Diniy va an`anaviy huquqiy oilalar - Юриспруденция - Рефераты

Diniy va an`anaviy huquqiy oilalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Diniy va an’anaviy huquqiy oilalar Reja: 1. Islom huquqiy oilasi. 2. Eron Islom Respublikasining zamonaviy huquqiy tizimi.

Diniy va an’anaviy huquqiy oilalar Ma’lumki, islom dini arablarning katta ijtimoiy taraqqiyot yo‘lidan ilgarilab borishda muayyan bir tarixiy zaruriyat sifatida vujudga kelgan. Al-Islom yoki Islom degani “Ollohga o‘zini baxshida etgan”, “xudojo‘y”, “itoatkor” degan ma’nolarni anglatadi. Islom o‘zidan avval shakllangan dunyo dinlari-zardushtiylik, xristianlik va iudizm dinlarining bevosita ta’sirida shakllangani, shubhasiz. Uning qonun- qoidalarida, asosan arablarning avvaldan mavjud bo‘lib kelgan urf-odatlari, qoidalari va qonunlari o‘z aksini topgan. Islom haqida gap borganda, biz eng avvalo uning tag ildizlariga yetib borishimiz, yolg‘on ta’limotlarning butun soxtakorligini fosh etishimiz kerak bo‘ladi. Xususan “islom va hokimiyat”, “islom va huquq” singari hozirgi zamon siyosiy- iqtisodiy va harakatlar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishimiz lozim bo‘ladi. Hozirgi zamon “islom davlati” konsepsiyasi mazmun-mohiyatiga to‘xtaladigan bo‘lsak, u bugungi murakkab bir xalqaro vaziyatda islom mafkurachilari tomonidan turlicha sharxlanmoqda. Masalan, Saudiya Arabistoni davlat mafkurachilari uni ideal sifatida davlat tizimi Islomga binoan mukammallikka erishganligini ko‘rsatishga urinadilar. Hozirgi zamonda amaldagi mavjud islom davlatlarida diniy va dunyoviy davlat g‘oyalarini turlicha tushunish va tavsiflash mavjud. Saudiya Arabistoni, Eron kabi islom davlatlarida islom va uning shariat tizimi joriy etilishiga ko‘ra, ular o‘zlarini “sof”, “haqiqiy” islom davlatlari deb hisoblashdi. Boshqa bir guruh davlatlar, masalan, Turkiya, Indoneziya va boshqalarda Islom asosiy mafkura, shariat qonun- qoidalari huquq darajasida bo‘lsa-da, oldingilariga qaraganda dunyoviy masalalarga ham jiddiy e’tibor beruvchi davlatlardir. Suriya, Mazoir, Tunis, Misr kabi mamlakatlar esa o‘ziga xos yo‘l tanlagan. Ular dunyoviylikni tan olgan holda davlatni idora qilishda demokratik institutlarga e’tibor qaratish bilan birga, o‘z Konstitutsiyalarida davlat vakillik organlariga Islomni tan olmaydiganlar saylanmasligi belgilab qo‘yilgan. Xuddi shuningdek, bu

davlatlarning siyosiy faoliyatida Islomni asosiy manba va mafkura deb tan olmaydigan partiyalarga ham ruxsat berilmagan. Ayrimlarida musulmon ulamolarining kengashi bo‘lib, ular davlat qabul qiladigan qonunlar va ularga tenglashtirilgan aktlarni islom manbalariga to‘g‘ri kelishligini kuzatib boradi. Biz musulmon huquqiy oilalari mavzusini tanlashimizdan maqsad, aynan shu mavzu orqali islom huquqiy tizimi haqida, hozirgi globallashayotgan dunyoda jadallashib borayotgan Islomning ba’zi bir davlatlardagi roli va o‘rni haqida ma’lumot bermoqchimiz va ushbu davlatlarning xarakterli xususiyatlarini ochib bermoqchimiz. Islom huquqiy oilasi. Arab xalifaligining o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan huquqiy tizimi– musulmon huquqi 7-10 asrlar mobaynida paydo bo‘lib, islom dinining manbalari bo‘lmish Qur’oni Karim, sunna, ijmo hamda qiyos asosida shakllangan. Musulmon huquqi – shariat o‘rta asrlardagi Sharq sivilizatsiyasining katta xodisasi hisoblanadi. Uning rivojlanish jarayoni arab davlatchiligining 7 asr boshida, ya’ni Muhammad salollohu alayhi vassallam davrida kichik diniy jamoadan 8-10 asrlarda yirik imperiyalardan biriga o‘sib o‘tishi jarayoni bilan chambarchas bog‘liq. Musulmon huquqi o‘zidan oldingi Sharq huquqiy madaniyatining ko‘pgina elementlarini, jumladan, islomga qadar Arabistonda va arablar tomonidan bosib olingan xududlarda harakatda bo‘lgan huquqiy odatlar va an’analarni ham o‘zida aks ettirdi. Musulmon huquqiy tizimi Osiyo va Afrika davlatlariga xos bo‘lgan diniy an’anaviy huquq deb nomlanadigan oilaga qarashli. Bu davlatlarining huquqiy tizimlari boshqa huquqiy tizimlariga xos bo‘lgan birlik darajasiga ega emas. lekin ularni ko‘p narsa birlashtiradi, ular hammasi G‘arb davlatlaridagi konsepsiyalardan farq qiladigan tamoyillarga asoslanadi. G‘arb davlatlari amal qilmaydigan tamoyillar ikkiga bo‘linadi: 1.Huquqning katta qimmati tan olinadi, lekin huquq G‘arbdagidan ko‘ra boshqacha tushuniladi, ya’ni huquq va din qo‘shilishi ro‘y beradi.

