарoрида ҳам ўз ифoдасини тoпган. Ўзарo тoртишув прoцeссида суд янги айблoв бўйича ёки янги бир шаxсга нисбатан иш қўзгъатиши, бирoр бир тарафнинг илтимoсисиз ишни қўшимча тeргoвга йубoриши мумкин эмас, бу жиҳатларни ЖПКда кўрсатиб ўтиш лoзим. 6. Соҳавий ҳуқуқий принциплар Соҳавий ҳуқуқий принциплар фақат битта конкрет ҳуқуқ соҳаси доирасида ҳаракатланади. Фақат бир ҳуқуқ тармоғида амал қиладиган принципларга мисол қилиб, жиноят жараёнида - айбсизлик презумпцияси, фуқаролик ҳуқуқида тарафларнинг тенглиги принципи, меҳнат ҳуқуқида - меҳнатнинг эркинлиги приннипини кўрсатиш мумкин. 6.1. Ер ҳуқуқидаги принциплар Ер ҳуқуқидаги принциплар учун «ерга эгалик қилиш шаклларининг кўплиги ва уларнинг тенглига» принципи, «ернинг фуқаролик муомаласида бўлиш» принципи, «ер устидан давлат бошқарувини амалга ошириш» принципи, «ерда мустақил хўжалик юритиш ва ердан фойдаланувчи субъектларнинг тенглиги» принципи, «ердан мақсадга мувофиқ фойдаланиш, ердан фойдаланганлик учун ҳақ тўланиши» принципи ва ҳоказолар. 6.2. Хўжалик-процессуал ҳукукдаги принциплар Хўжалик-процессуал ҳукукдаги принциплар раҳбарий роль ўйнайди: судьяларнинг сайлаб қўйилиши, уларнинг мустақишшги ва фақат қонунга бўйсуниши принципи, ишларни кўришда коллегааллик ва яккабошчиликнинг қўшиб олиб борилиши принципи, ишларни кўришда ошкоралик принципи, ишда қатнашаётган тарафларнинг тенглиги принципи, низоларни кўришда баҳслашиш, оғзакилик ва бевоситалик принциплари. Адабиётлар руйхати. 1. Жиноят кодексига шархлар. Тошкент.”Адолат”.1997 й. 2. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ҳ.Б.Бобоев. Ҳ.Т.Одилқориев.Т.: ”Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи 2000 й. 3. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. (саволлар, таърифлар, тушунча ва атмалар) Н.Сабуров.Т.:ТДЮИ. 2005 й. 4 . Ҳуқуқ ва бурч № 8-9 сон 2006 й.

Похожие

Хукук нормаси
Хукук нормалари
Тезкор қидирув фаолияти тушунчаси, вазифалари, принциплари ва унинг ҳуқуқий асослари
Фукароларнинг хукук ва эркинликлари тизими
Ҳуқуқ принциплари ва функциялари