Фуқаролик жараёнида тарафлар - Юриспруденция - Рефераты

Фуқаролик жараёнида тарафлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95 KB

Режа : 1. Фуқаролик жараёнида тарафлар тушунчаси 2. Процессуал иштирокчилик ва унинг турлари 3. Ишга тегишсиз тарафни алмаштириш 4. Процессуал ҳуқуқни қабул қилиш (ҳуқуқий ворислик) 5. Фуқаролик процессининг демократик принципига асосланиши 6. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи принциплари тушунчаси ва тизими

Фуқаролик жараёнида тарафлар тушунчаси Аксарият фуқаролик ишларининг суд мажлисида кўрилишида, хусусан, фуқаролар билан фуқаролар, ташкилотлар билан фуқаролар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларнинг судда кўрилишида албатта икки тараф: даъвогар ва жавобгар иштирок этади. Аммо баъзи ҳолларда, чунончи: алоҳида тартибда кўриладиган ишларда, фақат бир тарафгина, бирон-бир муддаони айтиб судга ариза билан мурожаат қилувчи тарафгина иштирок этиши мумкин. Низоли ишларда низо предметига нисбатан қарама-қарши бўлган икки тараф бўлади. Тарафлардан бири даъвогар, яъни ҳуқуқнинг ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларнинг ҳимоя қилинишини илтимос қилиб даъво қўзғатган ёхуд манфаатини кўзлаб иш қўзғатган шахс ва иккинчи томонида жавобгар, яъни даъво юзасидан даъвогарни ҳуқуқ ва қонуний манфаатини бузганлиги учун суд томонидан жавоб бериш учун жалб этилган шахс бўлади. Шу тарзда низоли ҳуқуқнинг ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатнинг субъекти даъвогар деб фараз қилинса, низоли бурчнинг субъекти эса жавобгар сифатида фараз қилинади. Шу маънода янги ФПКда даъвогар ва жавобгар фуқаролик процессининг тарафлари эканлиги, даъвогар ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этган ёинки манфаатини кўзлаб иш қўзғатилган шахслиги, жавобгар эса суд томонидан даъвогарнинг бузилган ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари юзасидан жавоб бериш учун жалб қилинган шахс деб таъриф берилган (ФПКнинг 39-моддаси). Фуқаролик жараёнида тарафлар, яъни даъвогар ва жавобгар сифатида фуқаролар, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмалари бўлиши мумкин. Фуқаролик жараёнида даъво фақат даъвогар томонидангина қўзғатилмасдан, балки бузилган ҳуқуқларнинг барча ҳолларда ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида қонун судда даъво қўзғатиш ҳуқуқини

бошқа шахсларга ҳам беради. Чунончи: ФПКнинг 46-48-моддаларида кўрсатилишича, прокурор, давлат бошқаруви идоралари, муассасалар, корхоналар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ёхуд айрим фуқаролар, агарда қонунга кўра улар бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат қилишлари мумкин бўлса (ФПКнинг 5-моддаси), қўзғатилган жараён тўғрисида суд томонидан хабардор қилинади ва ўзининг ҳуқуқини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун ариза берган шахс билан бир қаторда жараёнда даъвогар тарафида туриб иштирок этишлари мумкин. Аммо суд ишининг ким томонидан қўзғатилишидан қатъий назар, низоли ҳуқуқ субъекти (манфаатдор шахс) жараёнда, барча ҳолларда даъвогар бўлиб кўрилади. Масалан, айтайлик, ногирон ва кўзи ожиз фуқарони мулкига бировлар томонидан ғайриқонуний равишда етказилган зарарнинг ундирилиши тўғрисида даъво ишини прокурор қўзғатса ҳам, аммо даъвогар ногирон шахс ҳисобланади, жавобгар тараф эса, ногирон, кўзи ожиз шахснинг мулкий ҳуқуқини бузган шахс (ёки шахслар) бўлади. Фуқаролик ишларининг судда кўрилиши ва ҳал қилинишида тарафларнинг (даъвогар ва жавобгарнинг) тенг ҳуқуқли бўлиб кўрилишлари-Республика фуқароларининг тенг ҳуқуқлиги тўғрисидаги конституцион принципининг ифодасидир. Жараёнда тарафларнинг тенгилиги, фуқаролик ишининг кўрилишида даъвогар ёки жавобгар бўлиб иштирок этувчи фуқаро учун ҳам, ташкилот, давлат бошқарув идоралари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмалари учун ҳам тааллуқлидир. Судда ишнинг ҳал қилинишида ҳар икки тараф: даъвогар ҳам, жавобгарлар ҳам тенг ҳуқуқлардан фойдаланадилар. ҳар икки тараф ўзлари ўртасидаги низонинг кўрилишида, бу низонинг ким томонидан қўзғатилишларидан қатъий назар, суд мажлисларида тенг даражада бeлиб иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар.