2.Huquq fikrining o‘zi olib tashlanadi va ijtimoiy munosabatlar boshqa yo‘l bilan hal qilinishi lozim deb ta’kidlanadi.2 Birinchi guruhga musulmon va hindu huquqi davlatlari, ikkinchi guruhga esa Uzoq Sharq, Afrika va Madagaskar davlatlari kiradi. Musulmon huquqi-bu diniy shaklda ifodalangan va musulmon dini–islomga asoslangan qoidalar tizimi. Islomga asosan, mavjud bo‘lgan huquq Olloh tomonidan berilgan bo‘lib, tarixning bir bosqichida Muhammad payg‘ambar orqali odamlarga yetkazilgan. Bu huquq ijtimoiy hayotning barcha sohalarini o‘z ichiga qamrab oladi. Islom ta’limoti bo‘yicha diniy qoidalar yagona Olloh tomonidan o‘rnatilgan tartib va qonunlarning bir qismi bo‘lib, ular bilan butun dunyo boshqariladi. Ayniqsa dastlabki vaqtlarda umuman shariat va xususan fiqh o‘zida faqat huquqiy qoidalarni aks ettiribgina qolmay, diniy ta’limot va ahloqni ham mujassam etgan. Shariatda din, ahloq va huquqning bunday qo‘shilib ketganligi, bir-biridan ajralmaganligi, bo‘linmaganligi o‘ziga xos ifodasini shundan topgan ediki, uning qoidalari bir tomondan inson bilan inson orasidagi ijtimoiy (muomalat) munosabatlarini tartibga solgan, ikkinchi tomondan esa musulmonlarning Olloh bilan (ibodat) munosabailarini belgilagan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, islomda insonlar orasidagi huquq Olloh tomonidan belgilanadi. Islom huquqining shakllanishi o‘ziga xos bo‘lib, bunda Qur’on oyatlarining Muhammad payg‘aambar, sahobalar, ulamolar tomonidan talqin etilishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. “Islom huquqini belgilovchi fiqh sohasi faqatgina Ollohning insonlarga qo‘ygan o‘zaro huquqiy qonun-qoidalarni aks ettirish bilan cheklanib qolmay ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamrab oladi. Masalan, musulmon kishi o‘qishi kerak bo‘lgan namozlar, zakot, ro‘za, haj kabi ibodatlarning qonun-qoidalarini belgilash fiqh ilmi sohasiga kiradi. Ushbu qoidalarga rioya qilinishi huquq tartibot organlari emas, balki Olloh tomonidan nazorat qilinishi asoslanadi. Shu ma’noda islom ijtimoiy-me’yoriy tartibga solishning o‘ziga xos tizimi sifatida tushuniladi. U huquqiy

normalarni, huquqiy tartibga solishlarni, birinchi navbatda diniy va axloqiy yo‘lga solishlarni, shuningdek urf-odatlarni ham o‘z ichiga oladi.”3 Huquqning islom ilohiyoti bilan bog‘liqligi shundan iboratki, shariatda har bir musulmon tomonidan sodir etilishi lozim bo‘lgan yoki mumkin bo‘lmagan hatti- harakatlarning aniq ko‘rsatib qo‘yilganligida o‘z ifodasini topgan. “Shariatda barcha harakatlar dastlab ikki turga – harom va halolga ajratilgan. Keyinchalik shariat shakllanib tugallangan davrda beshta toifa harakatlar vujudga kelgan. Bular: farz – bajarilishi qat’iy-majburiy hisoblangan hatta-harakatlar; mandub (sunnat) – majburiy emas, lekin ma’qul, lozim deb hisoblangan normalar; muboh – ixtiyoriy normalar; makruh – noma’qul normalar; harom – qat’iy ravishda ta’qiqlangan hatta- harakatlar.”4 Bular ham huquqiy, ham axloqiy-diniy mazmunga ega bo‘lib, majburlovchi, tavsiya qiluvchi, yo‘l qo‘yuvchi, lekin jazo qo‘llanilmaydigan, ta’qiqlovchi va jvzoga loyiq (mustahiq) xarakterdadir. Shariatning dastlab o‘ta ilohiy-diniy xarakterda bo‘lganligi uning huquqiy tuzilishi va tushunchalarining o‘ziga xosligini belgilagan, aql-idrokka asoslangan huquq ijodkorlik faoliyatiga to‘sqinlik qilgan. Biroq, 8-9 shariat patriarxal jamoa va qabilaviy idrok qilish doirasidan tashqari chiqib feodallashayotgan ijtimoiy munosabatlar bilan to‘qnash kelgan va juda ko‘p musulmon ilohiyotchi huquqshunoslarining faol sa’i-harakatlari sharofati bilan tobora ko‘proq darajada aql- idrokka asoslangan huquq sifatida namoyon bo‘la boshlagan. Dastlabki paytlardagi musulmon huquqini tavsiflovchi muhim belgalardan biri, uning nisbatan yaxlitligi, butunligida edi. Unda Ollox haqidagi tasavvurlar bilan birga yagona huquqiy tartibot haqidagi g‘oya ham o‘rnatilgan. Musulmon huquqi bir qator Sharq davlatlarining davlat va huquq taraqqiyoti tarixiga chuqur ta’sir qildi. Dastlab Arabiston yarim orolida vujudga kelgan musulmon huquqi xalifalikning chegaralari kengaya borishi bilan ko‘pdan-ko‘p yangi xududlarga tarqalgan.

