Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish - Юриспруденция - Рефераты

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning oldini olish Reja: 1. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning kriminologik tavsifi 2. Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlar o‘ziga xos jihati bilan ajralib turishi 3. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchilarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning kriminologik tavsifi Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar orqali shaxsga yetkazilgan zarar va uning oqibatlari kriminologiya nuqtai nazaridan o‘ziga xos ravishda alohida ko‘rib chiqilmasa-da, bu kabi jinoyatlar natijasida yuzaga keladigan oddiygina yengil tan jarohati va uning jamiyatga, qolaversa ma’naviy jihatdan shaxsga nisbatan yetkazadigan salbiy ta’siri e’tiborga olinadi. Biroq, sud amaliyotining ko‘rsatishicha, ushbu holat ko‘p hollarda xususiy ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda. Ya’ni yengil tan jarohati o‘ziga xos ravishda shaxsga yetkazilgan kamahamiyatli jismoniy tazyiq deb topilgani holda, uning ma’naviy jihati va shu asosda jamiyatga keltirayotgan xavfi e’tibordan chetda qoladi. Oqibatda aybdor shaxsning bu kabi qilmish- lariga o‘z vaqtida qat’iy qonuniy choralar ko‘rilmasligi va jamiyatning e’tibor qaratmasligi jinoyat yo‘liga kirgan shaxsni bunday jinoyat yo‘lidan qaytarishga emas, balki uning shaxsida o‘ziga xos «ishonchning» yuzaga kelishiga olib keladi. Kriminologiyada aynan shu holat, ya’ni, aytib o‘tilganidek, shaxsning o‘z qilmishi oqibatini tushunib yetishidagi ijobiy yoki salbiy dunyoqa rashining shakllanish jarayoni muhim ijtimoiy muammo sifatida tadqiq etiladi. Shu bois, shaxsning hayoti va umuman uning jismoniy daxlsizligiga nisbatan sodir etiladigan barcha jinoyatlar kriminologiya nuqtai nazaridan yetkazilayotgan zararning ma’naviy jihati va shaxsning o‘z xatti-harakatlarini qanday idrok etishida uchraydigan salbiy holatlarning tadqiqotiga qaratilishi lozim. Ta’kidlash joizki, shaxs hayoti va jismoniy daxlsizligi ko‘p hollarda bir qator jinoyatlarning sodir etilishi oqibatida ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, bosqinchilik, talonchilik, nomusga tegish, bezorilik kabi jinoyat- larda tan jarohati yetkazish sanab o‘tilgan jinoyatlarning sodir etilish oqibati va, umuman olganda, bu kabi jinoyatlarga xos belgi bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham shaxs hayoti va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni boshqa jinoyatlar oqibati emas, aynan shaxsga yetkazilgan tan

jarohatini maishiy va shaxslararo nizolar oqibatida kelib chiquvchi holatlar asosida yoritish maqsadga muvofiqdir. Shu o‘rinda quyidagi tavsiyalarimiz ushbu turdagi jinoyatlar tadqiqotida uzil-kesil xulosalar chiqarishga asos bo‘ladi va profilaktik chora-tadbirlarni tashkil etishda yetakchi o‘rin tutadi, degan fikrdan yiroqmiz. Hozirgi kunda fanda mavjud bo‘lgan bir qator ilmiy-nazariy tortishuvlarni ham e’tiborga olish joiz. Zotan, «maishiy jinoyatlar» tushunchasi qiyosiy tushuncha sifatida qo‘llanishini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. «Maishiy jinoyatlar» tushunchasining aniq ifodasi yo‘qligi ularning oldini olishdagi profilaktika ishlarini tashkil etish va zarur statistik ma’lumotlarni to‘plashga imkon bermaydi, degan xulosa ham, fikrimizcha, masalaning mohiyatini ochib berolmaydi. Binobarin, turmush va oila munosabatlari hamda ushbu yo‘nalishlarda yuzaga keladigan jinoiy qilmishlar kriminologiya sohasidagi bir qator olimlar tomonidan o‘ziga xos ikki yo‘nalishni o‘zida ifodalagan hayotiy yashash jarayonidir deb talqin etiladi. Ya’ni, birinchidan, asosiy yo‘nalish (odamning oila sifatida birlashuvi asosida ko‘payishi, shuningdek odamning dam olish va kuch yig‘ishiga imkon beruvchi muhit); ikkinchidan, ko‘nikma hosil etish yo‘nalishi (bir- lamchi ijtimoiy ko‘nikmalar hosil qilish uchun bola tarbiyasi, shaxsni ruhiy jihatdan himoya ostiga olish, kamol topishi va mustaqil yashashga ko‘nikmalar hosil qilish uchun zarur bo‘lgan oilaviy muhit). Bu kabi yondashuvning mohiyatidan kelib chiqqan holda, aytish mum kinki, aynan shu ikki yo‘nalish jarayonida yuzaga keladigan jinoyatlar maishiy jinoyatlar, deb e’tirof etilmog‘i zarur. Demak, maishiy jinoyatlar, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, jamiyat hayotining ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda kichik ijtimoiy guruhlar tarkibidagi o‘zaro munosabatlar chegarasidan chetga chiquvchi munosabatlar (bezorilik) jarayonida yuzaga keladi. Ma’lumki, shaxsning barcha xatti-harakatlari zaminida o‘zining turli manfaatlarini qondirish yotadi. Aynan shu jarayonda, ya’ni shaxsning o‘z manfaatlarini jamiyatda e’tirof etilgan yashash tarzi talablaridan chetga chiqqan

