Хорижий давлатлар конституциялари 2 - Юриспруденция - Рефераты

Хорижий давлатлар конституциялари 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

Хорижий давлатлар конституциялари Режа 1. Конституцияни таърифи. 2. Юридик ва фактик конституция. 3. Конституциянинг функциялари: юридик, ижтимоий- сиёсий ва мафкуравий. 4. Конституциянинг асосий хусусиятлари. А ҳ амияти. 5. Конституциявий ривожланишнинг босқичлари ва тенденциялари. 6. Конституциянинг амалда қўлланилиши.

«Constitutio» - лотинча сўздир.У айнан - “ тузиш ”, “ тўзук ”,” низом ”, “ тўзилиш ”, “ яратиш ” деган маъно ларни англатади. « К о н с т и т у ц и я а т а м а с и ў з и н и н г ў з о қ т а р и х г а э г а . М а с а л а н : қ а д и м г и д а в р л а р д а « к о н с т и т у ц и я » с ў з и с и ё с и й т у з у м н и б и л д и р г а н . Х V I I а с р д а Ф р а н ц и я д а б у с ў з о р қ а л и р е н т а , р е н т а ш а р т н о м а с и и ф о д а л а н г а н , с ў н г р а қ а д и м г и ю н о н ч а м а ъ н о с и г а қ а й т и л и б , ҳ у қ у қ б и л а н б е л г и л а н а д и г а н д а в л а т т ў з и м и н и н г и ф о д а л а й д и г а н б ў л д и л а р . Б у ю к Ф р а н ц у з и н қ и л о б и д а « к о н с т и т у ц и я » а т а м а с и б и л а н « д а в л а т н и н г х о л а т и н и » и ф о д а л а й б о ш л а г а н л а р » 1 . Хорижий мамлакаларининг давлат тузумининг асосий принциплари, шу мамлакалар асосий қонуний бўлмиш конституцияда мустаҳкамланган. Конституциялар давлат ҳуқуқининг асосий манбаси ҳисобланади. Конституциялар давлат ҳокимиятини тартибга солувчи ижтимоий муносабатларни ўрнатади ва назорат қилади. Конституция деб давлат ҳаётининг асосий таянч томонларини қайд этувчи ягона асосий норматив ҳуқуқий актга айтилади. Конституцияни иккига бўлиш мумкин: 1 . Юридик конституция — расман қабул қилинган амалдаги конституция. 2. Фактик конституция — сиёсий тузум асосларини кўрсатувчи ҳақиқий тартибот. Бундай тартибот конституцияга мос келиши, мос келмаслиги ҳам мумкин. Конституция кўп асрлик тарихга эга, буржуа инқилобларидан кейин конституциялар бирмунча кўпайди. Унинг сабаби шундаки, конституция феодал тузумга қарши кескин курашди. Конституциялар буржуа демократия ва қонунчиликни ўрнатишда катта рол ўйнади. Мустамлакачилик зулмидан ҳалос бўлган мамлакатларда конституциялар пайдо бўлиши давлат мустақиллиги билан боғлиқдир. Ҳозирги даврда эса мутлоқ кўпчилик давлатлар ўз конституциясига буржуазиянинг ҳокимият учун курашдаги натижаси ҳисобланади. Буржуазия конституция қабул қилингандан сунг ўз ҳокимятини мустаҳкамлаш учун барча мумкин бўлган хийла найрангларни 1 С а и д о в А . в а Т а д ж и х а н о в У . 1 - ж и л д Ж а х о н к о н с т и т у ц и я л а р и Т . А , 2 0 0 1 й и л .