Musulmon huquqining yaxlit, bir butun huquqiy tizim sifatida maydonga chiqishi uning g‘arbiy Yevropa mamlakatlari huquqidan farq qiluvchi muhim jihatlaridan biri hisoblanadi. Musulmon huquqining asosiy manbalari deb Qur’on va Sunna tan olinadi. Ularda, musulmon huquqini yuridik ma’nodagi mazmunini belgilovchi diniy e’tiqod asoslari ko‘rsatilgan. Musulmon huquqining normativ mazmunining analizi shuni ko‘rsatadiki, yuridik normalar islomga xuddi diniy normativ ko‘rsatmalar tizimidek asoslangan, lekin hammasi ham emas. Faqat qur’on yoki sunnaga tayanadigan kamdan – kam odab ahloq qoidalarigina din bilan bog‘liq. Bular oila nikoh munosabatlarining bir tomoni, meros munosabatlari, bir nechta jinoyat huquqiy ko‘rsatmalar. Musulmon tadqiqotchilarining ta’kidlashicha, agar Qur’on va sunnada diniy ibodatning hamma qoidalari yoritilgan bo‘lsa odamlarni o‘zaro munosabatlari (muomalat) ushbu manbalarda juda kam ko‘rsatilgan. Bu degani muomalatning ko‘p normalari “xudo haqiqati” bilan bog‘liq emas. Yuridik ahloq qoidalari diniy normalar bilan bog‘liq va ular bilan hamkorlik qiladi. Normalarning kamchiligi diniy ko‘rsatmalar asosida yaratilgan, ularning ko‘pchiligi faqat din bilan qisman bog‘liq. Shuning uchun musulmon huquqini din bilan bog‘liqligi quyidagi holatlarda ko‘rsatiladi: bir tomondan, diniy boshqarma va davlat organlari faoliyati orqali amalga oshiriladigan ko‘pgina diniy va huquqiy normalar borligi; ikkinchi tomndan esa diniy va huquqiy tizimlar o‘rtasidagi farq. Shu bilan birga islomda huquqiy va nohuquqiy normalaring farqi va biriligi haqida gapirish mumkin. Umuman olganda musulmon huquqi din bilan qo‘shilmaydi va islomning bir bo‘lagi sifatida qaralmaydi. 19 asrlda musulmon huquqi mavqeida keskin o‘zgarishlar ro‘y berdi. Va rivojlangan davlatlarda u o‘z o‘rnini qonunchilika bo‘shatib berdi. 20 asrning boshiga kelib faqat Arab Yarimoroli va Fors ko‘rfazi davlatlarida musulmon huquqi o‘z o‘rnini saqlab qoldi. Eng rivojlangan arab davlatlarining

huquqiy tizimlari ikki namunaga asosan yaratildi: ramon – olmon (fransuz) – Misr, Suriya, Livan va anglo–sakson – Iroq, Sudan. Musulmon huquqi bu yerda oila-nikoh meros va boshqa munosabatlarni tartibga solish bilan chegaralandi. Hozirgi paytda birorta ham ko‘rsatlgan davlatlarda musulmon huquqi yagona huquq deb hisoblanmaydi. Shu vaqtning o‘zida bironta ham musulmon davlatida u harakat qilayotgan huquqiy normalar tizimi sifatida o‘z o‘rnini saqlab qolmagan. Faqat Turkiyada 20 yillarda musulmon huquqi hamma sohalarda G‘arbiy Yevropadagi modellarga asoslangan Qonunchilikka almashtirilgan. Oxir-oqibat biror bir davlatning zamonaviy huquqiy tizimlariga musulmon huquqining ta’siri o‘sha davlat erishgan iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasi bilan ifodalanadi. Musulmon huquqi normalarini qo‘lanish miqyosini va hozirgi qonunchilikka taxsir darajasini e’tiborga olib, Sharq davlatlarinig zamonaviy huquqiy tizimini tasniflash mumkin: Birinchi guruhni musulmon huquqi hamon keng tarzda qo‘llanilayotgan Saudiya Abistoni va Eron huquqiy tizimlari tashqil etadi. Birinchi navbatda uning tamoyil va normalari konstitutsiyaviy qonunchilikka va bu yerda shakllangan boshqaruv shakliga ta’sir qiladi. Masalan, Eron konstitutsiyasida shariyatga majburan tayanish haqidagi nizom ko‘rsatilgan. Bu nizomni amalga oshirish uchun qonunlar qabul qilingan. Bu qonunlarda u yoki bu musulmon huquqi mazhabi tamoyil va normalari ko‘rsatilgan: Saudiya Arabistonida- hambaliy, Eronda -jafariyoar mashabi. Agar Saudiya Arabistonida musulmon huquqi huquqning bosh manbai sifatida o‘z o‘rnini hech qachon bo‘shatmagan bo‘lsa, Eronda u shoh rejimi ag‘darilgandan keyin yana o‘z o‘rnini egalladi. Shuni aytib o‘tish joizki, Eron va Saudiya Arabistonida musulmon kontroli va nazoratini amalga oshiruvchi maxsus muassasa faoliyat yuritadi. U savdo qoidalaridan, ijtimoiy tartibdan chetga chiqqanligi uchun qattiq jazo tayinlashi mumkin.

Ikkinchi guruhni musulmon huquqini birinchi guruhdagidek qo‘llanilmasa ham haliyam yuqori mavqega ega bo‘lgan Liviya, Pokiston, Sudan huquqiy tizimi tashqil qiladi. Birinchi navbatda musulmon huquqi bu davlatlarda davlat mexanizmiga katta ta’sir o‘tkazadi. Masalan, Liviyada 1970 yilada asosiy Konstitutsiya o‘rniga Qur’on “jamiyat qonuni” deb e’lon qilingan. Yana bir katta guruhni ko‘pchilik arab davlatlari huquqiy tizimlari tashqil etadi. Bunga Misr, Suriya, Iroq, Livan hamda bir qator Afrika (Somali, Mavritaniya) va Osiyo(Afg‘oniston) davlatlari kiradi. Ularning Konstitutsiyaviy huquqida odatda islom va musulmon huquqining o‘rni mustahkamlab qo‘yilgan. Ko‘pchilik konstitutsiyalarda davlat rahbari faqat musulmon bo‘lishi mumkinligi, musulmon huquqi esa qonuchilik manbai ekanligi aytilgan. Ba’zi davlatlarda (Iroq, Suriya) oila qonuchiligining musulmon huquqiy nizomlarini demakratlashtirish kuzatilmoqda. Va oxir-oqibat alohida o‘rinda Tunis va Yaman Xalq Demakratik Respublikasi huquqiy tizimlari turadi. Ularning oila nikoh qonuchiligi bir qator musulmon huquqining institutlaridan voz kechgan. Masalan, Tunisda qonunan poliganiya taqiqlangan, Yaman Xalq Demokratik Respublikasining Oila kodeksi esa 1974 yilda ayollarni erkaklar bilan teng huquqliligini e’lon qildi. Hamma zamonaviy jahon dinlari orasida faqat islom dini siyosat, davlat va huquq bilan keng tarzda muomala qiladi. Bog‘lovchi rishta siftida bu yerda musulmon huquqi qaraladi. Shu bilan u huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya orqali Sharq davlatlarining huquqiy taraqqiyotiga ta’sir o‘tkazadi. Shuning uchun bir qator davlatdarda musulmon huquqi normalarini aniqlashtirish va qonunchilikda yoritishga yo‘l olingan. Masalan, Eron, Pokiston, Liviya, Sudanda uning harakat doirasi o‘z ichiga faqat “shaxsiy maqom” emas, balki jinoyat huquqi va jarayonini, moliya- iqtisodiy munosabatlari va hattoki, davlat huquqi institutlarini qamrab olgan. 45 afro-osiyo davlatlarining (Marokkodan Indoneziyagacha) huquqiy tizimlari ham musulmon huquqiy tizimiga kiradi. Ayniqsa 33tasi musulmon davlati deb hisoblanadi(Eron, Afg‘oniston, Turkiya, Arab sharqi davlatlari, janubiy, janubiy-