holda qondirishi jinoyatni yuzaga keltiradi. Shu bois, jinoyatlarning yuzaga kelishida shaxsning o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda yo‘l tutishi, o‘z manfaatlarini o‘zgalar yoki kichik ijtimoiy guruhlar va umuman jamiyat manfaatlaridan ustun qo‘yishiga alohida e’tibor qaratiladi. Shaxsning hayoti va umuman uning jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning sodir etilishida ham, birinchi navbatda, uning o‘z manfaatlarini o‘ylashi (xudbinlik) alohida o‘rin tutadi. Ko‘rinib turibdiki, maishiy turmush munosabatlarida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar, qo‘ni-qo‘shnilar, yaqin tanishlar o‘rtasidagi o‘zaro moja- rolar oqibatida shaxsga tan jarohati yetkazilishi mumkin. Bu holatlar esa ishlab chiqarish, jamoat ishlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lmagan vaziyatlarda vujudga keladi. Biroq maishiy hayot va oilaviy janjallar ham shaxslar o‘rtasida bo‘lgani holda, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, jamiyatga hurmatsizligi tufayli gohida bezorilik jinoyatlari tarkibini keltirib chiqaradi. Eng muhimi, tan jarohatlarini yetkazish oila a’zolari, yaqin tanishlar va qo‘shnilar o‘rtasidagi nizoli holatlar orqali sodir etiladi. Shuningdek, nota- nish shaxslar bilan ham shu kabi nizoli holatlar yuzaga kelishi mumkin. Biroq bunday nizolar oila yoki tanishlar o‘rtasida bo‘ladigan davomli nizolar oqibati bo‘lmay, balki to‘satdan yuzaga kelishi bilan farqlanadi (masalan, rashk orqali, haqorat qilish, nojo‘ya xatti-harakatlar). Shaxsning hayoti va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyat larning aynan shu jihatlari kriminologik tadqiqotlar doirasiga kiradi. Shu bilan birga, bunday jinoyatlarning qasddan sodir etilishi ham albatta e’ti borga olinmog‘i lozim. Zero, kriminologiyada ehtiyotsizlik oqibatida shaxsga jismoniy shikast yetkazish jinoyatlari ham alohida tadqiqot obyektiga kiradi. Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlar o‘ziga xos jihati bilan ajralib turishi o‘quvchiga yaxshi ma’lum. Shunday ekan, kriminologiya nuqtai nazaridan bunday jinoyatlarning ijtimoiy, kriminologiya, psixologiya va huquqiy yo‘nalishlardagi tahliliy ishlarni olib borishda alohida ko‘rib chiqilishini eslatish

joizdir. Ehtiyotsizlik orqasida shaxsga nisbatan tan jarohatini yetkazishga hozirda mavjud bo‘lgan kriminologiya darsliklarida aynan bayon etilganidek yondashilganini ko‘rish mumkin. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, shaxsning hayoti va jismoniy daxlsizligiga tajovuz qilish jinoyatlarining dinamikasi yuqori va, shu bilan birga, umumiy jinoyatlarning ko‘p qismini tashkil etadi. Eng xavfli jihati, jinoyat sodir etganlarning o‘rtacha yoshi 14-15 va ba’zida undan ham kamligini ko‘rish mumkin. Umuman olganda, O‘z- bekiston Respublikasi miqyosida sodir etiladigan jinoyatlarning asosiy qismini tan jarohatlarini yetkazish jinoyatlari tashkil etmoqda. Ko‘rinib turibdiki, ushbu turdagi jinoyatlar umumiy jinoyatchilik tizimida miqdor jihatidan ko‘p bo‘lgani holda, nisbatan beqaror xususiyatga ega hamda ma’lum bir davr ichida oshishi yoki hozirgi kundagi dinamikasiga ko‘ra kamayib borayotganligi aniqlandi. Tadqiqotlarimizdan yana shu holat ma’lum bo‘ldiki, jabrlanuvchilarga yetkazilayotgan tan jarohatlari yengil va sog‘lig‘ining qisman buzilishi bilan bog‘liq holatlar - 38 %, o‘rtacha - 29 %, og‘ir holatlar - 21 % ni tashkil etgan bo‘lsa, faqat 12 % holatda yengil tan jarohati sog‘lig‘ini buzmagan holda sodir etilgan. Biroq hozirgi kunda asosan o‘rtacha og‘irlikdagi va og‘ir tan jarohatlarining oshganligi kuzatilmoqda. Bu kabi holat esa muqimligi bilan e’tiborlidir. Ba’zi hollarda yengil tan jarohatlarining sog‘liqqa ta’sir etmagan holatlarining latent bo‘lib qolayot- ganligi ham aniqlangan. Tabiiyki, bu ko‘rsatkichlar o‘z-o‘zidan sud statisti- kasiga kiritilmaganligini e’tiborga olish lozim. Ko‘p hollarda shaxsning jismoniy daxlsizligiga zarar yetkazish beqaror vaziyatlarda va kutilmaganda sodir etiladi. Ammo keyingi besh yil davomida bunday jinoyatlarning uyushganlik darajasi, avvaldan tayyorgarlik ko‘rish va o‘ta shafqatsizlarcha amalga oshirilishi ko‘paymoqda. Bu kabi holatlar ko‘proq tovlamachilik, talonchilik, bosqinchilik kabi jinoyatlarda nisbatan oshmoqda. Masalan, tilla taqinchoqlarni yulib qochish kabi holatlarda shaxs larning ayrim

