Хукук нормалари - Юриспруденция - Рефераты

Хукук нормалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Ҳуқуқ нормалари Режа: 1. Ҳуқуқ нормаларининг тушунчаси, белгилари ва тузилиши. 2. Ҳуқуқ нормаларининг турлари

1. Ҳуқуқ нормаларининг тушунчаси, белгилари ва тузилиши. Ҳуқуқ нормалари (норма сузи ~- лотинча булиб, узбекча қоидадир). Ҳар бир давлатнинг ҳуқуқ тизими нормаларидан, ҳуқуқ институтларидан ва иборат. Ҳуқуқ нормалари — бу давлат томонидан бажарилиши барча кишилар учун мажбурий бўлган, кишилар ўртасидаги турли ижтимоий муносабатларнинг тартибга солувчи қоидалар йиғиндисидир. Ҳуқуқ нормалари табиий ҳуқуқ ва позитив хуқуқлардан иборат. Табиий ҳуқуқ инсонга табиат томонидан берилади. Масалан, инсоннинг яшаш эркинлик ва шахсий дахилсизлик ҳуқуқлари. Позитив ҳуқуқ эса давлат томонидан қабул қилинади. Ҳуқуқ нормаси бу алоҳида олинган турмуш қоидасидир. Масалан, ЎзРсида ҳуқуқнинг асосини ЎзРнинг Конституцияси ташкил этади. Конституциянинг ҳар бир алоҳида олинган ҳуқуқий нормадир. Нормаларининг белгилари қуйидагилардан иборат: 1) нормалари давлат томонидан ўрнатилади ва барча халқларнинг қонуний иродасини ифодалайди; 2) унинг мазмуни жамиятнинг иқтисодий тузилиши билан белгиланади; 3) уларнинг бажарилиши барча кишилар учун умуммажбурийдир; 4) давлатнинг зўрлик кучи билан амалга оширилади; 5) кишилар ўртасида турли ижтимоий муносабатларни тартиббга солади; 6) фуқароларга ҳуқуқ ва бурч белгилайди; 7) узоқ муддат қўлланилади ва талабга жавоб бермаса давлат ваколатли органлари томонидан бекор қилинади; 8) ваколат берувчи, мажбур этувчи ва тўлдирувчи характерда бўлишлиги; 9) тизимида қонунлар, фармонлар ва фармойишлар, қарорлар ва бошқа шакилда фақат ёзма ҳолда қабул қилинади; 10) нормалари бир бири билан узвий борлиқ бўлиб, давлатнинг ягона тизимини ташкил қилади; 11) давлат томонидан қабул қилинади ва қўриқланади; ҳуқуқбузарлик оқибатига қараб турли жазо чоралари қўлланилади. Ҳуқуқий норманинг тузилиши 3— қисмдан: гипотеза, диспозиция санкциядан иборатдир. Гипотеза (грекча-фараз қилишдир) ҳуқуқий норманинг биринчи қисми бўлиб, у қўлланиладиган шарт—

шароит вақтни билдирад. Гипотезанинг икки тури мавжуд бўлиб, аниқланган гипотеза ва тўла аниқланмаган гипотезадир. Аниқланган гипотеза — ҳуқуқий нормада кўрсатилган ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг пайдо бўлиши, ўзгариши, ёки бекор бўлиши аниқ, кўрсатилади. Тўла аниқланмаган гипотезада ҳуқуқий норманинг кучга кириши ва қўллаш тартиби кўрсатилмайди. Диспозшщя (лотинча сўз бўлиб —мазмун деган маънони билдиради). Бу ҳуқуқ нормасининг мазмуни, қуллаш тартиби ва бурчлари кўрсатилади. Диспозициянинг қуйидаги турлари бор: 1) императив (аниқ кўрсатилган) диспозиция-бунда ҳуқуқий норманинг матнида диспозиция аниқ кўрсатилади. Масалан, ЎзРси Жкнинг махсус қисмидаги моддалар; 97 —модда қасддан одам ўлдириш, 118 — модда номусга тегиш, 164 —модда босқинчилик ва бошқалар; 2) нисбий белгиланган диспозиция. Бунда ҳукуқий норманинг мазмунини тарафлар аниқлайди ва узгартиради. Жумладан, ЎзРси Мкнинг 228 — моддасида ҳомиладор аёлларни, бола эмизувчи ва уч ёшга тўлмаган боласи бор аёлларни уларнинг розилигисиз тунги ишларга, иш вақтидан ташқари ишларга дам олиш кунлари ишларга жалб қилишга ва хизмат сафарига юбормайдиган деб кўрсатилган; 3) диспозитив (қайта тикловчи) — ёки ваколат берувчи диспозиция-бунда ҳуқуқий норма томонларга ўз ҳуқуқ ва бурчларини белгилаб берувчи ваколатини беради. Масалан, ЎзРси МКнинг 72 —моддасида «Меқнат шартномаси ходим билан иш берувчи ўртасида муайян мутахассислик, малака, лавозим бўйича ишни ички меқнат тартибига бўсунган ҳолда тарафлар келишуви, шунингдек маҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатлар билан белгиланган шартлар асосида ҳақ эвазига бажариш ҳакидаги «келишувлар» деб кўрсатилган; 4) бланкет диспозицияси бунда ҳуқуқий нормалар тегишли органга хулқ — атвор қоидасини белгилаш ҳуқуқини беради. Жумладан: ЎзР МКнинг Меҳнат хақининг миқдорини иш