shimoliy Osiyo va Afrika davlatlari). Bu yerda aholining 80 foizi musulmon hisoblanadi, islom esa Konstitutsiyalarda davlat dini sifatida e’lon qilingan. Bu davlatlarda hozirgi kunda huquqning asosiy manbalari sifatida Qur’on va Sunna tan olingan. Musulmon huquqining asosiy mazmunini islomdan chiqadigan axloq qoidalari va ularni buzganlik uchun jazo tashqil etadi.aholining asosiy qismi musulmon bo‘lsa ham musulmon huquqi bu yerda qonunlar, odatlar bilan to‘ldiriladi. 1869-1877 yillarda Usmoniylar imperiyasida fuqorolik kodeksi sifatida “Al- Majalla” chop etilgan. 1926 yilgacha u Turkiya, 1932 yilgacha Livan, 1949 yilgacha Suriya, 1951 yilgacha Iroq xududlarida saqlangan. Hozirgi paytda u qisman Iordaniya, Isroil va Kiprda qolgan. Musulmon huquqi mazhablari Bizga ma’lumki, musulmon huquqi dastlab Osiyo va Afrikaning bir qator mamlakatlarida o‘rnatilgan bo‘lsa, keyinchalik u O‘rta Osiyo, Kavkaz orti Shimoliy va shuningdek, qisman Sharqiy va G‘arbiy Afrikaga, Janubiy- Sharqiy Osiyodagi qator mamlakatlarga ham kirib borgan. Islomning bunchalik shiddat bilan tarqalishi unda mahalliy xususiyatlarning namoyon bo‘lishiga olib kelgan. Natijada ba’zi bir huquqiy masalalarni hal qilishda turli hil yondashuvlar, qarama-qarshiliklar yuzaga kelgan. Va oxir-oqibat Islomda turli xil oqimlar va mazhablar paydo bo‘lgan. Islomda 7 asrning ikkinchi yarimida uchta asosiy yo‘nalish paydo bo‘lgan bo‘lgan. Bular Sunniylar, Shialar, Xorijiylardir. Sunniylik eng katta yo‘nalish bo‘lib, unda ixtiloflar kam bo‘lgan. Shuning uchun sunniylikdan o‘rta asrlarda hech qanday sektalar ajralib chiqmagan. Xozirgi kunda dunyoda barcha musulmonlarni qariyib 92.5 foizi sunniylar hisoblanadi. Sunniylik yo‘nalishi “ahli sunna val jamoa” deb ataladi va to‘rtta fikhiy: hanafiy, shofi’iy, molikiy, hanbaliy va ikkita aqidaviy: ash’ariy va motrudiy mazhablaridan iborat. Sunniylar mazhablar bo‘yicha quyidagicha nisbatda bo‘lganlar: hanafiylar – 47%, shofi’iylar - 27%, molikiylar - 17%, xanbaniylar - 1.5%.

Sunniylar tarafdorlari asosan Osiyo va Afrikada (Pokiston, Bangladesh, Hindiston, Indoneziya, Malayziya, Xitoy, Afg‘oniston, Turkiya, Arabiston yarim oroli, Fors ko‘rfazi atrofidagi arab mamlakatlarida, Suriya, Livan, Iordaniya, Eron, Shimoliy-Sharqiy va G‘arbiy Afrika mamlakatlarida), shuningdek MDH davlatlarida (Ozarboyjon va Turkistonning tog‘li rayonlaridan tashkari ), Balgariya, Yugaslaviya, Albaniya, Kipr va AQSHDa yashaydilar. Sunniylik Arabistonda vujadga kelib, 8 – 10 asrlarda islomda yirik yo‘nalish sifatida shakllangan .Sunniylar Qur’on bilan birga sunnaga ham e’tiqod qiladilar, unda Muhammad (s.a.v.) va halifa Ali bilan bir qatorda, shialik tarafdorlari rad etadigan dastlabki halifalar (Abu Barkr, Umar, Usmon) ham e’tirof etiladi. Hanafiya mazhabi sunniylikdagi diniy-huquqiy mazhablardan biri bo‘lib, unga Abu Hanifa an-No‘mon asos solgan. Ushbu mazhab Iroqda vujudga kelgan hamda Xuroson va Muvorounnaxrda keng yoyilgan. Burxoniddin Marg‘uloniyning “Hidoya” asari bu mazhabning asosiy manbasi hisoblanadi. Sunniylik yo‘nalishiga mansub bo‘lgan musulmonlarning 3/1 qismi shu mazhabga kiradi. Bu mazhab Afrikaning ayrim mamlakatlarida, Turkiya Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Afg‘oniston, Xitoy musulmonlari orasida keng tarqalgan. Uning keng tarqalishiga sabab hanafiya qonunlari moslashuvchan bo‘lgan hamda halqlarning mahalliy odatlarini e’tiborga olgan. Biz yuqorida ta’kidlayub o‘tgan davlatlarda hanafiya mazhabi qonunlari hozirgi davrda ham o‘z ta’sirini saqlab qolgan. Shofi’iya mazhabi ham sunniylikda asosiy mazhablardan biri bo‘lib, unga Abu Abdullo Muhammad Ibn Idris ash-Shofi’iy (767-820yillar) asos solgan. Bu mazhab Suriya va Misrda shakllangan hamda keyinchalik yaqin Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Hozirgi vaqtda Misr, Indoneziya musulmonlari orasida, Sharqiy Afrika mamlakatlarining ba’zilarida qisman Suriyada va Janubiy Arab sultonliklarida shofi’iya mazhabi diniy-huquqiy tizimiga amal qiluvchilar bor. Sunniylikdagi yana bir diniy-huquqiy mazhab Malik Ibn Anas Abu Abdulloh (721-795 yillar) tomonidan asos solingan molikiya mazhabidir. Bu mazhab