ишга солади. Масалан: 1848 йилда Франция конституцияси, бу конституция ўзида турли қарама - қаршиликларни жамлаган. Ҳар бир модда ўзини-ўзи инкор қилади. Озод бўлган мамлакатлар конституцияси ўз ҳарактерига ўтмиш даври конституциялари дейилиши мумкин. Буржуа конституциялари ўзининг конкрет мазмунига кўра ўтмиш даври конституциялари ўзининг мазмунига кўра ҳаммаси буржуа конституциялари ҳисобланади. Конституциянинг юридик функциялари орасида қуйидаги функциялар энг муҳим хисобланади: Биринчидан, конституцион нормалар амалдаги ҳуқуқнинг юқори моддий мезони хисобланади; бу ҳуқуқда мавжуд бўлган ва унда пайдо бўладиган барча нарсалар конституцион нормаларга мос келиши лозим. Иккинчидан, конституция матнида ҳуқуқнинг асосий тамойилларига доир кўрсатмаларнинг мавжудлиги Учинчидан, амалдаги ҳуқуқ мансаблари тизимининг конституцион таърифи ; Тўртинчидан, конституцион нормаларнинг ўзи асосан бевосита амалдаги ҳуқуқ х исобланади, яъни судлар ва бошқа юридик органлар томонидан тадбиқ этилиши лозим. Конституциянинг юридик табиати ва функциялари норматив хужжатлар тизимида устун мавқеда туриши билан ҳам жуда яққол намоён бўлади. Ер юзида 200 дан ортиқ мустақил суверен давлатлар мавжуд. Бу давлатларнинг давлат ҳуқуқини умумий ва ўзига хос конституциялари аниқлаш учун маълум бир классификация тасвирлаш талаб қилади. Давлатларни гуруҳга ажратиш, маълум бир андозага ўлчов, баҳо асосида олиб борилади. Масалан, давлатнинг бошқарув шакли ва тузиш шакллари давлат ҳуқуқи, миллий ҳуқуқий системанинг таркибий қисмидир. Давлат ҳуқуқи норматив ҳарактерга эга, яъни ҳамма давлат органлари, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун бажарилиши мажбурий бўлган принцип, кўрсатма ва қоидалар йиғиндисидан иборат бўлади. Бу ҳол давлатнинг мустақиллигини таъминлайди. Давлат ҳуқуқининг нормалари шу мамлакатда яшовчи фуқароларга фуқаролиги бўлмаган шахслар ва чет эл фуқароларига

ҳам, фақатгина вакилларга тадбиқ этилмайди. Давлат ҳокимиятини амалга оширишда вужудга келадиган муносабатлар энг муҳим сиёсий соҳалардан. Сиёсий соҳасига эса давлат фаолиятини ташкил этиш вазифаларини белгилаш давлат фаолиятининг шаклларини аниқлаш ва бошқа давлат йиғинларида иштирок этиш киради. Италия, Япония, Португалия, Испания конституциялари демократик эркинликлар билан биргаликда фуқароларнинг ижтимоий - сийсий ҳуқуқлари санаб ўтилган. Конституция таъсис кенгаши мажлиси паритялар иштироки синфий курашни кўрсатади. 1947 йилда Италия, 1976 йил Португалия, 1978 йил Перу парламенти конституция ишлаб чиқиш ваколатига эга. Хорижий мамлакатда конституция ижтимоий ва давлат тузумининг ҳуқуқиий базаси саналади. Уларнинг фикрича конституция тасодифий ўзгартиришда бўлиши керак. Мураккаб ўзгартиришлар парламент томонидан киритилади. Австрия, Белгия, Италия мутлақ кўпчилик овоз керак. Конституция бекор қилишнинг 2 йўли бор ; - фавқулодда - оддий; Янги конституция қабул қилиниши билан эскиси бекор бўлади. Олдинги конституция бекор қилиш тўғрисида ҳеч қандай хужжат қабул қилинмайди. Фавқулодда; Давлат тўнтаришидан сўнг қабул қилинган конституция фавқулодда конституциядир. Лекин 1949 йил Германия конституцияларга бир неча антидемократик моддалар киритилган. 1968 йил Германия фавқулодда конституция ислоҳот ўтказилди. Бу ислоҳотга кўра баъзи бир демократик эркинликлари ҳаракати тў ҳ татилди. Жисмоний шахснинг эркинлигини мантиқий шахсий эркинлик деб аташ мумкин. Бунга қуйидагилар киради. 1. Шахсий ҳавфсизлик ва эркинлигини кириш кафолати хусусий ҳаётнинг эркинлигини яшаш жойни танлаш турар-жой ва ёзишмалар дахлсизлиги яна бир шахсий ҳуқуқлар гуруҳини мамлакат ижтимоий ва сиёсий ҳаётида фуқароларнинг иштирок этиш ҳуқуқи танқид этади. Буни

