G`arb siyosiy-huquqiy ta`limotlarida inson huquqi masalalari - Юриспруденция - Рефераты

G`arb siyosiy-huquqiy ta`limotlarida inson huquqi masalalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

G`arb siyosiy-huquqiy ta`limotlarida inson huquqi masalalari Reja: 1. Epikur siyosiy huquqiy qarashlari 2. G`arbda uyg`onish davri siyosiy-huquqiy qarashlarga ta`siri 3. Fransua Mari Arue Volter siyosiy-huquqiy qarashlari 4. Jan Jak Russo siyosiy-huquqiy qarashlari

Inson huquqlarini tushunib yetish uchun nihoyatda muhim bo`lgan odamlarning tabiiy tenglik g`oyalari qadim yunon mutafakkirlari (Protagor, Antifont, Likofron) va qadim Xitoy donishmandlari (Mao-szi, Konfutsiy) siyosiy hamda huquqiy ta`limotlarida eramiz dan avvalgi VI- IV asrlardayoq ilgari surilgan. Qadim yunon donishmandlaridan biri Epikur siyosiy-huquqiy g`oyalarida inson huquqi masalalari o`z ifodasini topgan. Epikur (eramizdan avvalgi 341-270 yillar) o`zining siyosiy-hu - quqiy qarashlari bilan Demokrit ta`limotining davomchisi bo`lib qoldi. Epikurning fikriga ko`ra, tabiat, xudolarning inon-ixtiyor larisiz, o`z qonuniyatlari bo`yicha mustaqil rivojlanib boradi. Inson erki, Epikur nuqtai nazaricha, uning o`z turmush tarzini ongli tanlab olish ma`suliyatidir. Uzlatga chekinish, faol ijtimo iy-siyosiy hayotda qatnashmaslikni targ`ib qilish Epikur ta`limotiga xos xususiyatdir. Uning nazarida, davlat hokimiyati va siyosiy mulo qotning asosiy maqsadi – kishilarning o`zaro xavfsizligini ta` minlashdan, bir- birlaridan xavfsirashdan xalos etishdan iborat dir. Epikur ta`limotiga ko`ra, qonunlar boshqaruvchi “donish - mand”larni (ya`ni komil insonlarni) “olomon”dan ajratish va muhofaza qilishning, alohida shaxs erkining ommaviy kafolatidir. “Qonunlar, – deb yozadi Epikur, – donishmandlar yomonlik qilmas ligi uchun emas, balki ularga boshqalar yomonlik qilmasligi uchun yaratilgandir”. Qadimgi Rim huquqshunoslari “qonun oldida hammaning teng ligi” g`oyalarini ilgari surishgan. Sitseron “Hamma qonun ta`siri ostida bo`lishi kerak”, deb ta`kidlagan edi.

Qonun tomonidan inson huquqlari fakat quldorlar uchun imti yoz sifatida qarab chiqilib, qullar huquqi inkor etilar edi. O`rta asrlarda ham inson huquqi ayrim tabaqalarning imtiyozi hisoblanib, huquqiy tenglik muayyan tabaqaga mansublik bilangina belgilanardi. Inglizlarning 1215 yilgi “Erkinliklarning ulug` xartiyasi”da “Xech bir erkin inson hibs kilinmaydi, qamoqqa mahkum etilmaydi, mol-mulki tortib olinmaydi, biror-bir vosita bilan nochor ahvolga solinmaydi. Fakat qonuniy hukm va davlat qonuni bo`yicha choralar ko`riladi” deb yozilgan bo`lsa-da, lekin amalda unday emas edi. O`rta asrlar so`nggida G`arbiy Yevropa davlatlarida sodir bo`lgan muhim voqealar – Uyg`onish (Renessans) davri va Reformatsiya (lotin - cha reformatio – o`zgartirish, isloh qilish) bilan bog`liqdir. Reforma siya – XVI asrda G`arbiy Yevropada katolik cherkovi va Rim papasi hokimiyatiga qarshi olib borilgan ijtimoiy-siyosiy, diniy-mafku raviy harakatdir. Huddi shu davrga kelib, feodal tuzumning inqi rozga yuz tutganligi ayon bo`lib qoldi. Jamiyat turmush-tarzida tub dan yangi bo`lgan me`yorlar tizimi shakllana boshladi. Bu esa Uyg`o nish va Reformatsiya davrining negizini tashkil etadi. Uyg`onish dav rining boshlanishi Rim katolik cherkovining inqirozi hamda mada niyat, san`at va erkin dunyoqarash rivojlanishining boshlanish dav ridir.