tarafdorlari huquq masalalarida ratsionalistik metodga, ya’ni Qur’on va xadislarni aqlga asoslangan holda talqin qilishga qarshi chiqqan. Bu mazhab dastlab Hijoz va Madinada, keyin boshqa mamlakatlarda tarqalgan hozirgi davrda molikiya mazhabi Tunis, Jazoir, Marokosh, Liviya va ayrim boshqa mamlakatlarda musulmonlar o‘rtasida ta’sirga ega. Sunniylikning so‘ngi diniy-huquqiy mazhabi hanbaliya bo‘lib, unga Ahmad Abu Abdulloh ash Shayboniy Ibn Hambal asos solgan. Hambaliya mazhabining huquq tizimi o‘ta torligi, diniy masalalarda erkin fikr yuritishga qarishiligi, shariyat normalariga rioya etishga qat’iy mutaassibligi bilan ajralib turgan. Shuning uchun ham bu mazhab keng tarqalmagan. Hambaliya juda sekinlik bilan 12 asrdagina ma’lum bir shart – sharoitlar tufayli mustaqil mazhaba aylangan hambaliya izdoshlari 10 asrda Eronda, 11 asrdan 15 asrgacha Suriya va Falastinda ko‘plab uchragan. Keyinchalik hanbaliya mazhabi susayib borgan. 18 asrda paydo bo‘lgan vaxxobiylar xanbaliya tarafdorlari bo‘lib chiqqan. 20 asrning 20 yillarida vaxxobiylar Saudiya Arabistonida hokimiyatni qo‘lga kiritganlaridan keyin u yerda hambaliya qonunlarini amalga kiritganlar. Saudiya arabistonida hozirgacha ham bu qonunlar amalda. Islomda ikkinchi yo‘nalish shialik bo‘lib, u sunniylikka nisbatan opazitsiyada turgan hamda undan bir necha sektalar ajralib chiqqan. O‘rta asrlarda yo‘qolib ketgan qarmatlar, hashshoshiylar, hozirgacha mavjud bo‘lgan imomiylar, ismoiliylar, druzlar, zaydilar, nusayriylar (alaviylar), yangi davrda paydo bo‘lgan bobiylar, bexoiylar shular jumlasidandir. Shialik 7 asr o‘rtalarida halifa Ali hokimiyati tarfdorlaridan iborat siyosiy guruh sifatida vujudga kelgan. Iroq va Eronda keng tarqalgan va Islomdagi mustaqil diniy yo‘nalishga aylangan. Shialik mazhabi diniy siyosiy harakat sifatida halifalar hokimiyatiga qarshi kurash olib borgan feodal guruhlarning mafkurasi sifatida ham maydonga chiqqan. Shialik aslida hokimiyat uchun kurash oqibatida vujudga kelgan bo‘lsada, bu ixtiloflar ko‘pincha diniy ta’limotdagi tafovut shaklida namoyon bo‘lgan. Shialik sunniylar kabi Qur’onni ilohiy deb e’tirof etadilar, sunnada esa ular faqat Ali

va uning tarafdorlari nomi bilan bog‘liq bo‘lgan hadislarnigina tan olganlar va shunday hadislardan iborat mustaqil to‘plamlar tuzganlar. Bu tuplamlar “axbor” deb atalgan. Shialarning Imomlar hokimiyatini e’tirof etishi Suniylikka va suniy halifalar hokimiyatiga zidligi bilan farq qiladi. Shia mazhabi nomoyondalari Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatini tan oladi. Dastlabki halifalardan Abu Bakr, Umar va Usmonni hokimimyatni zo‘rovonlik bilan egallab olgan shaxslar sifatida qoralaganlar. . Ba’zi urf-odatlar va marosimlarda, shariat normalarida ham shialik bilan sunniylik o‘rtasida ma’lum tafovutlar bor- deb ta’kidlaydi, yuridik fanlar nomzodi H.Muhammedov. Bu shunda ko‘rinadiki, shialar sunniylar kabi Makka va Madinani muqaddas deb hisoblashlari bilan birga, imom Husaynga motam tutadilar, «shaxsey- vaxsey» deb nom olgan motam yurishlari o‘tkazadilar va hokozo. Shialik mazhabi hozirgi vaqtda Eronda hukmron e’tiqod hisoblanadi. Iroq, Afg‘oniston, Hindistonda va Pokistonda xam shialar bor. Bundan tashqari MDH xududida, Ozarbayjon va Tojikistonda dindorlar orasida saqlanib kelmoqda. Xorijiylar oqimi xalifa Ali bilan ummaviylar o‘rtasidagi kurash davomida 7 asrning ikkinchi yarmi boshlarida vujudga kelgan. O‘sha davrda xalifa Ali ummaviylar bilan muzokara olib borishga ko‘ngan. Bu hol Ali tarafdorlari o‘rtasida norozilik tug‘dirgan xamda qo‘shinning norozi bulgan 12 ming kishisi undan ajralib ketgan va keyinchalik Aliga ham, ummaviylarga ham birdaniga urush boshlaganlar. Ana shu guruh tarafdorlari “xorijiylar”, ya’ni “isyonchi”, “ajralib chiqqan” nomini olgan. Xorijiylar harakati Iroq va Eronning oddiy musulmon hamda mehnatkash aholisi manfaatlarini ifodalagan. Xorijiylar ta’limotiga ko‘ra, xalifa diniy jamoa tomonidan saylanadi va jamoaga bo‘ysunadi, agar u jamoa manfaatini himoya qilmasa, vazifasidan bo‘shatiladi va hattoki, qatl etiladi. Keyinchalik xorijiylarning o‘zi ham bir necha guruhlarga bo‘linib ketgan. 7-9 asrlarda ummaviylar va abbosiy xalifalar xorijiylarga qarshi kurash olib borib,