сиёсий эркинлик деб атаймиз ва уларга қуйидагиларни киритишимиз мумкин: а) фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи; б) ташкилий бирлашиш эркинлиги; в) митинглар ўтказиш; г) фикр эркинлиги, матбуот эркинлиги, радио, телевидение эркинлиги. 2. Яна бир фуқароларнинг ҳуқуқлари гуруҳи ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлар гуруҳи деб аталади. Уларга қуйидагилар киради: а) эркин касб танлаш, ижод эркинлиги, ишсизликдан ҳимояланиш эркинлиги, қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда ижтимоий ҳимояланиш ҳуқуқи; б) касаба уюшма ҳуқуқи. Ҳамма ҳуқуқий эркинлар учун фуқароларнинг тенглик принципи амал қилади. 1787 йил ҳуқуқлар декларацияси бу принципни тантанали равишда эълон қилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасига кўра Ўзбекистон фуқароси жинси, ирқи, миллати, дини, эътиқоди, ижтимоий келиб чиқиши, жамиятдаги ижтимоий мавқеидан қатъий назар тенг ҳуқуқлидир ва бу конституция билан кафолатланган. Жаҳонда кўп мамлакатлар ўз конституцияларида ирқий, миллий камситишлардан воз кечади. АҚШнинг конституциясида бундай ҳаракатлар амалга оширилган. 1) 1865 йил 13-тўзатиш. АҚШда ҳамда унинг таъсири остидаги бошқа давлатларда кунлик ва мажбурий ишлатиш бўлмаслигини таъкидлайди. 2) 14-қўшимча АҚШда туғилганликларини ва шу мамлакатларда натурализация қилинганликларини АҚШ фуқароси деб эълон қилиш таъкидланган. 3) 15- тўзатиш фуқароларнинг ирқига, терининг рангига қараб сайлов ҳуқуқини чеклашни бекор қилиш тўғрисида. Бундай мисоллар жаҳон тарихида кўплаб учрайди ва албатта умумбашарий аҳамиятга моликдир. А н а ш у м а ъ н о д а а й т и ш м у м к и н к и Х I V - Х V а с р л а р д а Ў р т а О с и ё ҳ а л қ л а р и д а д а в л а т н и н г х о л а т и г а ҳ а л қ и л у в ч и т а ъ с и р ў т к а з г а н . Ж а ҳ о н ц и в и л и з а ц и я с и ў з и н и н г т а р и х и й р и в о ж л а н и ш и д а в о м и д а б у г у н г и к у н д а а м а л қ и л а ё т г а н г у р у ҳ д а г и к о н с т и т у ц и я л а р н и ю з а г а к е л т и р а д и .

Б и р и н ч и г у р у ҳ - б у л а р ҳ о з и р г и з а м о н ш а р о и т л а р и д а н к е с к и н ф а р қ қ и л у в ч и ш а р о и т л а р и д а қ а б у л қ и л и н г а н э с к и к о н с т и т у ц и я л а р д и р . Б у х и л д а г и к о н с т и т у ц и я л а р г а 1 7 8 7 й и л г и А Қ Ш к о н с т и т у ц и я с и 1 8 4 7 й и л и Ш в е й ц а р и я к о н с т и т у ц и я с и э н г я қ қ о л н а м у н а д и р . И к к и н ч и г у р у ҳ - Х Х а с р н и н г и к к и н ч и я р м и д а қ а б у л қ и л и н г а н « Я н г и а в л о д » к о н с т и т у ц и я л а р и к и р а д и . « Я н г и а в л о д » к о н с т и т у ц и я л а р и д а с т л а б к и к о н с т и т у ц и я л а р д а н ҳ у қ у қ в а э р к и н л и к л а р и н с т и т у т и н и н г , к о н с т и т у ц и я н и н г х и м о я қ и л и ш м е х а н и з м л а р и в а и ж т и м о и й м у а м м о л а р г а м у р о ж а т қ и л и ш м е х а н и з м л а р и н и н г к е н г а й и ш и н а т и ж а с и д а к о н с т и т у ц и я в и й б о ш қ а р у в ҳ а ж м и н и н г к ў п а й и ш и б и л а н ф а р қ қ и л а д и . Б р и т а н и я к о н с т и т у ц и я ш у н о с л и г и ҳ а қ и д а г и м а с а л а а л о ҳ и д а м а с а л а д и р . А с л и д а Б у ю к Б р и т а н и я д а н а ф а қ а т ё з и л г а н к о н с т и т у ц и я б а л к и к о н с т и т у ц и я в и й х у ж ж а т л а р н и а ж р а т и ш г а и м к о н б е р а д и г а н қ а н д а й д и р м е з о н н и н г ў з и ҳ а м й ў қ . 2 0 - й и л л а р б о ш и д а Ш а р қ м а м л а к а т л а р и ( Т у р к и я , Э р о н , А ф ғ а н и с т о н ) д а в л а т м у с т а қ и л и г и н и н г ш а к л л а н и ш и ж а р о ё н и Е в р о п а н и н г к о н с т и т у ц и я в и й ш а к л л а р и , б а р ч а э ъ т и р о ф э т г а н ҳ у қ у қ и й қ а д р и я т л а р ( ш а х с ҳ у қ у қ и н и н г д а х л с и з л и г и , ф у қ а р о л и к д а в л а т и в а ш у л а р к и р а д и ) ҳ а м д а ф у қ а р о л и к ҳ у қ у қ и н о р м а л а р и р и в о ж л а н г а н м а ж м у а с и г а а н ъ а н а в и й м у с у л м о н ҳ у қ у қ и н и у й ғ у н л а ш т и р и ш г а ҳ а р а к а т қ и л г а н к о н с т и т у ц и я в и й қ у р и л и ш и н и в у ж у д г а к е л т и р а д и . О с и ё д а м у с т а қ и л д а в л а т л а р н и н г қ а р о р т о п и ш и д а г и и к к и н ч и т ў л қ и н ( 4 0 - 5 0 й и л л а р ) к о н с т и т у ц и я в и й қ у р и л и ш д а а р а л а ш , я ъ н и ( Б р и т а н и я - Ф р а н ц у з ў з ё н д а ш у в и н и қ ў л л а ш н и н г м и с о л и н и б е р д и ) . Ф р а н ц у з ( ҳ а м д а И т а л и я ) т и п и д а г и к о н с т и т у ц и я н и н г ф у қ а р о л и к й ў н а л и ш и Б р и т а н и я м у с т а м л а к а қ о н у н и ж о д к о р л и г и г а х о с б ў л г а н м у ф а с с а л л а ш т и р и ш б и л а н у й ғ у н л а ш г а н э д и . Ҳ и н д и с т о н