Жараёнда, яъни фуқаролик ишининг кўрилишида тенг даражада иштирок этиш ҳуқуқи тарафларнинг бир қатор процессуал ҳуқуқлардан баб-баравар фойдаланишларини билдиради. Бу принципга риоя қилингани ҳолда тарафлар иш материаллари билан танишиш, иш материалларидан кўчирмалар ва нусхалар олиш, четлатишни билдириш, далиллар келтириш ёки далилларни текширишда иштирок этиш, ишда иштирок этиш, ишда иштирок этувчи гувоҳларга, экспертларга, мутахассисларга саволлар бериш, судга илтимослар қилиш, оғзаки ва ёзма баёнотлар бериш, ишнинг судда кўрилиши давомида вужудга келган барча масалалар юзасидан ўз важларини келтириш ва фикрларини айтиш, иккинчи тарафнинг илтимосларига, кўрсатган важлари ва илтимосларига қарши эътирозлар билдириш, суднинг ҳал қилув қарори ва ажримлари устидан шикоятлар бериш, ҳал қилув қарорининг мажбурий равишда ижро этилишини талаб қилиш суднинг ҳал қилув қарорлари ижро этилишида суд ижрочисининг муайян ҳаракатларида қатнашиш, шунингдек қонун билан берилган бошқа процессуал ҳуқуқлардан кенг даражада фойдаланишга ҳақли бўладилар. Низоли ҳуқуқ тўғрисидаги масалалар судда кўрилиши ва ҳал қилинишида тарафлар жараённининг бошқа иштирокчиларидан фарқ қилиб, ўзларига хос ҳуқуқларга эга бўладилар. Чунончи: даъвогар даъвонинг асосини ёки предметини ўзгартиришга, даъво талабларининг миқдорини оширишга ёки камайтиришга ёхуд даъводан воз кечишга, даъвогар эса даъвога иқрор бўлишга ҳақли бўлади. Тарафлар жараённинг ҳар қандай даврида ишни келишув битими билан тамомлашлари мумкин (ФПКнинг 40-моддасини 4-қисми). Тарафларнинг бу ҳуқуқлари қонунга биноан суд назорати остида амалга оширилади. Суд даъвогарнинг даъводан воз кечишини, жавобгарнинг даъвога иқрорлигини башарти, бу ҳаракатлар қонунга хилоф бўлса ёки кимнинг бўлмасин ҳуқуқини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузса, қабул қилмайди ва тарафларнинг келишув битимини тасдиқламайди.

Агар даъводан воз кечиш, даъвога иқрор бўлиш, келишув битими тарафларнинг эркига, қонунга, давлат манфаатларига хилоф бўлса, тарафлардан бирининг ёки бошқа шахсларнинг манфаатларига зарар келтирадиган бўлса, суд иш юзасидан тўпланган далилларни текширишни давом эттиради ва мазкур ишнинг ҳолатларига мувофиқ тарзда қарор чиқаради. Суд тарафларга тегишли бўлган ҳуқуқларнинг амалга оширилишида уларга ҳар томонлама ёрдам беради, ҳуқуқларини тушунтиришда муайян процессуал ҳаракатнинг қилиниши ёки қилинмаслигининг оқибатлари тўғрисида огоҳлантиради. Тарафлар ўзларига берилган барча процессуал ҳуқуқлардан виждонан, инсофли равишда фойдаланишга мажбурлар. Жараённи чўзиш ёки бузиш мақсадида ҳар қандай ғайриқонуний ҳаракатлар қилинишига суд йўл қўймайди. Процессуал иштирокчилик ва унинг турлари Процессуал шерик иштирокчилик деб, муайян фуқаролик ишининг судда кўрилишида ҳар икки тарафдан ҳам бир неча даъвогарлар ёки бир неча жавобгарлар иштирок этишига айтилади. ФПКнинг 41-моддасида кўрсатилганидек, талаб қўйилган ариза бир ёки бир неча даъвогарлар томонидан биргаликда ёхуд бир ёки бир неча жавобгарларга нисбатан қўзғатилиши мумкин. Юқорида келтирилган қонунда белгиланганидек, даъвогарнинг ўрнини бир вақтнинг ўзида қачонки низоли ҳуқуқ бир неча субъектларга тегишли