ko‘pchiligini qirib tashlaganlar. Ularning qolganlari Shimoliy Afrikada o‘z davlatini vujudga keltirganlar. Hozirgi paytda xorijiylarning ibodiylar mazhabi tarafdorlari Jazoir, Tunis, Ummon, Tanzaniyada uchraydi. Musulmon huquqi manbalari Musulmon huquqi asosida to‘rtta manba turadi. Birinchi manba bo‘lib bu Muhammad Payg‘ambarga Olloh tomonidan nozil qilingan islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni Karim xisoblanadi. Qur’on asosan diniy, axlokiy masalalarga tegishli va nihoyatda umumiy tusga ega bo‘lgan qoidalar majmuidir. Qur’onda islom aqidalari, e’tiqod talablari, huquq va axloq me’yorlari, inson uchun foydali bo‘lgan, har bir zamonga tug‘ri keladigan hikmatli hukmlar yozilgan. Qur’oni Karimning asosiy maqsadi ko‘pxudolikka barham berish va yakka xudolikni targ‘ib qilishdir. Qur’oni Karim 30 pora, 114 sura, 6236 oyatdan iborat bo‘lib, oyatlarning 63 foizini(4780) Makkada, 37 foizini(1456) Madinada nozil bo‘lgan oyatlar tashqil etadi. Qur’onda fiqhiy-huquqiy masalalarga ko‘pincha umumiy yondashiladi va ayrim masalalar batafsil yoritiladi. Musulmon huquqining ikkinchi manbasi Sunna bo‘lib, u odat, an’ana, hatti- harakat tarzi bo‘lib, yo‘l-yo‘riq degan ma’noni bildiradi. Sunna Muxammad Payg‘ambar vafot etgandan keyin Qur’onni talqin qilish jarayonida paydo bo‘lgan. Sunna Muxammad Payg‘ambarning aytgan so‘zlari, qilgan ishlari, hatti-harakatlari, amallari, tasdiqlari, shuningdek sahobalarning so‘zlari va amallari majmuidan iborat. Sunna hadislarda o‘z ifodasini topgan, ya’ni hadislar to‘plami sunna deyiladi. Hadislarning yozilishiga sabab, Qur’onning barcha huquqiy va ahloqiy masalalarni qamrab ololmaganligidadir. Hadislar 7 asrnng oxiri va 8 asrning boshida vujudga kelgan va shakllangan. 9-10 asrlarda hadislarning mashhur oltita to‘plami vujudga kelgan. Bular: Muxammad al-Buxoriyning «Al-jome’ as-Sahih» kitobi, Muslim an- Nishopuriyning «as-Sahih» to‘plami, Ibn Mojaning «Sunan» to‘plami, Abu Dovud as- Sijistoniyning hadislar to‘plami, Muhammad at-Termiziyning «al-Jome’ al-Kabir» kitobi va An-Nisoniyning «Sunna» kitobidir.

Islomshunos tadqiqotchi olimlar sunnani ikki xilga bo‘lib o‘rganadilar: Agar biror ish qilmoqchi bulsa, Olloh tomonidan o‘sha ishga tegishli fikr Payg‘ambarga vahiy orqali bildiriladi, vahyi-hafiy. Payg‘ambarimiz esa uni o‘z so‘zlari orqali bayon etadilar. Buning Qur’on oyatlaridan farqi shundaki, Qur’on oyatlarining mazmuni ham, iborasi ham Olloh tomonidan jabroil orqali yuborilgan. Agar musulmonlar hayotiga tegishli biron-bir yangilik kiritilishi zaruriyati sezilsada, ammo uni hal qilish uchun Payg‘ambarga vahiy kelmasa, bunda Payg‘ambarga masalani o‘z shaxsiy fikri asosida yechish uchun ruxsat berilgan hisoblanadi. Ana shunday xolatda Payg‘ambarimiz ijtihod qilib, sahobalar bilan kengash o‘tkazib, bir to‘xtamga keladi. Payg‘ambarimiz Qur’onni sharxlovchisi sifatida qonun tuzish vakolatiga ega bo‘lgan. Sunna qonun tuzish bo‘yicha ikki sohani qamrab oladi: Birinchi soha Qur’onda zikr etilgan hukmlarni yoritib berishga bog‘liq. Ikkinchi soha Qur’onda ko‘rsatilmagan hukmlarni qonun shaklida chiqarishga bog‘liq bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, vaqt o‘tishi bilan musulmonlar jamoasi-ummada vujudga kelgan vaziyat va muammolarni Qur’on va Sunna to‘liq qamrab ololmagan, ya’ni ular ummada ro‘y bergan barcha muammolar va vaziyatlarga to‘liq javob bera olmay qolgan. Shuning uchun shariatning yangi manbai, ya’ni ijmoga zarurat tug‘iladi. Ijmo (yakdillik bilan qabul qilingan qaror)-Qur’on va Hadislarda anik ko‘rsatma berilmagan huquqiy masalani hal etishda faqih va mujtahidlarning to‘planib, yagona fikrga kelgan holda hukm chiqarishidir. Bunda mujtahid tomonidan aytilgan fikrgina hal qiluv fikr hisoblanadi (mujtahid-diniy olim, ya’ni arabcha intiluvchi, g‘ayrat qiluvchi degan ma’noni bildiradi). Mujtahid-urta asrlarda islomda ijtihod huquqiga ega bo‘lgan, ya’ni mustaqil ravishda diniy-aqidaviy masalalar bo‘yicha xulosa bera oladigan va hukm chiqara oladigan shaxs. Sunniylarda diniy huquq mazhablarining asoschilari, shialarda yuqori martabali ruhoniylar va diniy huquqshunoslar mujtahid deb yuritiladi.