к о н с т и т у ц и я с и б у н и н г м и с о л и д и р . У н д а ш у н и н г д е к , А Қ Ш к о н с т и т у ц и я с и д а б и р и н ч и б о р е т а р л и ч а т ў л а м у с т а ҳ к а м л а н г а н ф е д е р а л и з м п р и н ц и п и н и н г т а ъ с и р и к ў з г а т а ш л а н а д и . Ғ а р б н и н г ж у д а к у ч л и т а ъ с и р и г а қ а р а м а й , к ў п ч и л и к О с и ё м а м л а к а т л а р н и н г к о н с т и т у ц и я л а р и д а м а м л а к а т д а г и м и л л и й х у с у с и я т л а р и н о б а т г а о л и н г а н . Х о р и ж и й м а м л а к а т л а р н и н г д а в л а т т у з у м и н и н г а с о с и й п р и н ц и п л а р и ш у м а м л а к а т л а р а с о с и й қ о н у н и й б ў л и ш к о н с т и т у ц и я д а м у с т а ҳ к а м л а н г а н к о н с т и т у ц и я л а р д а в л а т ҳ у қ и қ и н и н г а с о с и й м а н б а с и ҳ и с о б л а н а д и . К о н с т и т у ц и я л а р д а в л а т ҳ о к и м и я т и н и н г т а р т и б г а с о л у в ч и и ж т и м о и й м у н о с а б а т л а р н и ў р н а т а д и в а н а з о р а т қ и л а д и . Е р ю з и д а 2 0 0 д а н о р т и қ м у с т а қ и л с у в е р е н д а в л а т л а р м а в ж у д . У л а р н и н г ў з и г а х о с т а р з д а и ш л а б ч и қ и л г а н к о н с т и т у ц и я л а р и б о р . Юридик конституция ўзида битта хужжатни мужассам этади. Бу консолидацияланган ёки кодификацияланган конституциядир. Бундай конституция дунё давлатларининг кўпчилигида амал қилади (ХХР 1982 йил, Омон султонлиги 1988 йил). Бироқ бунда баъзан конституция матнига ўзгартириш киритиш керак бўлган вақтда, бу ўзгартириш конституцияга алохида тарзда қўшиб қўйилади. Масалан, АҚШ. Консолидация қилинган конституцияни ўзида акс эттирувчи қонун хужжати шундайлигича конституция дейилади. Бироқ баъзи мамлакатларда бунинг учун бошқа атама қабул қилинган. Масалан, Колумбияда «Сиёсий конституция», Германияда «Асосий қонун» ва бошқалар. Консолидацияланган конституциялар билан бир қаторда консолидация қилинмаган ёки кодификацияланмаган яъни, турли вақтларда қабул қилинган қонунлардан иборат бўлган конституциялар ҳам амал қилади. Уларнинг ҳар бирининг номланиши тартибга солинувчи предмет номи билан боғлиқ бўлади. Масалан, Швецияда Бошқарув шакли 1974 йил, тахт ворислиги тўғрисидаги акт 1810 йил, 1979 йилги ўзгартириш билан, 1946 йилги матбуот