берувчи билан ходим келишувига асосан белгиланади. Меҳнат ҳақи қонун ҳужжатлари билан белгиланган энг кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас ва унинг энг кўп миқдори бирон бир тарзда чекланмайди»-деб курсатилган. Ҳуқуқ нормасининг учинчи қисми санкциядир. (санкция - лотинча чора деганидир). Санкцияда ҳуқуқ нормалари талабларига риоя қилмаслик натижасида давлат томонидан қўлланиладиган мажбурий чорадир. Санкция ҳуқуқ номасининг юридик кучини барча фуқаролар учун мажбурийлигини ифодалайди. Санкциялар ҳуқуқ нормаларининг характерига қараб интизомий, маъмурий фуқаролик, жиноий-ҳуқуқий ва бошқа турларга бўлинади. Ходимларга меҳнат интизомини бузганлиги учун иш берувчи интизомий жазо чораларини қўллайди. Маъмурий ҳуқуқбузарлик содир қилганда ЎзР ЖК кўрсатилган жазо чораларини беради. Жиноят содир қилинганда ЎзР ЖКда белгиланган жазо чоралари қўлланилади. Фуқаролик — ҳуқуқ нормалари бузилганда етказилган зарарни ундириш, тузилган шартнома ва битмларни қонунсиз деб топиш чоралари белгиланган. Санкциялар ҳуқуқ нормаларининг ифодаланишига қуйидаги уч турга бўлинади: нисбий белгиланган санкциялар (масалан, 6 —ойдан 25 —йилгача озодликдан маҳрум қилиш), абсалют (мутлоқ,) белгиланган санкция (70 000 сўм жарима), муқобил санкция (масалан, моддада ё озодликдан маҳрум қилиш ёки қамоқ, жазоси белгиланган). Битта юридик моддада ҳуқуқий норма тузилишининг у чала қисми бўлмаслиги мумкин. Модда билан ҳуқуқ нормаси ўртасида фарқ бор. Чунки ҳуқуқ нормасининг тузилиши деганда бу уч қисмнинг қаерда ва қандай даражада ифода этилишидан қатъи назар, улар ўртасидаги мантиқий боғланиш ва унинг мазмуни тушунилади. Ҳуқуқ нормасининг мантиқий тузилиши —бу объектив ҳодисадир. Чунки ҳар бир ҳуқуқ нормаси кишилар ўртасида турли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун тегишли қоидалар белгилаб, уларнинг кишилардан бажарилишини талаб

қилади. Ҳуқуқ нормасининг мантиқий тузилиши 3 қисмдан — гипотеза, диспозиция ва санкция ташкил топиши амалий ишда ишловчи ходимларни барча ҳаракатдаги норматив ҳужжатларни атрофлича анализ қилишни талаб этади, қонун ва норматив ҳужжатларнинг ҳаётга қўллаш учун мавжуд бўлган шароитни, унинг мазмунини билиши ва уларга риоя қилинмаса ҳаётда ишлар нотўғри ҳал қилинади. 2.Ҳуқуқ нормаларининг турлари. Жамиятда ижтимоий ҳаётнинг барча томонларини тартибга солувчи ҳуқуқ нормалари мавжуд. Булардан туғри фойдаланиш учун ҳуқуқ нормалари қуйидаги турларга бўлниади: Биринчидан, ҳуқуқ нормалари жамиятда кишилар ўртасидаги ижтимоий муносабатларнинг тартибга солиш предмети ва усулига қараб турли ҳуқуқ соҳаларига бўлинади. Масалан конституциявий ҳуқуқ нормаси, маъмурий нормаси, фуқаролик ҳуқуқ нормаси, жиноят ҳуқуқ нормаси меҳнат ҳуқуқ нормаси, молия ҳуқуқ нормаси ва бопщалар. Иккинчидан, ҳуқуқ нормалари қайси давлат органи чиқаришига — яъни субъектига қараб қонунларга (давлат Конституцияси ва жорий қонунлар) ва қонун ости актларига (фармон, карор, фармойиш ва бошқаларга) ажратилади. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқарувчи олий орган — Ўзбекистан Республикаси Олий Мажлиси бўлиб, у фақат қонун қабул қилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти давлат ва ижро этувчи давлат ҳокимият бошлиғи бўлиб, қарорлар, фармонлар ва фармойишлар қабул қилади. Ўзбекистон Роспубликасининг турли вазирликлари, бошқармалари, давлат қўмиталари —буйруқ, қўлланма, йўриқнома ва низомлар, вилоят, шаҳар ва туман Халк, Депутатлари Кенгашлари - қарор ва фармойишлар, уларни бошқарадиган ҳокимлар эса қарорлар чиқаради. Учинчидан, ҳуқуқ нормалари мазмунига кўра — кишиларни мажбур этувчи, ман этувчи ва ваколат этувчи нормаларга бўлинади. Мажбур этувчи ҳуқуқ нормалари бу нормаларнинг