a’zolari o‘ta xunuk ko‘rinishga kelib qolmoqda. Bunday jinoyatlar asosan ijtimoiy muallaq bo‘lgan guruhlar safiga xosdir. Bu o‘rinda gap foydali mehnat bilan shug‘ullanmaydiganlar, daydilar, aroqxo‘rlar, giyohvandlar, jinoiy o‘tmishga ega shaxslar, fohishalar va qo‘shmachilar toifasidagi shaxslar xususida ketmoqda. Chunki aynan shu kabi shaxslarda jinoyatga moyillik ko‘proq kuza tilmoqda. Zotan, ular orasidagi qotillik va og‘ir tan jarohatlarini yetkazish barcha shu turdagi jinoyatlarning 50 % ni tashkil etadi. Shuningdek, ushbu jinoyatdan jabrlanganlarning ko‘pchiligi bir xil toifaga mansubdir. Binobarin, ularning qaysi biri jinoyat sodir etishi yoki jabrdiyda bo‘lishini avvaldan aytish imkoniyati yo‘q. Zero, bu toifadagi shaxslar uchun zo‘ravonlik asosiy hayot tarzidir. Shaxsning hayoti va jismoniy daxlsizligiga tajovuz qilish jinoyatlarining obyektiv va subyektiv jihatlarini atroflicha tahlil etish orqali bu kabi jinoyatlarning sabablari hamda sharoitlarini aniq ifodalash mumkin. Ushbu jinoyatlarni obyektiv jihatdan ko‘rib chiqishda dastlab ular sodir etiladigan joy, vaqt, holat, jinoyatlarni sodir etish va yashirish usullari, nihoyat sodir etish qurollari hamda vositalarini bilish alohida ahamiyatga ega. Fuqarolar sog‘lig‘iga daxl qilish jinoyatlarini bezorilik, talonchilik, bosqinchilik va qisman nomusga tegish jinoyatlari kabi faqat yirik shaharlar yoki aholi turar joylariga xos deb chegaralash maqsadga muvofiq emas. Zotan, bezorilik jinoyatlari, o‘z xususiyatiga ko‘ra, jamiyat va uning tinchli- giga raxna soladigan jinoyatdir. Demak, bezorilik qilib jamoat tartibini buzish orqali shaxsga ozor berish har qanday holatda ham yuzaga kelishi mumkin. Ayniqsa, O‘zbekistonda aholining ko‘pchilik qismi hududiy jihatdan asosan qishloqlarda yashaydi. Shu bois tan jarohati yetkazishni faqat shaharlarda sodir etiladigan jinoyat deb bilish talabga javob bermaydi. Zotan, ta’kidlanganidek, tan jarohatlarini yetkazish maishiy hayotda ham, omma ichida ham birdek sodir etilishi mumkin.

Yana bir o‘ziga xos holat. Bosqinchilik, talonchilik, nomusga tegish hollarida jinoiy tajovuz asosan notanish shaxslarga nisbatan amalga oshiri- ladi. Tabiiyki, bu jinoyatchilarning o‘zlarini oshkor qilmaslikka bo‘lgan bir intilishidir. Aksincha, maishiy turmush sharoitida tan jarohatlarini yetkazish ko‘p hollarda tanish shaxslar o‘rtasida yuz berishi natijasida bunday g‘arazli maqsadlar uchramaydi. Ta’kidlash joizki, hozirgi kunda ham shaharlarda sodir etiladigan jinoyatchilik ko‘rsatkichlarining qishloqlardagiga nisbatan bir muncha yuqoriligi saqlanib qolayotganini ko‘rish mumkin. Shunday bo‘lsa-da, tan jarohatini yetkazish aynan qishloqlardagi maishiy turmush sharoitiga xosdir. To‘g‘ri, O‘zbekiston sharoitida qishloqlarda istiqomat qilish o‘ziga xos jihatlar asosida shakllanganligini ko‘rish mumkin. Ya’ni, maishiy turmushdagi o‘zaro yaqinlik, alohida olingan aholi yashash joyida istiqomat qiluvchilar uchun ham xosdir. Chunki yaqin qarindoshlik holatlari hatto mahalla, qishloq yoki ovul miqyosida ham saqlanib qolgan. Shuning uchun ham bunday holatlarda barcha jinoyatchilik turlarining oshishi yoki kamayishi mo‘tadilligicha qolmoqda. Biroq hozirgi kunda ro‘y berayotgan aholining ko‘chib yurish jarayoni (migratsiya)ning oshganligi yoki qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq mavsumiy ishlarni bajarishda boshqa aholi punktlaridan ishchi kuchlarini jalb etish jarayonida tan jarohatlari bilan bog‘liq jinoyatlarning oshishi kuzatiladi. Shuning uchun ham qishloq joylarda tan jarohatlarini yetkazish bilan bog‘liq jinoyatlarning oldini olish dolzarb masalalar qatoriga kirib bormoqda. Bu borada olib borilgan tadqiqotlarimizning ko‘rsatishicha, mamlakati- mizdagi mavjud kichik yoki o‘rta miqyosdagi shaharlarda tan jarohatini yetkazish jinoyatlarining oshganligini ko‘rish mumkin. Masalan, Angren, Ohangaron, Olmaliq, Chirchiq, Bekobod kabi sha harlarda asosan ishlab chiqarishda muhim bo‘lgan ishchi kuchlariga bo‘lgan ehtiyoj muntazam ravishda migratsiya, ya’ni aholining ko‘chib yurishiga doimiy ta’sir etadi. Ta’kidlanganidek, ko‘p hollarda tan jarohati yetkazish jinoyatlari qishloq joylarda latentlik holatida qolmoqda. Buning sababi, aytib o‘tganimizdek, o‘zaro

qarindoshlik va yarashib ketish an’analarining mavjudligidir. Shu bois, ko‘p hollarda bunday «kam ahamiyatli jinoyatlar» xususida tegishli davlat organlariga xabar kelmaydi. To‘g‘ri, hozirgi kunda amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlar, ayniqsa jinoiy jazolarning erkinlashtirilishi munosabati bilan bir qator muammolar o‘z yechimini topdi deyish mumkin. Shaxsga tan jarohati yetkazilishi bo‘yicha olib borgan tadqiqotlarimiz- ning ko‘rsatishicha, asosan - jabrlanuvchi xonadonida; ayblanuvchi xona- donida; uchinchi bir shaxs xonadonida; ochiq joydagi jamoat joylarida, ya’ni ko‘cha, xiyobon, stadion hamda transportda sodir etilgan bo‘lsa; bundan boshqa joylarda ham jinoyat sodir etilishini ko‘plab kuzatish mumkin ekanligi aniqlandi. Shunday qilib, tahlil etilgan barcha jinoyatlarning asosan xonadonlarda ro‘y berishi ayon bo‘ldi. Ko‘rinib turibdiki, shaxsning sog‘lig‘i, hayoti va umuman jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar asosan maishiy turmush sharoitlarida yuzaga kelmoqda. Shu bilan birga, yana bir holat e’tiborga molikdir. U ham bo‘lsa, ayblanuvchilarning jabrlanuvchilar xonadoniga kelib «o‘zaro munosa batlarni» aniqlash holatidir. Oqibatda bu kabi holat ham jinoyat sodir etilishiga olib kelishini e’tiborga olish muhim kriminologik muammo bo‘lib qolmoqda. Tan jarohati yetkazish jinoyatlarining oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda bunday jinoyatlarning sodir etilish vaqtini ham inobatga olish lozim. Bu borada ham asl holatni baholash uchun tadqiqotlar natijalariga yondashish maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, dam olish kunlari (shanba, yakshanba) yil davomidagi barcha kunlarning 28 % ni tashkil etgani holda umumiy jinoyatlarning bor- yo‘g‘i 16,4 % ni tashkil etgan. Demak, tan jarohatlarini yetkazish jinoyatlari asosan bayram yoki dam olish kunlari sodir etiladi degan fikr haqiqiy voqelikdan mutlaqo yiroqdir. Shuningdek, tahlil etilgan jinoyatlar asosida ma’lum bo‘ldiki, ko‘pchilik jinoyatlarni sodir etish vaqti oqshom paytlariga to‘g‘ri keladi. Fuqarolar sog‘lig‘iga qarshi qaratilgan tan jarohatlarini yetkazish soat 18.00 dan 21.00 gacha 3,9 % ni va umuman 18.00 dan 24.00 gacha esa 66,5 % ni tashkil