Bu davrda har bir shaxsning umumiy farovonlik yo`lida beg`araz xizmat qilishini targ`ib qiluvchi g`oya siyosiy va huquqiy qarashlar tizimida dolzarb ahamiyat kasb etgan tezisga aylangandi. Umumiy farovonlik iborasi mazmunida respublika tuzilishi shaklidagi, fuqarolar tengligi va adolatparvarlik tamoyillariga asoslangan davlat mohiyati aks etadi. Shunga ko`ra o`zaro tenglik va adolat kafo latlari qabul qilinayotgan qonunlarda o`z ifodasini topishi lozim edi. Mashhur fransuz mutafakkiri Fransua Mari Arue Volter (1694- 1778)ning zamondoshlari Sharl Lui Monteskye va Jan Jak Russolardan farqli jihati shundaki, uning siyosiy-huquqiy qarash lari aniq bir asarda yoritib berilmagan. Shunday bo`lsa-da, u o`zi ning turli mavzulardagi asarlarida siyosat va huquqqa oid masalalar borasida fikr yuritadi. Uning fikricha, erkinlik chegaralari qonunlar bilan belgila nadi. Shu sababdan “huquq hukmronligi” g`oyasi G`arbda keng tarqal gan.

Volter so`z erkinligi, vijdon erkinligi, mulkning daxlsiz ligi kabi mavzular bilan birga, mehnat erkinligini ham targ`ib qiladi. Mehnat erkinligi mavzusining yoritilishi shu davrda fran suz jamiyatida siyosiy- iqtisodiy qarashlarning cho`qqisi, yangi davr ning o`ziga xos jihati edi. Volter fikriga ko`ra, mehnat hech qanday mulkka ega bo`lmaganlarning mulki hisoblanib, ular o`z mehnatlari uchun kim ko`p haq to`lasa, o`shanga sotish huquqiga egadirlar. Volter feodal jamiyatni isloh qilish tarafdori bo`lib, davlat boshqaruvi da mutlaq monarxiyani afzal ko`rgan. Agar monarx ma`rifatli bo`lsa, bu – jamiyat uchun foydalidir, shunda mutlaq monarxiya boshqaruvi ma`rifatli hisoblanadi. Hukmdor ega bo`lishi lozim bo`lgan fazi latlar faqatgina uning ma`rifatli bo`lishi bilan cheklanmasligi kerak. Jamiyatni adolatli boshqarish uchun hukmdor o`z tabaqalari ning istaklarini to`g`ri anglab yetishi va marhamatli bo`lishi lozim. Volter boshqaruvda cherkov sudlarini tugatish, tabaqalar imtiyozla rini bekor qilish, odil sudlovni amalga oshirish va ushbu jarayonda advokatlar ishtirokini ta`minlash lozimligini ta`kidlaydi. U inqilobiy o`zgarishlarga qarshi chiqib, yuksak ma`naviyatli va axloq li monarx feodal jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy qiyin chiliklarga barham bera olishini uqtiradi.

Jan Jak Russo (1712-1778) – buyuk fransuz faylasufi va yozuv - chisi. Russoning siyosiy-huquqiy qarashlari zamirida kambag`al ki shilar to`g`risida qayg`urish, insonlarning “tabiiy holat” ini, ya`ni hamma teng va ozod bo`lgan davrni ulug`lash yotadi. U “Insonlar o`rta sidagi tengsizlikning kelib chiqishi va asoslari to`g`risida muloha zalar” (1755) nomli asarida ijtimoiy tengsizlikni qoralaydi. Rus soning fikricha, insonlar o`rtasidagi tengsizlikning bosh sababi – yerga bo`lgan xususiy mulkchilikdir. Biroq inson huquqlarining tabiiy huquqiy konsepsiyasini shakllantirishda XVI-XVIII asrlarda yashab o`tgan ingliz huqushunosi J.Lokk, amerikalik T.Peyn va Jefferson, fransuzlar Russo, Mon teskye, Volter, gollandiyalik Grotsiy kabi ma`rifatparvar muta fakkirlar yetakchi o`rin tutadilar. Ularning odamlarning tengligi, tug`ilishdan ularga ato etilgan yashash, erkinlik va xavfsizlik kabi huquqlarning dahlsizligiga doir g`oyalari burjua inqiloblari va burjua davlatlarining shakllanish jarayonidagi konstitutsiyalar Angliyada 1628 yildagi “huquqlar to`g`risidagi arznoma”, “huquqlar to`g`risidagi loyixa”da , Amerikada “Virjiniya huquqlari to`g`risi dagi deklaratsiya” (1689), “AQSH mustaqillik deklaratsiyasi” (1776) hamda “huquqlar to`g`risidagi loyiha” (1791), Fransiyada “Inson va fukarolarning huquqlari deklaratsiyasi” (1789) da o`z ifodasini topdi. Shu jihatdan “Virjiniya huquqlari deklaratsiyasi” diqqatga sazovordir. Bu inson huquqlari konsepsiyasi bayon etilgan konstitu siya tipidagi dastlabki hujjat edi. Unda barcha odamlar Tangri to monidan teng qilib yaratilgan va ularga ajralmas muayyan huquqlar ato etilgan, degan qoida mavjud. Hayot, erkinlik, hamda baxt-saodat ga intilish shu huquqlar sirasiga kiradi.