«Usulul fiqh» kitobining muallifi misrlik olim Abdulvahob Xallof ijmoga quyidagicha ta’rif bergan, ya’ni, «Ijmoning lug‘aviy ma’nosi «qasd qilmoq»dir. Mujtahidlarning bir hukmga qilgan ittifoqiga «ijmo» deyilishining boisi-mazkur hukmning shar’iy (qonuniy) hukm deb qasd qilishlaridadir. Usul ulamolari istilohida esa, ijmoning ta’rifi bundaydir: Musulmonlardan bo‘lgan mujtahidlarning Rasululloh Sallollohu alayhi vassallam vafotlaridan so‘ng biror davrda, shar’iy hukmga qilgan ittifoqiga ijmo’ deyiladi». Hukm ijmo’ bo‘lishi uchun unga to‘rtta shart quyilgan: birinchidan, hukm chiqaruvchi shaxs mujtahidlardan bo‘lishi kerak, mujtahid bo‘lmagan olimlarning ittifoqi ijmo’ emas; ikinchidan ular musulmonlardan bo‘lishi shart; uchinchidan, Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) vafotlaridan so‘ng bo‘lishi kerak, chunki hayotlik vaqtlarida barcha shar’iy masalalarda u kishiga murojaat qilingan, yana bir tomoni shundan iboratki, ijmo’ ko‘pchilik tomonidan qabul qilinadi, yakka kishidan ijmo’ hosil bo‘lmaydi; to‘rtinchidan, ijmo’ qilinadigan masala shar’iy masala bo‘lishi kerak, dunyoviy masalada bunday ijmo’ qilinmaydi. Ijmo’ shar’iy qonun hisoblanadi, unga doim musulmonlarning itoat qilishlari majburiy bo‘lgan, unga qarshi chiqish mumkin emas. Biron-bir masalada ijmo’ qilingan bo‘lsa, keyinchalik shu masala mujtahidlar uchun ijtihod mavzui bo‘lishi mumkin emas. Ijmo’ bilan chiqarilgan hukm qat’iy hisoblangan hamda uni bekor qilish mumkin emas. Ijmo’ ulamolarning bir ovozdan roziligi olingach amalga oshirilgan. Musulmon huquqining to‘rtinchi manbasi «Qiyos» bo‘lib, u arabchada taqqoslash, solishtirish degan ma’noni anglatadi. Qiyosda Qur’on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala ulardagi shunga o‘xshash masala bo‘yicha berilgan ko‘rsatmaga taqqoslash yo‘li bilan sharxlanadi. Qiyosning musulmon huquqining to‘rtinchi manbai sifatida e’tirof etilishi hadisga borib taqaladi. Unda aytilishicha Muhammad (s.a.v) bir kuni o‘z sahobalaridan biri Muoz ibni Jabal raziyollohu anhuni Yamanga dindan ta’lim berishga yuborayotganida uning odil sudlovni amalga oshirishida nimalarga

tayanishini so‘raydi. U quyidagicha javob beradi: «Allohning kitobi bilan. Agar undan topmasam, Alloh rasulining sunnati bilan. Agar undan ham topmasam, ijtihod qilaman va ijtihodda nuqsonga yo‘l quymaslikka harakat qilaman». Payg‘ambar (s.a.v) bunday fikrni ma’qullagan ekanlar. Ijtihod arabcha intilish, g‘ayrat qilish so‘zidan olingan bo‘lib, diniy va huquqiy masalalari bo‘yicha mustaqil fikr yuritish prinsipidir. Qiyos uslubini xanafiya mazhabi asoschisi va izdoshlari keng asoslaganlar, xanbaliylar esa, qarshi chiqqanlar, shialar esa qiyosni umuman huquq manbai sifatida tan olmaganlar. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) zamonlarda uluslar o‘rtasidagi munosabat urf-odatlar bilan tartibga solingan. Bundan ko‘rinib turibdiki, munosabatlarni tartibga solishda urf-odatlarnng roli katta bo‘lgan. Hattoki, Abu Xanifa Qur’on yoki Hadis yoxud sahobalardan rivoyat qilingan qavl va amal mavjud bo‘lmagan holda shuningdek, qiyos urfiga qarshi turganda, urf-odatga asoslanib hukm chiqarardi deb aytib o‘tilgan tarixiy manbalarda. Xanafiya mazhabi mavjud bo‘lgan davlatlarda savdo va tijorat bitimlari bo‘yicha urf-odatga katta e’tibor qaratilgan. Bunday shartnomalarni tuzish uchun shariat manbalarida biror ko‘rsatma mavjud bo‘lmagan taqdirda, urfga asoslanib amal qilinadi va urf-odatga zid bo‘lgan narsa tark etiladi. Aynan urfga e’tibor berilganligi xanafiya mazhabining keng ko‘lamda rivojlanib ketishiga sabab bo‘lgan. Va nihoyat musulmon huquqining shariatdan kelib chiqadigan yana bir manbai xalifalarning farmon va farmoyishlari hisoblanadi. Keyinchalik boshqa musulmon davlatlarida qonunchilik faoliyatining rivojlanishi bilan huquq manbai sifatida qonunlar vujudga kelib, ularning ahamiyati tobora oshib borgan. Qonunlar shariat qoidalariga zid kelmasligi kerak edi. Ular shariatni, avvalo davlat organlarining faoliyatini tartibga soluvchi va davlat hokimiyatining aholi bilan ma’muriy huquqiy munosabatlarini belgilovchi normalar bilan to‘ldirilgan.