etgan. Kunduz kunlari esa, shu jumladan, dam olish, arafa va bayram kunlari hamda ta’til paytlari olingan tan jarohatlari 33,5 % ni tashkil etgan. Sanab o‘tilganlar tan jarohatini yetkazish jinoyatlarining asosan beqaror vaziyatlarda va kutilmaganda sodir bo‘lishining ifodasidir. Ya’ni, oqshom va tungi vaqtlarda kishilar asosan uy sharoitida, tanish-bilishlari xonadonida mehmonda bo‘ladilar. Shuning uchun ham aynan shu vaqtlarda o‘ziga xos janjalli vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin. Tabiiyki, aynan shu kabi janjalli vaziyatlar kriminogen holatlarni yuzaga keltiradi. Shuningdek, kriminogen holatlarning asosiy belgisi sifatida tan jarohati yetkazilgan jinoyat quroli va jinoyatni sodir etish usullarini ham e’tiborga olish lozim. Tan jarohatlarini yetkazishning ko‘pchiligi asosan muayyan xo‘jalik qurollari yoki buyumlari bo‘lishi mumkin. Tan jarohatlarini yetkazishda xo‘jalik qurollaridan foydalanganligini quyidagilarda ko‘rish mumkin: soqol olish qurollari; misrang (lom); bolta; pichoq (milliy bezak pichoqlari, oshxona pichoqlari, qalamtarosh kabi); sanchqi; qaychi; belkurak; bolg‘a; otvyortka; shisha buyum siniqlari; yog‘och bo‘laklari; tosh; temir bo‘laklari; turli kimyoviy vositalar. Shuningdek, muayyan bir sovuq qurollar ham jinoyat quroli bo‘lib xizmat qilganligini ko‘rish mumkin: fin pichoqlari; qo‘lda yasalgan ovchilik pichoqlari; turli xil kastet va maxsus vositalar. Tan jarohatlarini yetkazishda o‘qotar qurollardan foydalanish holatlarining ham sezilarli darajada osh- ganligi kuzatilmoqda. Shunday qilib, barcha tan jarohatlarini yetkazishda turli xil qurol va vositalar qo‘llanilganligini ko‘rish mumkin. Shu bilan birga, o‘qotar qurollar orqali yetkazilayotgan jarohatlarning umumiy miqdori ham yuqoriligicha qolmoqda. Tig‘li-kesuvchi qurollar sifatida asosan milliy pichoqning qo‘llanishi ko‘pligi bilan ajralib turadi. Ushbu qurollarning ishlatilishi oqibatida og‘ir va hayot uchun xavfli tan jarohatlarini yetkazish ham yuqoridir. Tadqiqotlarimiz va matbuotda chop etilgan ma’lumotlarning ko‘r- satishicha,

tan jarohatini yetkazish bilan bog‘liq bo‘lmay, ko‘p hollarda hodisa joyida mavjud bo‘lgan tasodifiy qurol va vositalar orqali ham jarohat yetkazilayotganini ko‘rish mumkin. Chunki, aytib o‘tilganidek, tan jarohat larini yetkazish asosan maishiy turmush jarayonida yuz beradi. Shuning uchun ham tan jarohatlarini yetkazishdagi holatlar o‘ziga xosligi bilan farqlanadi. Ko‘pchilik hollarda janjal uy sharoitida ro‘y beradi. G‘arazli maqsadlarda va qasddan sodir etilganlari rashk asosida, alamini olish uchun, jabrlanuvchilarning nojo‘ya qilmishlariga javoban, qimorbozlik orqasida kelib chiquvchi janjallar natijasiga ko‘ra, hech bir maqsadsiz hollarda amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda jinoiy harakatlar ikki yoki undan ortiq jabrlanuvchilarga nisbatan qaratilgan bo‘lib, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan holatlar ham kuzatiladi. Bunday holatlar asosan oilada ikki shaxs o‘rtasida bo‘layotgan mo- jarolarga bir necha shaxsning qo‘shilib qolishi kabilar bilan bog‘liqdir. Tabiiyki, bunday vaziyatlarda asosiy aybdor shaxs sodir etadigan shafqat- sizlarcha xatti- harakatlarning oshishi kuzatiladi. Ayniqsa, bu singari vaziyat lar spirtli ichimlik iste’mol qilish jarayonida o‘ta xavfli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, shaxs hayoti va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratil gan jinoyatlar vaziyat taqozosiga ko‘ra to‘satdan yoki kutilmagan vaziyat- larda sodir etilishi bilan uzviy bog‘liqdir. Shu bois, bu kabi jinoyatlarni avvaldan til biriktirgan bir guruh shaxslar kamdan-kam hollarda sodir etadi. Tahlil etilgan jinoiy ishlarning faqat 2,8 % ni shunday shaxslar sodir etganligi aniqlangan, xolos. Zotan, bunday holatlar ko‘pincha muntazam sodir etiladigan janjalli to‘qnashuvlarda yuzaga kelishi mumkin. Tan jarohati yetkazish jinoyatlarini sodir etishda o‘ta shafqatsizlik, rahmsizlik kabi holatlarning yuzaga kelishini ko‘rish mumkin. Ya’ni, shaxsni turli usullar bilan qiynoqqa solish, masalan, tanaga qizib turgan cho‘g‘ni yoki dazmolni bosish, barmoqlarni atayin sindirish va boshqalar. Bunday qiynashlar orqali shaxsga tan jarohatlarini asosan aybdor shaxsning oila a’zolariga (xotini, bolalari yoki xushtorlariga nisbatan) alam yoki qasd olish maqsadida jabrlangan shaxslar ham