бўлганида бир неча шахслар (шерик даъвогарлар) эгаллашлари мумкин. Масалан, васият бўйича мерос мулки ворисларнинг фақат биригагина қолдирилганида қонунга (ФКнинг 1142-моддасига) биноан мерос мулкидан мажбурий хисса олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар (мархумнинг вояга етмаган болалари, боқимида бўлган бошқа шахслар) ўзларига тегишли мерос хиссасининг ажратиб берлиши тўғрисида судда даъво қўзғатиб шерик даъвогарлар бўла оладилар. Даъво юзасидан жавобгар тараф ҳам бир неча шахслардан иборат бўлиши мумкин. Масалан, бир неча шахс биргаликда жиноят қилиб, айтайлик ўғрилик қилиб, фуқарога ёки ташкилотга зарар етказганларида, жиноятдан зарар кўрган шахс судда даъво қўзғатиб, кўрган зарарининг жиноятда иштирок қилган барча шахслардан шерикчилик принципи асосида ундирилиши тўғрисида талаб қўя олади. Бу принципнинг мазмуни, моҳияти шундан иборатки, агар зарарни шериклардан биридан ундириш мумкин бўлмаганида, унинг хиссасини бошқа шерик жавобгарлардан ундириш мумкин бўлади. Даъвогар томонидан бўладиган шерик иштирокчилар одатда, фаол (актив) иштирокчилар ва жавобгар томонидан ишда қатнашадиган шерик иштирокчилар эса пассив иштирокчилар дейилади. Агар жараёнда бир вақтнинг ўзида бир неча даъвогарлар ва бир неча жавобгарлар иштирок этсалар, аралаш шерик иштирокчилик тўғрисида сўз боради. Жараёнда шерик иштирокчилик мажбурий ва номажбурий (факультатив) бўлиши мумкин. Шерик иштирокчилик турлари низонинг предмети нимадан иборат бўлишига ва шерик иштирокчилар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатнинг характерига қараб белгиланади. Жараёнда мажбурий шерик иштирокчилик тўғрисида шуни айтиш керакки, жараён субъектларидан бирининг ҳуқуқи (ёки бурчи) тўғрисидаги масалани, ҳуқуқий муносабатнинг бошқа субъектларининг ҳуқуқлари ёки бурчларини шу бир вақтнинг ўзида аниқламасдан ҳал этиш мумкин бўлмаганида, суд низоли ҳуқуқий муносабатнинг ҳамма шерик даъвогарлар ёки шерик

жавобгарларини ишга жалб этишга мажбур бўлганида-мажбурий шерик процессуал иштирокчилик тўғрисида сўз боради. Масалан, турар жойдан кўчириш тўғрисидаги ишларни кўришда, суд шерик жавобгарлар сифатида оиланинг барча вояга етган аъзоларини жараёнга жалб қилишга мажбур. Шу тартибда мажбурий шерик иштирокчиликни белгилаш учун зарур асос-низоли ҳуқуқий муносабат субъектларининг умумий бурчи бўлади. Фуқаролик жараёнида номажбурий (факультатив) шерик иштирокчилик бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган талабларнинг бирга қўшиб ҳал қилиниши мажбурий бўлмаса ҳам, аммо мақсадга мувофиқ деб топилган ҳолда вужудга келади. Масалан, мулкнинг қўриқланиши туфайли зарар кўрган бир шахснинг даъво иши судда қўзғатилганида жавобгарга нисбатан бошқа шахсларнинг ҳам даъволари борлиги аниқлаганида, бундай шахслар ҳуқуқларининг ҳимоя қилинишини хоҳласалар кўриладиган ишда шерик даъвогарлар бўлиб ҳисобланишлари мумкин. Суд ҳамма даъво ишининг бир вақтнинг ўзида кўрилиши мақсадга мувофиқ деб топганида ва бундай ҳолларда ишда бошқаларнинг ҳам иштирок этишини лозим деб топса, иш юзасидан қўшимча даъвогарлар сифатида ишда иштирок этиш учун бошқа зарар кўрган шахсларни таклиф қилади. Уларнинг ишда иштирок этишлари мажбурий эмас, аммо ўз мулкий ҳуқуқларининг ҳимоя қилинишини хоҳласаларгина бир вақтда кўриладиган ишда шерик даъвогарлар сифатида ишда иштирок этишлари мумкин. Шерик иштирокчиларнинг ҳар қайсилари фуқаролик жараёнида ҳар қандай даъвогар ва жавобгар каби процессуал ҳуқуқлардан ва процессуал бурчлардан тенг фойдаланадилар. Фуқаролик ишида иштирок этган шерик даъвогарлар ёки шерик жавобгарларнинг биронтаси томонидан бериладиган шикоят аризасига уларнинг ҳар қайсиси қўшилиш ҳуқуқига ҳам эга бўладилар. Фуқаролик ишининг юритилишида шерик иштирокчилардан бирининг ҳаракати бошқа шерикларнинг фойдасига ҳам, зарарига ҳам қаратилмайди,