Fransiyada 1789 yilgi qabul qilingan “Inson va fuqarolar ning huquqlari deklaratsiyasi” yuqorida sanab o`tilgan hujjatlar orasida muhim o`rin egallaydi. Inson huquqlarining mazmun-mo hiyati unda aniq va ixcham ta`riflangan, inson shaxsining qadr-qim mati ta`kidlangan fuqarolik jamiyatida, shaxs maqomini belgilash da, davlatning roli belgilab berilgan. Inson huquqlarini tartibga soluvchi hozirgi xalkaro huquqiy hujjatlar tizimida BMTning “Inson huquqlari umumjahon dekla - ratsiyasi” alohida o`rin tutadi. Uni “Insoniyat tarixida eng noyob hujjat”, “Butun insoniyat uchun erkinlik xartiyasi”, deb ta`rifla shadi. Inson huquqlari mazkur umumjahon deklaratsiyasini barcha xalqlar va barcha davlatlar bajarishga intilishi lozim bo`lgan vazi fa sifatida e`lon qilgan. Boshqa birorta xalqaro hujjat bunday yuksak baholarga sazovor bo`lmagan. Insoniyat taraqqiyoti jarayonida inson huquqlariga oid bo`lgan mahsus qonunchilik tizimini yaratgan. Bu tizim o`z taraqqiyo - tida uchta katta bosqichni bosib o`tgan. Birinchi bosqich: 1789 yilgi Fransiya inqilobining Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi qabul qilinganidan boshlanib bi rinchi jahon urushigacha bo`lgan (1914 yil) davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda shaxs erkinligi va fuqarolar tengligi, shaxs daxlsizligi, hususiy mulkka egalik, saylash va saylanish kabi shaxsiy va siyosiy huquqlar bilan bog`liq masalalar tartibga solingan. Ikkinchi bosqichda (1914-1950) insonlarning turli g`oya va hara - katlar ta`sirida mehnat kilish, dam olish, ijtimoiy yordam olish bilan bog`liq ijtimoiy- iqtisodiy huquqlariga oid qonunchilik ri vojlangan.

Uchinchi bosqich XX asrning 2 yarmidan bugungi kunlargacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda tinch yashash, atrof-muhit to - zaligiga erishish, axborot olish huquqi bilan bog`liq masalalar faol muhokama qilinib, ularni hal etish yo`llari qidirilmoqda. Bu dav rda inson huquqlari sohasida xalqaro qonunchilik tizimi shakllan di. BMT tomonidan 70 ga yaqin, Yevropa Kengashi Bosh Assambleyasi tomonidan 160 dan ortiq, YUNESKOda 70 dan ortiq, YEXHT tomoni - dan 30 dan ko`proq inson huquqlariga taalluqli xalqaro konvensiya lar, deklaratsiyalar, paktlar qabul qilindi. Hozirgi paytda inson huquqlari bo`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud.

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r 1. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». «O`zbekiston», Toshkent. 2000 y. 2. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». «O`zbekiston», Toshkent 1997 y. 3. Karimov I.A. «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li». «O`zbekiston», Toshkent 1995 y. 4. Karimov I.A. «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida». «O`zbekiston», Toshkent 2000 y. 5. Karimov I.A. «O`zbekiston Konstitutsiyasining 9-yilligiga bag`ishlangan tantanali marosidagi nutqi». «O`zbekiston ovozi», 2001 y, 8.XII. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

O`rta asrlarda Sharq va G`arb mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Rimda siyosiy-huquqiy ta`limotlar

XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar

XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar

Qadimgi sharqda siyosiy va huquqiy ta`limotlar