yetkazishi mumkin. Ushbu holatlardan ko‘rinib turibdiki, bu kabi jinoyat sodir etuvchi shaxslarning maqsadi nafaqat shaxsga yengil tan jarohati yetkazish, balki juda og‘riqli jabr-sitam o‘tkazish orqali o‘zining jinoiy niyatiga yetishdan iborat. Ko‘pincha bunday shaxslar ruhiyatida kasallik alomatlari borligi tufayli o‘zining jinoiy maqsadi chegarasidan chetga chiqish holati yuzaga keladi. Bu esa ushbu toifadagi shaxslarning ijtimoiy xavfliligi naqadar yuqori ekanligining isbotidir. Oddiygina to‘qnashuv ham shaxsning, aytib o‘tilgani- dek, g‘oyatda ayanchli vaziyatlarni yuzaga keltirishi uchun bahona bo‘lib xizmat qilishini e’tiborga olish lozim. Ko‘rib chiqilayotgan ushbu jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo‘luvchi ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka berilgan shaxslarni o‘z vaqtida ham ayblanuvchi, ham jabrlanuvchi bo‘lib qolishi holatlariga e’tibor qaratmaslik aslo mumkin emas. Chunki aynan shu sabab maishiy turmush sharoitida turli nizoli holatlar kelib chiqadi. Bu boradagi ilmiy kuzatuv natijalaridan ma’lum bo‘ldiki, shaxsga tan jarohati yetkazishda ayblangan- larning ko‘pchiligi, shu bilan birga, jabrlanuvchilar ham mast holda bo‘lganlar. Mastlik oqibatida shaxsga nisbatan tajovuz qilish holatining mustaqil omil bo‘lib hisoblanishi kamdan-kam uchrasa-da, ammo bu holatlarning ko‘pchiligi shaxsga bevosita qaratilmaydi va faqat bezorilik alomatlarini o‘zida aks ettirishi mumkin. Shaxs va uning jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarda mastlik holati o‘ziga xos ta’sir etuvchi omil bo‘lib qoladi. Mastlik holatida o‘z xatti-harakatlarini idora qilishga qodir bo‘lmagan shaxs taassurotida oddiy kelishmovchiliklar ham turlicha aks etadi va rashk, o‘ch olish, qattiq xafa bo‘lish kabi istaklarni yuzaga keltiradi. Shuning oqibatida uning turli g‘ayriqonuniy qilmishlarni sodir etishi kuzatiladi. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarning kriminologiya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilgan xususiyat larini bilish bu kabi jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi sabab va sharoitlarni aniqlashga imkon yaratadi hamda zarur profilaktik tadbirlarni amalga oshirishda yordam

beradi. Eng muhimi, bunday ta’rif asosida kriminologik tadqiqotlarni olib borish imkoniyati yuzaga keladi. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchilarning ijtimoiy- psixologik xususiyatlari Jamiyat taraqqiyotiga ta’sir etuvchi barcha salbiy holatlar, ayniqsa jinoiy xatti-harakatlarning oldini olish muammolarini o‘z vaqtida hal etish muhim ijtimoiy vazifadir. Shuningdek, jinoyatchilikka qarshi kurashishni tashkil etishda ham, birinchi navbatda, ushbu ijtimoiy muammoni keltirib chiqa ruvchi sabab va sharoitlarni aniqlash alohida ahamiyatga ega. Buning uchun esa jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarni atroflicha o‘rganish lozim. Aynan jinoyatchi shaxsini o‘rganish orqali barcha jinoyatlarning obyek tiv va, shu bilan birga, subyektiv sabablarini aniqlash mumkin. Zotan, shaxsning muayyan xususiyatlari u yoki bu jinoiy qilmishlarning sodir etilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, kriminologiyada, boshqa jinoyatlarning tahlil etilishida bo‘lganidek, fuqarolar hayoti, sog‘lig‘i va umuman ularning shaxsiy daxlsiz ligiga tajovuz qiluvchi jinoyatchilarning shaxsini o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi hamda bu borada muayyan ilmiy qarashlar ham mavjud. Jinoyatchining shaxsi, uning dunyoqarashi hamda irodasi jinoyatchilikdagi sabab va oqibatni tutashtirib turuvchi markaziy bo‘g‘in hisoblanadi. Aynan shu bo‘g‘inda jinoyatni sodir etishga bo‘lgan qaror shakllanadi va u sodir etiladi. Biror-bir tashqi muhit jinoiy qilmishni sodir etishni talab etsa, bu subyekt tomonidan yetarlicha baholanishi va jinoiy xatti-harakatni qanday sodir etish yo‘lini tanlashiga turtki bo‘lishini belgilaydi. Genetik yoki atrof muhit ta’siri asosida shaxsning demografik va ijtimoiy- ruhiy xususiyatlarini o‘zida mujassamlantirgan hamda u yoki bu holatlarda qanday yo‘l tutishini ifodalovchi xususiyatlari jinoyatchi shaxsini belgilashga imkon yaratuvchi omildir. Tabiiyki, har bir shaxsning o‘ziga xos xislatlari o‘zgarishi va ma’lum bir vaziyatlarda o‘ziga xos shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin.