эркинлиги тўғрисидаги акт; Исроилда Кнессет (парламент) тўғрисидаги қонун, Ер тўғрисидаги, Армия тўғрисидаги, Суд тизими тўғрисидаги қонунлар ва бошқалар. Консолидацияланмаган конституциялар Австрияда (бир нечта конституциявий актлар), Канадада (1774 йилдан бери 20га яқин актлар), ўзига хос тарзда Францияда ва бошқа мамлакатларда амал қилади. Камдан – кам ҳолларда конституция сифатида қонунлар тўплами суд прецеденти ва ёзилмаган конституциявий одатлар қўлланилади (Буюк Британия, Янги Зелландия). Бу комбинацияланган конституциядир. Бундай конституциянинг таркибий қисми бўлган қонунлар алохида тартибда эмас, оддий усулда қабул қилинади. Конституцияси йўқ ислом ҳуқуқи амал қиладиган давлатларда унинг ролини баъзан диний манбалар ўйнайди, хусусан мусулмонларнинг муқаддас китоби - Қ уръони Карим. Айрим мамкалатларда қуръон «Конституциявий блок»нинг таркибий қисми хисобланади, суралар конституция ва давлатнинг бошқа қонунлари билан тенглаштирилади (Эрон, Саудия Арабистони ва бошқалар). Конституциянинг жамият ва давлат ҳаётидаги аҳамияти тўғрисида турлича қарашлар мавжуд. Ўтмишда, қироллик абсолютизмига қарши кураш даврида, айрим шарқ мамлакатларида ҳозир ҳам демократия учун курашиш ғояси тарафдорлари конституция мамлакатнинг жамият ва давлат тузумини қарор топтиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга деб ҳисоблашади. Уларнинг нуқтаи - назари бўйича ҳамма нарса конституцияни таъсис этувчилар илгари сурадиган ғояларга боғлиқ: агар «яхши» конституция қабул қилинса жамият ҳаёти адолатли бўлади. Албатта, қоғозда конституциянинг ҳар қандай матнини ёзиш мумкин. Лекин, агар бу матн ижтимоий сиёсий вазиятга тўғри келмаса жонсиз ҳарфлигича қолади. Комунистик тартиб шароитида СССР, Болгария, Руминия, Чехословакия конституцияларида Олий вакиллик органи ва маҳаллий кенгашларнинг тўлиқ ҳокимияти мустаҳкамланган, фуқароларнинг ҳуқуқлари кенг кўламда қайд этилган ва улар учун ғарб демократияси мамлакатларининг асосий қонунларида

учрамайдиган кафолатлар берилган эди. Лекин воқелик бунга мувофиқ келмасди. Конституция амал қилиши учун унда мамлакатнинг реал шароити, аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражаси ва бошқа бир қанча омиллар ҳисобга олинган бўлиши керак. Шундагина конституция қонунчилик, қонун қабул қилиш амалиёти, фуқаролар ҳуқуқий онгининг ривожланишида юридик база бўлиб ҳизмат қилиши мумкин. Кўплаб мамлакатларнинг давлат ҳуқуқида конституция деб аталадиган актларнинг мавжудлиги конституциявий тузум ўрнатилган мамлакатларнинг сони кўплигини англатмайди. Мана шу ҳолнинг ўзи конституция титулидаги актларнинг кўпчилиги конституциявий мазмунда эмаслигини билдиради. Юридик назария ва амалиётда "Асосий қонун" деган тушунча ҳам қўлланилади. Бу унчалик тўғри эмас. Бундай англашилмовчилик АҚШнинг XVII – XIX аср оралиғида Англия билан мустақиллик учун бўлган курашда қозонган ғалабасидан сўнг юз берди. Америкаликлар ўз конституциялари билан фахрланишган, лекин Америка конституционализмнинг инглиз илдизларини унутган эди. Улар албатта яна асосий қонунга эга бўлмасдан туриб юз йиллар давомида конституцион тузум барпо қилган кичкинагина Швейцарияни ҳам унутишган эди. Агар конституция ва асосий қонунни айнан деб билсак, унда Буюк Британияни конституцион давлат деб аташ нотўғри бўларди, зеро Буюк Британияда асосий қонуннинг ўзи йўқ. Лекин конституциянинг ватани сифатида Англия конституцион ижодкорликда биринчидир. Ҳар доим ҳам конституция тушунчаси билан юридик устиворликни боғлаш нотўғри чунки, юридик устиворлик асосий қонунга хосдир. Масалан , Эронда конституция қабул қилинган лекин, Олий юридик кучга Қ уръони Каримгина эгадир. Демак, конституция ва асосий қонун тушунчаси бир – бирига мос келмайди, лекин улар кесишадилар. Конституция иборасини қадимги давлатлардаёқ ишлатишган. Антик дунёда конституциянинг мазмуни ҳозиргидан сал бошқача бўлган. Қ адимги