чунки шерик даъвогарлар ва шерик жавобгарларнинг ҳар қайсилари жараёнда бошқа тарафга нисбатан мустақил даъвогар ёки мустақил жавобгар бўлиб кўрилади. Шерик иштирокчилар ишнинг судда юритилишини ўз шерикларидан бирига топширишлари мумкин. Ишга тегишсиз тарафни алмаштириш Судья арз қилган даъво талабларини қабул қилишда, ишни суд мажлисида кўриш учун тайинлашда ариза билан судга мурожаат қилган шахснинг (фуқаро ёки ташкилотнинг) ҳуқуқи ёки қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаати бузилганлигини ва жавобгар сифатида кўрсатилган айнан шу шахс томонидан бузилганлигини ҳануз билмайди, фақат бундай ҳолатнинг бўлиши фараз қилинади ва кимнинг даъвогар ва кимнинг жавобгар бўлиши тахминан белгиланади. Даъвогар шахс ҳуқуқининг бузилганлиги ва шу муносабат билан унинг ўзи даъвогар бўлиш ва бу низоли ҳуқуқни бузувчи жавобгар сифатида кўрсатилган шахснинг айнан ўзи жавобгар бўлишлиги суд мажлисида, ишни атрофлича, ҳолисона (объектив) равишда текшириш натижасида аниқланади. Ишнинг кўрилишида аксарият ҳолларда даъвогар ҳам, жавобгар ҳам даъво аризасида кўрсатилган шахслар бўлади. Аммо баъзи ҳолларда жараёнда ё даъвогар, ё жавобгар тараф ёинки ҳар икки томон ҳам хатолик билан ишга жалб этилишлари туфайли тегишсиз (дахлдор бўлмаган) тараф (тарафлар) бўлиб чиқиши, яъни даъвогар даъво иши қўзғатишга ҳақли бўлмаган тараф, жавобгар эса мазкур даъво юзасидан жавоб беришга мажбур бўлмаган шахс бўлиб топилиши мумкин. Шундай ҳолатларни назарда тутиб, қонун ишга

дахлдор-тегишсиз тарафни суднинг ташаббуси билан ёки прокурорнинг талаби бўйича ёинки тарафлардан бирининг илтимосига кўра бошқа тегишли тараф билан алмаштиришга йўл қўяди. ФПКнинг 42-моддасида кўрсатилишича, суд ишни текшириш вақтида аризани талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмаган шахс томонидан қўзғатилганлигини ёки жавоб бериши лозим бўлмаган шахсга нисбатан қўзғатилганлигини аниқласа, даъвогарнинг розилиги билан ишни бекор қилмасдан, дастлабки даъвогарни ёки жавобгарни тегишли даъвогар ёки жавобгар билан алмаштиришга йўл қўйиши мумкин. Тегишсиз, дахлсиз даъвогар деб низоли ҳуқуқнинг ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатнинг ўзига тегишли бўлиши тўғрисида даъво қўзғатиш ҳуқуқига эга бўлмаган даъвогарга айтилади. Чунончи фуқаро Г. вафот этган ўғлининг хотинини квартирадан кўчириш тўғрисида судда даъво иши қўзғатишда даъвога асос қилиб, келинининг шу шаҳарда шахсий эгалигида отасидан мерос бўлиб қолган уй-жойи борлигини кўрсатади. Суд ФКнинг 601-моддаси мазмунига кўра, аниқ мақсадга қаратилган коммунал уй-жой фондидаги уй-жойлар фуқароларга уй-жойни ижарага бериш асосида берилганлигини уй-жойдан кўчиришни ҳар ким талаб қила олмасдан, балки бу жойни ижарага берувчигина талаб қилиши мумкинлигини кўрсатиб, фуқаро Г.нинг иши бўйича тегишсиз тараф эканлигини ва унинг тегишли даъвогар тараф коммунал уй-жой фонди раҳбарияти билан алмаштирилиши лозимлиги тўғрисида ажрим чиқаради. Агар даъвогар ўз ўрнига бошқа шахс қўйилишига рози бўлмаса, у шахс ишда низо предмети юзасидан мустақил талаб билан арз қилувчи учинчи шахс сифатида қатнаша олади. Масалан, юқорида келтирилган мисолдаги дастлабки даъвогар Г. даъвонинг бошқа асосини, чунончи: келини билан доимо жанжаллашувлари сабабли бир квартирада яшашлари мумкин бўлмаслигини асос қилиб кўрсатиб, ФКнинг 615-моддасига мувофиқ