бажаришга мажбур этади. Масалан, ЎзР оила Кодексининг 39 — моддасига асосан «хотиннинг ҳомиладорлиги вақтида ва бола туғилгандан кейин бир йил мобайнида эр — хотиннинг розилигисиз никоҳдан ажратиш тўғгрисида иш қўзгатишга рози эмас», — деб кўрсатилган. Ман этувчи ҳуқуқ нормалари кишилардан ҳуқуқ нормасида кўрсатилган қоидаларни ман этади. Жумладан, ЎзР ЖКнинг 50-моддасига асосан, айбланувчи ҳимоячи талаб қилишга қақли, суд унга ҳимоячи тайинлашга мажбур. Ваколат берувчи ҳуқуқ нормалари кишиларга тегишли ваколатлар беради. ЎзР ФКнинг 164 — моддасига биноан, мулк эгасига қонун асосида мулкни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқлари берилган. Тўртинчидан. ҳуқуқий нормалар уларда баён этилган қоидаларнинг мазмуни ва характерига қараб қатъи (императив) ва диспозитив (тўлдирувчи) ҳуқуқ нормаларида ҳуқуқий қоиданинг талаби қатъи тарзда ифодаланади. Масалан, ЎзР ФКнинг 23 —моддасида «Фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқатидан ёки муомала лаёқатидан тўла ёки қисман воз кечиши лаёқати ёки муомала лаёқатини чеклашга қаратилган бошка битмлар ўз - ўзидан ҳуқуқий эмасдир», -деб кўрсатилган. Диспозитив (тўлдирувчи) ҳуқуқ нормаларида тарафлар келишиб ўз ҳуқуқ ва бурчларини ҳал қилади. Масалан, ЎзР ФКнинг 547 — моддасида, агар қонун ҳужжатлари ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага берувчи ижарага топширилган мол —мулкини ўз ҳисобидан капитал таъмирлаши шарт дейилган. Бешинчидан, ҳуқуқ нормалари ҳаракат қилиш вақтига қараб доимий ва вақтинчалик нормаларга бўлинади. Доимий нормалари деганда, ҳаракатда бўлган барча нормалари ваколатли давлат органи расман бекор қилингунгача бўлган ҳуқуқ нормаларига айтилади. Вақтинчалик нормалари уруш вақтида, табиий офатлар ёки бошқа махсус масалалар бўйича қабул қилинган ҳуқуқ нормаларидир.

Олтинчидан, ҳуқуқ нормалари ҳаракат этиш жойига қараб — Ўзбекистон Республикаси ва мақаллий жойлар ҳудудида амал қилувчи ҳукуқий нормаларга бўлинади. Еттинчидан, ҳуқуқ нормалари —ижтимоий муносабатларни мустаҳкамлашга қараб, регульятив (тартибга солувчи) ва ижтимоий муносабатларни кўриқловчи нормаларга бўлинади. Регульятив нормаларга ижтимоий муносабат иштирокчиларига ва бурч берувчи ҳуқуқ нормалари киради. Ижтимоий муносабатларни қўриқловчи нормаларга ҳуқуқий жавобгарлик ва субъектив ҳуқуқарни ҳимоя қилувчи ҳукук нормалари киради. Бунга Ўзбекистон Республикаси жиноят - ҳукук нормалари киради.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин. 2-том. Т., «Ўзбекистон», 1996. 3. Саидов А. Таджиханов У. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Т., 1999. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Хукук нормаси

Конституциявий хукук асослари

Mаъмурий хукук асослари

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Ҳуқуқ тизими ( Хукук тизими )