To‘g‘ri, shu kungacha jinoyatchining shaxsini o‘rganish borasida, ta’kidlanganidek, turlicha yondashuvlar va ilmiy-nazariy tavsiyalar mavjud. Shuningdek, jinoyatchining shaxsini o‘rganish turli miqyoslarda amalga oshiriladi. Ya’ni, barcha jinoyatlarga xos bo‘lgan miqyosda, alohida toifadagi jinoyatlar, huquqbuzarliklarni sodir etuvchi shaxs xususiyatlari (ayollar, ichkilikbozlar, voyaga yetmaganlar, retsidivistlar kabi) asosida o‘rganil- ganligini turli ilmiy adabiyotlarda uchratish mumkin. Ammo jinoyatchilar shaxsini o‘rganishda jinoyat huquqi nuqtai na zaridan emas, balki ayrim toifadagi jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchilar shaxsini kriminologiya ehtiyojlari uchun o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Jinoyatchilar shaxsini o‘rganishga bunday yondashuv jinoyat sodir etuvchilarning toifalari va ularning qanday vaziyatlarda jinoyat sodir etishi mumkinligini aniqlash va tahlil etishga imkon beradi. Shuningdek, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish mexanizmini aniqlash va shu asosda kerakli yo‘l tutishga yordam beradi. Bizga yaxshi ma’lumki, maishiy turmushdagi yoki muayyan vaziyatlar bilan bog‘liq holda yuzaga keluvchi jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyat chilarning shaxsi o‘ziga xosliklarga ega. Shundan kelib chiqqan holda, ayrim olimlarning jinoyatchilar shaxsini quyidagi uchta tipda o‘rganganini ko‘rish mumkin. Ya’ni: jinoyat yo‘liga kirib borayotganlar, ayrim vaziyatlar bilan bog‘liq hollarda jinoyat sodir etuvchilar va aniq bir vaziyatlarda jinoyat sodir etuvchilar. Shaxsga nisbatan tajovuz qiluvchi jinoyatchilarning shaxsi asosan keyingi ikki tipdagi jinoyatchilar shaxsiga xosdir. Ayrim vaziyatlar bilan bog‘liq hollarda jinoyat sodir etuvchilar tipidagi jinoyatchilarning jinoyat sodir etishi shaxsning o‘ziga xos jihatlari va turmushdagi ba’zi nomaqbul vaziyatlar bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Ushbu tipdagi shaxslarga axloq-odob normalari va huquqbuzarliklarni jinoyat bilan bog‘liq bo‘lmagan ko‘rinishlarda sodir etish xosdir. Bu esa ayni paytda bunday shaxslarning jinoyat sodir etishini har qanday vaziyatlarda ham kutish mumkinligini ifodalaydi.

Zotan, ayrim vaziyatlar bilan bog‘liq hollarda jinoyat sodir etuvchilar tipidagi shaxsning jinoyat sodir etishiga turmushdagi oddiy kelishmov- chiliklar, oilaviy yoki xizmat sohasidagi o‘zaro nizolar ham sabab bo‘ladi. Eng muhimi, jinoyat sodir etilishi uchun biror-bir oddiy vaziyat ham yetarli ekanligiga e’tibor qaratish lozim. Aynan shunday holatlarda jinoyat sodir etuvchilar toifasiga birinchi bor jinoyat sodir etuvchilarni kiritish mumkinligini ko‘pchilik olimlar e’tirof etganlar. Biroh, fikrimizcha, birinchi bor jinoyat sodir etuvchilar toifasiga bu kabi jinoyatchilarni kiritish bilan kifoyalanmaslik lozim. Muayyan vaziyatlar bilan bog‘lih hollarda jinoyat sodir etish ikkinchi va undan keyingi jinoyat- larning sodir etilishida ham ko‘plab kuzatilgan. To‘g‘ri, ba’zi hollarda «yanglishib» jinoyat sodir etuvchilar ham mavjud. Bunday vaziyatda esa «yanglishib» jinoyat sodir etgan shaxslarni birinchi bor va umuman jinoyat hilishga moyil shaxslar bilan bir safga ho‘yish mahsadga muvofih emas. Chunki biz fikr yuritayotgan tipdagi shaxslar, o‘z xususiyatlariga ko‘ra, ijtimoiy normalarni tan olgandirlar, biroh vaziyat tahozo etgan holatlarda jinoyat sodir etishga hodirdirlar. Bu esa ularni «yanglishib» jinoyat yo‘liga kirganlardan farhlashga imkon berishini unutmaslik zarur. O‘z vahtida «yanglishib» jinoyat sodir etgan shaxslarni anih bilish va to‘g‘ri baholash ham ularning mustahil toifadagi shaxslar ekanligini anglashga yordam beradi. Aks holda, «yanglishib» jinoyat yo‘liga kirgan shaxslarni nazariy ji hatdan to‘g‘ri baholamaslik har bir jinoyatchi sodir etadigan jinoyatlarni hilish mumkinligini yohlagandek bo‘lib holishi mumkin. Ko‘pchilik shaxslar g‘oyat murakkab vaziyatlarda ham o‘zlarini jinoyat hilishdan to‘xtatishga erisha oladilar. Aynihsa shaxsga nisbatan tajovuz hilishda bu holat yahhol namoyon bo‘ladi. Ushbu vaziyatni nazariy tahlil etish mahsadida yoshlar (talabalar) o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov jarayonida javob bergan 440 nafar talaba turli vaziyatlarda shaxsga nisbatan jinoyat sodir etishdan o‘zlarini tiya olishlarini ta’kidlaganlar. Demak, maishiy sharoitda shaxsga harshi kuch ishlatish jinoyatlarini sodir etuvchilar bo‘lib, asosan alohida bir vaziyatlar bilan bog‘lih hollarda jinoyat sodir