келинини кўчириш тўғрисида мустақил талаб қуйиб ишда учинчи шахс сифатида қатнашиши мумкин. Агар дахлсиз, тегишсиз даъвогар тараф жараёндан чиқишликка розилик берса-ю, аммо тегишли даъвогар тараф суд ишига киришишга ўзининг розилигини бермаса, бундай ҳолда суд дастлабки ҳолда даъвогарнинг арз қилган талабларидан воз кечганлиги туфайли иш юритишни тугатади (ФПКнинг 100-моддасининг 3-банди). Фуқаролик ишларининг кўрилишида баъзи ҳолларда дахлсиз, тегишсиз жавобгарнинг иштирок этиши учраб туради. Масалан, мулкини ўғирлатган фуқаро А. фуқаро Б.га нисбатан ўзига етказилган зарарнинг ундирииши тўғрисида даъво қўзғатади. қўзғатилган жиноят ишининг судда кўрилишида фуқаро А. низоли ҳуқуқнинг тахмин қилинган субъекти сифатида даъвогар ўрнини олади. Фуқаро Б. эса низоли бурчнинг субъекти, яъни жавобгар сифатида кўрсатилган бўлади. Аммо ишнинг судда кўрилиши давомида А.нинг мулки Б. томонидан ўғирланмасдан, балки унинг укаси В. томонидан ўғирланганлиги аниқланди. Шу муносабат билан суд тегишсиз жавобгарнинг дахлдор-тегишли жавобгар билан алмаштирилиши тўғрисида ажрим чиқаради. Агар даъвогар жавобгар ўрнига бошқа шахсни жавобгар қилишга рози бўлмаса, суд у шахсни иккинчи жавобгар сифатида ишга жалб қила олади. қонун (ФПКнинг 42-моддасининг 3-қисми) тегишсиз тарафнинг (тегишсиз даъвогар ва тегишсиз жавобгарнинг) ўзгартирилиши шарти сифатида албатта даъвогарнинг розилиги бўлишлиги зарурлигини кўрсатади. қонун жавобгарнинг ёки даъвогарнинг тегишли тараф билан Ўзгартирилишига жавобгарнининг розилик беришини талаб қилмайди. Ишга иккинчи, яъни дахлдор-тегишли жавобгар жалб этилгани ҳолда чиқариладиган суднинг ҳал қилув қарори мазмуни ҳар турли бўлиши мумкин. Чунончи: биринчидан, даъвогарнинг биринчи жавобгарга нисбатан хатолик билан қўзғатилган талабларини иккинчи жавобгар ҳисобидан