Грецияда конституция деганда идора қилиш, тартиб ўрнатиш тушунилган. Римда эса, император Юстиниан кодекслари конституциялар деб юритилган. Сўнги Рим даврида ижро ҳокимиятининг актлари яъни, декретлар, эдиктлар, рескриптлар конституциялар деб аталган. Ҳозирги конституция маъносидаги ибора . Ўрта асрларда қўлланилиб, Англия ҳ удудларидан ўсиб чиққан. Конституционализмга ўтиш ҳаракатида Англия ёлғиз эмас эди. Бунда у реформациянинг ўчоғи бўлган Германия, озодлик кураши негизида конституцияни қўллаб - қувватлаган Нидерландия, конституциянинг назарий жиҳатдан расмийлашишига ҳисса қўшган Франция тажрибаларига таянган эди. Конституционализмга тамал тоши қўйилишида 1215 йил муҳим сана ҳисобланади. 1215 йилда Англия қироли Иоанн ерсиз Эркинликларнинг буюк ҳартияси ( Magna Charta )га имзо чекти. « Қ ирол ҳокимияти Англо– француз урушидаги муваффақиятсизликдан чарчаган ва заифлашган ҳолда дворянлар фойдасига ён беришга мажбур бўлган эди. Бу хужжат орқали қирол оиласи аъзоларига бир қанча мажбуриятлар юкланди. Улар қуйидагидагилар эди:  1265 йилдан буён парламент деб аталувчи аристократик табақа - қирол куриясининг ифодачиси билан коллегиал органларнинг розилигисиз солиқларни ўрнатмаслик;  қўл остидаги фуқароларнинг мулкига тажоввўз қилмаслик;  Эркин кишиларнинг эркинлиги ва шахсига тажоввўз қилмаслик, агар суднинг хукми бўлмаса;  Черковни эркин деб ҳисоблаш, яъни черков қиролга бўйсунмайди. Шу йўл билан қирол суверенитетининг бир қисми қўл остидаги кишиларга ўтди ва энди бу шахслар давлат учун муҳим бўлган молиявий масалаларда қарор қабул қилиш ҳуқуқини қўлга киритдилар» 2 . XVII аср ўртаси XVIII аср бошларигача Англия сиёсий тарихи қирол ва унинг қўл остидагилари билан кураш жараёнидан иборат бўлди. Бу нарса қирол ҳокимиятининг заифлашувига, қонунларнинг бўзилишига, давлат 2 С а и д о в А . , Т а д ж и х а н о в У . Д а в л а т в а х у қ у қ а с о с л а р и Т . : И И В , А . 1 9 9 9 й и л .