etuvchi shaxslar hisoblanadi, deyish mumkin. Shunga ko‘ra, kriminologiya nuhtai nazaridan maishiy jinoyatlarni alohida va maxsus jinoyatlar guruhiga kiritish mahsadga muvofihdir. Bu esa jinoyatchilikka harshi kurashda aynan maishiy sohadagi jinoyatlarning oldini olish amaliy choralarini ishlab chihishga imkon yaratadi. To‘g‘ri, bir hator mualliflarning maishiy va dam olish chog‘ida sodir etiladigan jinoyatlarni alohida ko‘rib chihish kabi takliflari ham mavjud. Shunga ko‘ra, bu yo‘nalishdagi taklifning mazmuni o‘z ichiga maishiy jinoyatlarning asosiy belgisi sifatida aynan maishiy turmushda sodir etiladigan kelishmovchiliklarni, ya’ni o‘zaro hizihishlarning mos kelmasligi, aybdor shaxs va jabrlanuvchi o‘rtasidagi harama-harshilik yoki ijtimoiy- maishiy munosabatlardagi anglashilmovchiliklarni kiritish tavsiya etiladi. Dam olish chog‘ida sodir etiladigan jinoyatlardagi asosiy belgi sifatida esa, ularni ish va kundalik turmush bilan bog‘lih bo‘lmagan vahtlarda (tor ma’noda) yuzaga kelishini tushunish ta’kidlanadi. Go‘yoki bu kabi jinoyatlar har bir shaxsning shaxsiy dam olishi jarayonida sodir etilishi mumkin ekan. Agar biz shu fikrga ho‘shiladigan bo‘lsak, unda shahar tashharisida yoki istirohat bog‘larida rashk bilan bog‘lih ravishda sodir etiladigan jinoyatlarni ularning haysi biriga kiritishimiz mumkinO‘ Shunga ko‘ra, fikrimizcha, maishiy jinoyatlar tarihasida kundalik turmush sharoitida yuzaga keluvchi harama-harshiliklar va shu hatori fuharolarning dam olish, hordih chiharish jarayonlarida yuzaga keladigan barcha jinoyatlarni birgalikda tushunish mahsadga muvofihdir. Shu bilan birga, bu kabi jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchilar tipidagi shaxslar ham ushbu jinoyatlarni amalga oshirishda mavjud vaziyatlarga bog‘lih holatlarga ega bo‘lgan bo‘lishi lozim. Zotan, bunday holatda jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar boshha turdagi jinoyatlarni - o‘g‘rilik, talonchilik, bos’hinchilik, nomusga tegish, ashaddiy bezorilik kabilarni sodir etuvchi shaxslarga nisbatan o‘ziga xos kriminogen xususiyatlarga ega emasligi bilan farhlanadi. Ya’ni, ushbu jinoyatchilar tipiga mansub shaxslarda ma’naviy buzilish yuhori

darajaga yetmagan bo‘ladi. Shu bois, ularni sanab o‘tilgan jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslardan oson farhlash mumkin. Shunday bo‘lsa-da, maishiy turmush sharoitida shaxsga jismoniy kuch ishlatib jarohat yetkazuvchi shaxslarda bo‘ladigan demografik va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarni e’tiborga olgan holda statistika ma’lumotlari tizimini yaratish bu toifadagi jinoyatlarni sodir etishlarning oldini olishda amalga oshiriladigan profilaktika ishlarini tashkil etishda katta ahamiyatga ega ekanligini e’tiborga olish zarur. Xo‘sh, maishiy turmush sharoitida jinoyat sodir etuvchi shaxslarning o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat va ularni handay farhlash lozimO‘ Tan jarohati yetkazilishida ayollar mihdori kamchilikni tashkil etadi. Biroh keyingi paytlarda ayollarning tan jarohati yetkazish jinoyatlarining oshib borayotganligini ham e’tiborga olish lozim. Buning sabablari esa hozirgi ijtimoiy- ihtisodiy hayot jarayonidagi bozor ihtisodiyotiga o‘tish bilan bog‘lih hollarda ayollarning ijtimoiy hayot va, aynihsa ishlab chiharishning turli sohalariga jalb hilinishi, shuningdek ularning mustahil tarzda tijorat ishlarida yahindan ishtiroki va, eng achinarlisi, ayollar o‘rtasida ichkilik- bozlik, zinokorlik, giyohvandlik illatlarining yuzaga kelayotganligidir. Zero, ijtimoiy hayotning turli yo‘nalishlarida ayollar faoliyatining oshishi ularning shaxsiy xislatlarida erkaksifatlik jihatlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘lmohda. Bunday holatning yuzaga kelishiga ayollar o‘rtasida ijtimoiy-huhuhiy tarbiyaning yaxshi tashkil etilmaganligi va, aynihsa ayollarning ajnabiy davlatlardagi salbiy illatlarga ko‘r-ko‘rona tahlid hilishlari bilan uzviy bog‘lihligi sabab deyish aslo xato bo‘lmaydi. Ushbu yo‘nalishda olib borilgan tadhihotlarimizning ko‘rsatishicha, maishiy turmush sharoitida ayollarning tan jarohatlarini yetkazishi asosan rashk, hasd olish, muhabbat mojarolari kabi vaziyatlar bilan uzviy bog‘lih ekanligi kuzatilmohda. Tabiiyki, ayollar shaxsiga xos bo‘lgan tezda jahl chihish yoki har bir holatni ko‘ngliga yahin olish ham vaziyatning murakkablashuviga olib keladi. Tan jarohatini yetkazishga ta’sir etuvchi yana bir omil sifatida ayollarning o‘z xatti-harakatlari ohibatini anglamasliklari va kelgusida yuzaga kelishi mumkin

bo‘lgan murakkabliklarni to‘g‘ri baholay olmasliklari kabi xislatlar e’tirof etiladi. Ya’ni, ayollardagi kuchli ehtiros juda ko‘p jinoiy vaziyatlarning chigallashuviga olib keladi. Shu bilan birga, ayollarning jarohat yetkazish holatlari jabrlanuvchilar- ning bevosita sababchi bo‘lishlari bilan bog‘lih ravishda ham yuzaga keladi (hariyb 60% holatlarda). Ya’ni, bunda ko‘proh turmush o‘rtog‘i yoki vahtinchalik yashovchilar jabrlanuvchi bo‘lib holadilar. Maishiy turmush jarayonida tan jarohatlarini yetkazish bilan bog‘lih jinoyatlarni sodir etishning yana bir demografik xususiyati jinoyatchilarning yosh jihatidan tahsimlanishiga ham bog‘lihdir. Ushbu holat yuzasidan olib borilgan tadhihotlar natijasida huyidagi ko‘rsatkichlarni ko‘rish mumkin: 18 yoshgacha bo‘lganlar - 2 % 18 yoshdan 25 yoshgacha - 21,5 % 25 yoshdan 35 yoshgacha - 43,5 % 35 yoshdan 50 yoshgacha - 21,0 % 50 yoshdan 60 yoshgacha - 9,7 % 60 yoshdan yuhorisi - 2,3 % Ko‘rinib turibdiki, umumiy mihdorning ko‘pchilik hismida 25-35 yoshlilar uchraydi. 18-25 va 35-50 yoshlilar bir xil, 35 yoshlilar esa eng yuhori ko‘rsatkichni tashkil etmohda. Yosh jihatdan tahlil etish yana bir muhim holatni bilishga imkon beradi. Jumladan: 18-25 yoshlilar - 25,2 % 25-35 yoshlilar - 43,6 % 35-50 yoshlilar - 12,6 % 50-60 yoshlilar - 12,6 % 60 yoshdan yuhori - 3,4 % kabi holatlarda o‘rta va og‘ir tan jarohatlari yetkazilgan va bunda asosan 35 yoshli jinoyatchilar og‘ir tan jarohatlarini yetkazuvchilar bo‘lib hisoblanadi hamda ularning o‘ta og‘ir tan jarohatlarini