ундириш тўғрисидаги қарор; иккинчидан, суд биринчи жавобгарга нисбатан, шунингдек иккинчи жавобгарга нисбатан ҳам қўзғатилган даъво иши бўйича жавобгарликдан озод қилиши, масалан, иккинчи жавобгарга нисбатан даъво муддатининг ўтиши ёки мажбуриятнинг иш судда кўрилишига қадар ижро этилиши ва бошқа асослар бўйича озод этиш тўғрисидаги қарор; учинчидан, суд иккинчи жавобгарни масъулиятдан озод қила туриб, биринчи жавобгарга нисбатан қўзғатилган даъвони кондириш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқариши ҳам мумкин. Тарафлардан бири алмаштирилганидан кейин ёки ишга мустақил талаб билан арз қилувчи учинчи шахс ёхуд иккинчи жавобгар жалб қилинганидан кейин тарафларга иш учун лоим ҳужжатларни тўплаш, жараёнга тайёрланиш имкониятини бериш мақсадида ишнинг янгидан кўрилиши бошқа вақтга қолдирилади. Процессуал ҳуқуқни қабул қилиш (ҳуқуқий ворислик) Низоли ёки ҳал қилув қарори билан аниқланган ҳуқуқий муносабатдан тарафларнинг бири учинчи шахс ёки уларнинг қонуний вакили чикиб кетган ҳолларда (фуқаронинг ўлими, юридик шахснинг тугатилиши ёки уни қайта ташкил этилиши, талабнинг бошқа шахсга ўтказилиши, қарзнинг бошқа шахсга ўтказилиши) суд бу тарафни унинг ҳуқуқини қабул қилувчи шахс ҳуқуқий ворис билан алмаштиришга йўл қўяди. Жараённинг ҳамма босқичида процессуал ҳуқуқни қабул қилиш мумкин (ФПКнинг 43-моддаси). Процессуал маънада ҳуқуқнинг қабул қилиниши (ҳуқуқий ворислик)-судда даъво предмети бўлган моддий ҳуқуқнинг қабул қилиниши муносабати билан рўй беради.

Баъзи ҳолларда муайян шахснинг ҳуқуқ ва бурчлари бошқа шахсга ўтишида ҳуқуқ ва бурч субъектгари ҳам ўзгаради. Чунончи: мерос қолдирувчи вафот этганида унинг мулкий характердаги ҳуқуқ ва бурчлари қонун ва васият бўйича белгиланган ворисларга Ўтади. Ҳудди шунингдек юридик шахс ҳисобланган ташкилот қайтадан тузилишида ҳам, унинг ҳуқуқ ва бурчлари бошқа ташкилотга ўтади. Фуқаролик ҳуқуқида кўрсатиладиган талаб қилиш ҳуқуқининг ўтказилиши ва қарзнинг бошқа шахсга ўтказилиши институти (ФКнинг 313-323- моддалари) моддий-ҳуқуқий маънодаги ҳуқуқнинг қабул қилинишига ва шунинг ўзи билан процессуал ҳуқуқнинг ҳам қабул қилинишига олиб келади. Масалан, бировга қарз берган шахс (кредитор) вафот этса, қарздордан тегишли ҳақни талаб қилиш ҳуқуқи (моддий ҳуқуқ) билан бирга жавобгарга нисбатан даъво ишини қўзғатиш, судда иш юритилишида иштирок этиш ҳуқуқи (процессуал ҳуқуқ) талаб қилиш ҳуқуқини олувчиларга (ворисларга) ўтади. Процессуал ҳуқуқнинг қабул қилиниши ҳолларида ишда иштирок этиш учун янги даъвогар ёки жавобгар жалб этилишига қадар фуқаролик ишинининг кўрилиши вақтинча тўхтатилади. ФПКнинг 43-моддасининг 2-қисмида кўрсатилганидек, ҳуқуқни қабул қилувчи жараёнга киришганига қадар қилинган ҳамма ҳаракатлар унинг билан алмаштирилган шахсга қанчалик мажбурий бўлса, унга ҳам шунчалик мажбурийдир, яъни ҳуқуқни қабул қилувчи (ҳуқуқий ворис) шахс учун ҳам тегишли бўлади. Агар жараёнда тарафлардан бири, масалан, тегишсиз, дахлсиз тараф тегишли тараф билан алмаштирилишида фуқаролик ишининг кўрилиши янгидан бошланса, процессуал ҳуқуқнинг бошқа шахс томонидан қабул қилинишида унга иш материаллари билан танишиш учун вақт ва имконият берилиб, ишни кўриш давом эттирилаверади, янгитдан бошланмайди.