марказлашувининг кучайишига, парламентнинг ўсишига олиб келди. Шу билан бирга конституциявий ҳуқуқий қурилиш ривожланиб қирол ҳокимиятини тийиб турар, ҳалқ суверениетининг кучайишига туртки берарди. Жамиятнинг сиёсий фаол қисмини давлат ҳокимиятига таъсир қилиши XIV асрдан бошлаб кучайди: бунга парламентнинг иккига бўлиниши сабаб бўлди. Икки палатали парламентнинг биринчи палатаси сайланма палата бўлиб, ер эгалари ва шаҳарликлардан, мулк эгаларидан иборат эди. Парламентнинг XV асрдан қатъийлиги парламент аъзоларининг иммунитети тан олингач кучайди. Вестминстер судлари (умумий юрисдикция судлари)нинг фаолияти конституцион қурилишнинг муҳим омилларидан бири бўлди. Бу судлар томонидан инглиз жамоаларида шаклланган одатлар умумлаштирилди. Натижада давлатдан мустақил равишда ҳуқуқ тизими вужудга келди. Бу тизим умумий ҳуқуқ деб номланди. Адолат ва ҳуқуқ нафақат инсонни, балки давлатни ҳам қонунга риоя этишга мажбур қилиши ҳақидаги тушунчани пайдо қилди. Конституцион ижодкорликда АҚШ ва Франциянинг ҳам ҳизматлари бор. Бу давлатларнинг олим ва сиёсатдонлари давлат бошлиғи ва парламент ўртасидаги муносабатларининг британча системасини ҳисобга олиб, ҳокимиятнинг бўлиниш принципини назарий жиҳатдан ишлаб чиқиб таклиф қилдилар. АҚШда бундан ташқари федерация жорий қилинди, яъни конституцион ҳуқуқда давлат тузилишининг янги шакли падо бўлди. Айнан АҚШ ва Францияда ягона асосий қонун шаклида биринчи бўлиб конституцияга эга бўлинди. Америка ва Француз конституциялари тарихан дастлабкилари дейилади. Конституциянинг туғилган йилини 1787 йил АҚШ конституцияси қабул қилинган сана деб тан олинади. Буларнинг барчаси ҳам тўғри эмас. Чунки, АҚШ конституциясини қабул қилишдан олдин штатларда инглизчасига яратилган конституциялар юритилар эди, биринчи Америка федерал конституциясида эса, энг зарур бўлим, яъни инсон ҳуқуқларига бағишланган бўлим йўқ эди. Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билль қабул қилингунга

қадар АҚШ конституцияси якунланган конституция эмас эди. Демак, конституция муайян белги ва хусусиятларга эга бўлган тарихан шаклланган ҳуқуқий хужжатдир. Конституция бу шундай нормалар комплексидирки, бу нормаларнинг мазмуни ҳалқ суверенитети принципи, инсоннинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари, давлат ва бошқа субъектлар учун мажбурий этилган қонунийлик принципи давлат тузилиши асослари (федерацияларда федератив шартномалар) ташкил этади. Асосий қонун эса нафақат мазмуний балки, формал – расмий тушунчани ҳам ифодалайди ва бу тушунча ушбу норматив актнинг миллий - ҳуқуқий мувофиқлаштириб туриш тизимида ўрни ва ролини белгилашга ёрдам беради. Асосий қонун деганда энг асосий ва бирламчи давлат ҳуқуқий муносабатларни комплекс тарзда мувофиқлаштирувчи қонунлар учун ҳуқуқий база бўлувчи ва олий юридик кучга эга бўлган системага солинган норматив акт гавдаланади. Асосий қонунларнинг мавжуд бўлиши ва эълон қилиниши давлат - ҳуқуқий ислоҳотлар ўтказилишини соддалаштиради, давлат тузумининг энг асосий хусусиятларини намоён қилади. Шубҳасиз, асосий қонун юридик техника соҳасида муҳим кашфиёт ҳисобланади. Шунинг учун ҳам кўплаб конституциялар асосий қонун формасигаэга бўлиб, унинг барча устунликларини ўзида жамлаган. Асосий қонун шакли конституцион нормаларнинг алоҳида аҳамиятини таъкидлайди. Бошқа нормалар орасида конституцион нормаларни аҳамияли эканини кўрсатади, конституцион мақсадларга эришишга ва конституцияни ҳуқуқий мухофаза қилишга бўлган интилишни енгиллаштиради. «Конституция қуйидагиларни жорий этиб ўрнатади:  Ташқи сиёсат асослари, давлатнинг ҳалқаро ташкилот ва иттифоқлардаги иштироки;  Табиатни муҳофаза қилиш шартлари, давлатнинг экологик йўналишдаги сиёсати;