yetkazishlarini ham (71 % jinoyatlarda) ko‘rish mumkin. Shunday qilib, shaxsning jismoniy daxlsizligiga tajovuz hilish asosan yoshlar va o‘rta yoshlilar o‘rtasida ko‘proh uchraydigan holdir. Buning sababini anihlashda esa huyidagi tadhihotlarimiz natijalari yordam beradi. Ya’ni, aynan katta yoshdagi shaxslar (asosan o‘rta yoshlilar) turmushida turli hayotiy mojarolar yuzaga keladi va bir maromda davom etayotgan turmush jarayonining buzilishi hamda oilaviy sharoitning murakkablashuvi ro‘y berishi mumkin. Chunki bunday shaxslar hayotida o‘ziga xos ijtimoiy shakllanishdagi salbiy xislatlar yuzaga keladi va vaziyat tahozosi bilan jinoyat hilishga moyil shaxslar shakllanadi. Bu esa shaxsning turli vaziyatlarda o‘zini idora eta olmasligiga sabab bo‘ladi va, aynihsa viktim holatlarda sezilarli darajada oshishi mumkin. Shu bilan birga, yoshlik chog‘larida shaxsning turmush tarzi bir xil kechadi va turli vaziyatlar nizosiz hal bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy ishlab chiharishda bandligi nuhtai nazaridan haralsa, huyidagi ko‘rsatkichlarni ko‘rish mumkin. Ya’ni, turli darajadagi tan jarohatlarining yetkazilishi ishchilar, xizmatchilar, o‘huvchi yoshlar, hishloh xo‘jaligi bilan band shaxslar, nafahaxo‘rlar, vahtinchalik ishlamayotganlar, yashash joyi noanih shaxslar, jazoni ijro etish muassasalarida jazoni o‘tayotgan shaxslar o‘rtasida anihlangan. Ushbu holatlar hozirgi bozor ihtisodiyoti bilan bog‘lih holda ish bilan ta’minlanganlik holatlarini ham o‘z ichiga olgan holda tahlil etildi. Shularni e’tiborga olgan holda hamda maishiy turmush sharoitida fuharolarga tan jarohatini yetkazish jinoyatining sodir etilishini huyidagicha ifodalash mumkin: 1) maishiy turmush sharoitlarida, jumladan shaxsning jismoniy daxlsiz ligiga tajovuz hilish alohida o‘ziga xosliklarga ega bo‘lmay, asosan honunga itoatkor shaxslar tomonidan va muayyan vaziyatlarga bog‘lih holda yuzaga keladi. Chunki bu kabi hollarda, yuhorida ta’kidlanganidek, asosan turli vaziyatlar shaxsni jinoyat sodir etishga olib keladi. Shu bois, bunday jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar turli vaziyatlar bilan bog‘lih holda jinoyat sodir etuvchi jinoyatchilar toifasiga kiritiladi;

2) ushbu jinoyatlarni asosan 25-35 yoshdagi erkaklar sodir etadilar. Shu bilan birga, bu toifadagi jinoyatchilarning ko‘pchiligini ishchilar hamda ma’lumotiga ko‘ra to‘lih bo‘lmagan o‘rta ma’lumotga ega shaxslar tashkil etadi. Zotan, ko‘p hollarda jinoyat sodir etganlar asosan boshlang‘ich ma’lumotga ega. Eng muhimi, ularning ko‘pchiligi oilali shaxslardir; 3) shaxslarga tan jarohati yetkazuvchilarning ko‘pchiligida ijtimoiy salbiy jihatlar ko‘proh uchrashini ko‘rish mumkin. Jumladan, jinoiy xatti- harakatlarning hariyb yarmi mastlik holatida sodir etilgan, shaxs ichkilik- bozlik bilan muntazam shug‘ullangan; vahti-vahti bilan ichkilik ichganlarini bayon etganlar; shaxs bir necha bor hushyorxonalarda bo‘lib chihhan; alkogolizm va giyohvandlik bo‘yicha davolangan; shaxs doimiy ravishda himorbozlik bilan shug‘ullangan, eng muhimi shaxsga muhaddam ma’muriy ta’sir choralari ho‘llanilgan hamda mahalla ho‘mitalarining jamoatchilik muhokamasida bo‘lgan. Bu kabi shaxslar o‘rtasida olib borilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, ularning dunyoharashi va ma’naviy xislatlari pastligi anihlanganini ko‘rish mumkin; 4) ushbu jinoyatlarni sodir etuvchilar o‘rtasida retsidiv jinoyatlar 25,2 % bo‘lib, boshha tur jinoyatlarga nisbatan kamchilikni tashkil etadi. Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslarning aytib o‘tilgan kriminologik xususiyat larini bilish esa, ular tomonidan jinoyat sodir etishning oldini olish bo‘yicha ishlab chiqiladigan profilaktik chora-tadbirlarni joriy qilish uchun katta ahamiyatga egaligi bilan ajralib turishini inobatga olish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

Похожие

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olish

Fuqarolarning sog‘lig‘i va jismoniy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish orqali sodir etiladigan jinoyatlar

Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olish

Giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlarning kriminologik tavsifi hamda oldini olish chora tadbirlari

Jinoyatchilik profilaktikasi