Ҳуқуқий ворис (ҳуқуқ қабул қилиш) процесснинг ҳар қандай босқичида амалга оширилиши мумкин. Ҳуқуқий вориснинг процессга киришганлигини суд тегишли ажрим билан расмийлаштиради. Фуқаролик процессининг демократик принципига асосланиши Мустақил Ўзбекистон фуқароларининг кенг иштирокида қабул қилинган Конституцияси халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилишини ҳамда давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг жамият ва фуқаролар олдида масъул эканлигини эълон қилди. Давлат ҳокимияти органлари демократик тамойилларга асосланган ҳолда иш олиб боришлари билан бирга мажбурий этиш воситаларини ҳам сақлаб қолади ва бу воситаларни халқнинг туб манфаатларини, уларни турмуш қоидаларини бузувчиларга ишлатади. Ўзбекистонда яшовчи барча фуқароларнинг Конституция ва бошқа қонунларда белгилаб қўйилган ва бажарилиши лозим бўлган ҳуқуқ ва бурчлари турли усуллар билан назорат қилинади. Конституциянинг янги жиҳатларидан бири фуқароларнинг ҳам, давлатнинг ҳам ўзаро ҳуқуқ ва бурчлар орқали узвий боғланганлигидадир. Шундай экан фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишлари бошқа фуқароларнинг ҳамда давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатларига зид бўлмаслиги лозим.

Амалдаги қонунлар Конституция асосида фуқароларга берилган ҳуқуқлар билан бир қаторда тегишли бурчларини бажариши лозимлигини қайд қилади. Масалан, процессуал қонунчиликда фуқароларга эркин ҳуқуқ тамойиллари билан бир қаторда шу ҳуқуқларни асослаш, тасдиқлаш, исботлаш-бахслашиш (тортишувчилик) қоидасига риоя қилган ҳолда амалга ошириш лозимлиги ҳам белгиланган. Демак, ҳуқуқ бор жойда бурч бўлишлиги зарурий талаб бўлиб, жамиятда шахснинг тўтган ўрни, мавқеи фақат ҳуқуқ билангина эмас, шу билан бирга бурч билан ҳам белгиланади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи принциплари тушунчаси ва тизими Фуқаролик процессининг тамойил (принцип)лари деб, фуқаролик процессуал ҳуқуқининг асосий, раҳбарий қоидаларига айтилади. Ўзининг мазмуни бўйича бу принциплар суднинг фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилиш борасидаги вазифалари ва фаолияти тўғрисидаги принциплари бўлиб кўрилади. Процесс принциплари тизими «Судлар тўғрисида»ги қонунда ва фуқаролик процессуал ҳуқуқи меъёрларида ифодаланган бўлиб, амалда бўлиши, тадбиқ этилиши юзасидан бир-бирлари билан ўзаро узвий боғлиқ ҳолда икки гуруҳга: биринчидан, суд тузилиши ҳамда суд ишларини юритишга оид умумий принципларга ва иккинчидан, фақат суд ишларини юритишга хос принципларга бўлинади. Биринчи гуруҳга доир бўлган принциплар қуйидагича: 1)одил судловнинг фақат суд томонидан амалга оширилиши; 2)фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги; 3)одил судловни сайланган (тайинланган) судьялар томонидан амалга оширилиши; 4)фуқаролик ишларининг биринчи инстанция

судида кўрилишида халқ маслахатчиларининг иштирокисиз судьянинг якка тартибда юқори судларда эса ишларнинг қоллегиал, яъни энг камида учта судья иштирокида кўрилиши; 5)судьяларнинг мустақиллиги; 6)суд ишларининг миллий тилда юритилиши ва 7)судда иш кўришнинг ошкоралиги принципларидир. Иккинчи гуруҳга оид принциплар: 1)ишларнинг амалдаги қонунлар асосида ҳал қилиниши; 2)чин ҳақиқат; 3)жараёндаги эркинлик ҳуқуқи, яъни диспозитивлик; 4)тортишувчилик; 5)фуқаролик ишларида иштирок этувчи тарафларнинг тенг ҳуқуқлилиги; 6)ишнинг оғзаки кўрилиши; 7)иш кўришнинг бевоситалиги; 8)суд ишининг узлуксиз кўрилиши ва 9)суд ҳимоясидан фойдаланиш имкониятининг таъминланиши принципларидир.

Похожие

Фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, тамойиллари, тизими. Фуқаролик ҳуқуқининг манбалари. Фуқаролик ҳуқуқий муносабат

Мехнатга доир ишларда тарафлар ва уларнинг процессуал хукукий холати

Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари

Фуқаролик-ҳуқуқий муносабат

Фуқаролик процессуал муддатлар