 Давлатнинг конфессиялар, диний оқимлар ва ташкилотлар билан муносабатларини мувофиқлаштириш;  Ижтимоий сиёсат асослари, фуқаролик жамиятининг назарий тушунчалари, фуқаровий муносабатларнинг давлат томонидан қўллаб қувватланиши, ижтимоий давлат принципларига риоя қилишда давлатнинг мажбурияти;  Иқтисодий сиёсат асослари;  Миллий мустақилликни мустаҳкамловчи қоидалар;  Давлатнинг ҳарбий фавқулотда ҳолатлардаги фаолиятини мувофиқлаштирувчи нормалар» 3 . Конституция матнида конституциянинг кучга кириши ёки унинг қабул қилиниши билан олдинги бир қатор қонунларнинг ўз кучини йўқотиши ҳолатлари учраши мумкин. Конституцияларни авлодларга бўлиб ўрганиш ката аҳамиятга эга. Биринчи авлод конституцияларидан баъзилари ҳамон ўз аҳамиятларини йўқотмаганлар: Британия конституциясининг анча қисми, 1789 йилги Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари француз Декларацияси, АҚШ конституцияси 1787 йил, Швейцария 1874 йил, Бельгия 1831 йил, Норвегия 1814 йил, Люксенбург 1868 йил. Демак, биринчи авлод конституцияларининг пайдо бўлишини XVII асрдан XIX аср охиригача деб белгилаш мумкин. Сиёсий бетарафлик, бажарилиши қийин бўлган мажбуриятлар ва дастурларнинг йўқлиги, энг зарур нормаларнинг қисқа ва лўнда ифодаланиши биринчи авлод конституцияларига хос хусусиятлар эди. Иккинчи авлод конституциялари иккинчи жаҳон урушига қадар бўлган даврда шаклланди. Финляндия конституцияси қисм - қисм бўлиб, 1919 йилдан 1922 йилгача қабул қилинган. Иккинчи авлод конституциялари кенг қамровли бўлиб борди ва улар бир – бирига ўхшар эдилар. Бу даврдаги конституцион ижодкорликнинг энг ёрқин намунаси Веймар конституцияси бўлиб, у профессор Гуго Пройс томонидан ишлаб чиқилиб, 1919 йилда 3 И н о я т о в А . « Ж а щ о н к о н с т и т у ц и я л а р и » Т . ; 1 9 9 8 й

Германияда қабул қилинган эди. Конституциявий янгиликлар - бу баъзи ижтимоий – иқтисодий ҳ уқуқларнинг киритилиши бўлган. Бу даврда виждон эркинлигининг замонавий версияси конституцияларда мустаҳкамланган. Авалламбор, динга эътиқод қилиш эркинлиги тан олинди, диний сабр тоқат режими амал қилди, яъни инсон эътиқод қилишда танлаб олиш имкониятини кўлга киритди, давлат дини баъзан сақланиб турди, баъзида таъқиқланди. Учинчи авлод конституциялари ни иккинчи жаҳон урушидан кейинги давр ташкил этади. Бу конституциялар кенг баъзан, тантанали матнлар билан тўлиб тошди. Замонавий конституцияларда ижтимоий – иқтисодий дастур ва ҳуқуқлар эълон қилинди. Меҳнат қилиш ҳуқуқи конституциядан жой олган бўлсада, ҳаммани иш ва маош билан таъминлаш кафолати берилмаган эди. Ижтимоий – иқтисодий зиддиятлар конституциявий тузумга ҳавф сола бошлади ва ижтимоий мажбуриятларни ўз елкасига олган давлат ўзини ижтимоий – иқтисодий ҳуқуқларни амалга оширишда конкрет юридик мажбурият олиб қийналмасликка интилди. Деярли, барча конституциялар ҳуқуқ ва эркинликлар тўғрисидаги бўлимдан бошланди, ҳуқуқий давлат принципи эълон қилинди. Учинчи авлод конституциялари асосий қонун шаклига эга бўлиб борди.

А дабиётлар 1 . Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т. «Адолат» 2003 й. 2 . Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. — Т., “Адолат”, 1992. 3 . Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги ҳалқаро билл p . — Т., 1992. 4 Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. — Т., “Адолат”, 1998. 5. Бобоев Ҳ.Б., Рамазонов И. Инсон ҳуқуқлари. Т., 1997 й. Ўқув қўлланмаси. 6 . Саидов А.Х. Киёсий конституцияшунослик. Ўкув қўлланма. Тошкент. ИИВ Олий мактаби, 1993 7. У. Тожихонов, А.Х. Саидов Жаҳон Консти туциялари. — Т., Ўз.Р И.И.В. “Адолат”, 2001. 8 . Чиркин В.Е.Сравнительное конституционное право. –М.. 1996. 9 . Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. М. Юрист, 1997. –568 с. 10 . Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. Учебник 2-е изд. Перераб. –М. Юристь, 2000.

Похожие

Хорижий давлатлар конституциявий ҳуқуқининг манбалари

Конституциянинг пайдо бўлиш тарихи ва жахон конституциялари

Хорижий мамлакатларда хукумат

Хорижий мамлакатларда парламент

Хорижий мамлакатларда прокуратура органлари