Islom dunyosida qonunlar tizimini tartibga solish Usmoniylar imperiyasida Sulton Sulaymon Qonuniy (1520-1566 yillar) davrida boshlandi. Usha davr shayxul- islomi buyuk faqih Imodiy Muxammad Abu Suud Afandi keng ko‘lamli faoliyat olib borib, Sulton Sulaymonning eng mashhur qonunnomasi (qonunlar majmuasi)ni to‘pladi. Manbalarda ta’kidlanishicha, o‘sha davrda Abu Suud Afandining yordami va rahbarligida tuzilgan qonunlar shariatdan olingan bo‘lsa ham, ularning bir qismi, ayniqsa, davlat yerlariga tegishli qoidalar ko‘pincha mahalliy urf-odatlardan olingan. Usmoniylar imperiyasining qulashi munosabati bilan Yakin Sharqda Yevropa davlatlarining siyosiy ta’siri kuchaygan. Musulmon davlatlari rahbarlari tashqi olam bilan aloqa qilgandan keyin Yevropa davlatlari bilan siyosiy va iqtisodiy raqobatga dosh berish uchun davlat hamda huquq tizimini zamonaviylashtirish zarurati yanada avj olgan. Shundan sung, musulmon davlatlarida qonunchilik islohotlari boshlanib ketgan va ilgari islom huquqi tartibga solgan munosabatlar sohasiga kelib chikishi Yevropaga xos bo‘lgan me’yoriy manbalar kirib kelgan. 19 asr o‘rtalarida boshlangan ushbu jarayon eng avvalo nizo unchalik keskin bo‘lmagan sohalarda, ya’ni savdo huquqi, dengiz huquqiga ta’sir qilgan. Ammo Usmoniylar imperiyasi hukmdorlari yanada uzoqqa borganlar. Bu yerda 1850 moddadan iborat “Al-majalla” qonunini qabul qilganlar (1869-1876).bu mulkchilik huquqi va majburiyat huquqi sohalarida musulmon-huquqiy normalari majmui, ya’ni fuqorolik kodeksini yaratishga qaratilgan urinish edi. Ammo oila va meros huquqi kodekslashtirilmagan. Bunday qadam quyishga mulkka va majburiyatlarga tegishli nizolarni ko‘rib chiqishga endigina vakolat olgan dunyoviy sudlar qonunlarining urta asrlar majmuiga tayana olmasliklari zaruriyatidan kelib chiqqanligi sabab bo‘lgan. Shariat qoidalari birinchi marta Yevropa metodida paragraflar shakliga keltirilgan va davlatning ruxsati bilan amalga oshirilgan. Al-majalla qonuni Turkiyada 20 asrning 20 yillari o‘rtasigacha Mustafo Kamol Otaturk inqilobigacha bo‘lgan davrda qullanilgan, boshqa bir qancha arab

mamlakatlarida esa 20 asrning o‘rtalarigacha amalda bo‘lgan. Xozirgi vaqtda u deyarli hech qaysi mamlakatda amalda emas, ammo nima bo‘lganda ham u islom huquqining nufuzli manbalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda ham qonun qabul qilishda davlatlar ushbu qonundan juda keng foydalanadilar. Mustamlakachi davlatlar bevosita nazorat qiladigan xududlarda islom huquqi boshqa yo‘ldan rivojlangan. Buyuk Britaniya Hindistonida qarorni britaniyalik bo‘lgan sudyalar chiqarar, nizolardagi oxirgi instansiya Londondagi maxfiy kengash sudyalari hisoblangan. Shunday qilib davr o‘tishi bilan islom huquqi umumiy huquqdan (angla-sakson) shuncha ko‘p narsa olganki, hatto “ingliz-muhammad huquqi” to‘g‘risida so‘z yuritish imkoni vujudga kelgan. Bu sudyalar shariat qoidalarini noto‘liq, tushunarsiz, eskirgan yoki “adolat, tenglik va sof vijdon”ga muvofiq kelmaydi hisoblagan hollarida ular o‘zlariga tanish prinsiplarga yoki Angliya umumiy huquqi konsepsiyalariga murojaat qilishlari bilan izohlangan,-deydi professor A.Saidov. Yana bir misol Jazoirda diniy sudlar oila va meros huquqi sohasidagi ishlarni tergov qilish vakolatini saqlab qolganlar, ammo bu yerda ham fransuz sudyalari tomonidan butlangan apellyatsiya sudlarining ta’siri ostida molikiy mazhabining sof islom huquqi asta-sekin Jazoir musulmonlari huquqiga aylangan. 1876 yilda Misrda roman, qisman fransuz namunasi bo‘yicha fuqorolik kodeksi tuzilgan. O‘sha davrda Misrda savdo kodeksi ham qabul qilingan. Dastlab ushbu kodekslarga aralash sudlar amal qilgan. Aralash sudlarda misrliklar bilan boshqa mamlakat fuqorolari o‘rtasidagi da’volar ko‘rib chiqilgan. 1883 yilda ushbu kodekslar misrliklar o‘rtasidagi nizolarni hal qilishda ham foydalanila boshlangan. Keyinchalik Iordaniya va Quvaytda ham romana-olmon namunasidagi fuqorolik kodekslari qabul qilingan. Ushbu kodekslarning mulkchilik va majburiyat normalariga hech bir o‘xshash tomoni yo‘q edi. Biroq kodekslar so‘zning keng ma’nosida na oila huquqi, na shaxsiy maqom masalalariga daxl qilmas edi,-deb izohlaydi professor A.Saidov.

1917 yilda oxirgi sultonlardan biri hukmronligi zamonida oila huquqi to‘g‘risidagi usmoniylar qonuni qabul qilingan. Shundan so‘ng Misr va sudanda ham 20 asrning 20-30 yillarida shunga o‘xshash qonunlar qabul qilingan. Ikkinchi jahon urushidan keyin bunday qonunlar deyarli barcha arab davlatlarida qabul qilingan. Iordaniya bunday qonunni 1976 yilda, Suriya 1953 yilda, Tunis 1956 yilda, Marokash 1958 yilda, Iroq esa 1959 yilda vabul qilgan. Bu qonunlar: birinchidan, islom huquqida mavjud bo‘lmagan qoida, ya’ni ayollarga ajralishga muayyan huquqlar beradi; ikkinchidan, ota-onalar va vasiylarning voyaga yetmaganlarni joylashtirish imkoniyatlarini cheklaydi; uchinchidan, poligamiyani cheklaydi, erning xotin bilan ajralishi shartlarini bir tomonlama tartibda belgilaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan davlatlarning birortasi ham ushbu isloxotlar bilan shariatdan voz kechilishi kerak deb hisoblamagan. Ammo Turkiya shunday bo‘lishi kerak deb hisoblagan va 1926 yilda o‘zlashtirilgan SHeytsariya fuqorolik kodeksi oila va meros huquqida musulmon odatlaridan voz kechgan. Biroq aholining uni qabul qilishi qiyin kechgan. Shu tufayli qonunchiqaruvchi va sud amaliyoti tomonidan bu qonun qayta ishlab chiqilgan. Davlatlarda qabul qilingan yangi qonunlar eski moddiy normalar bilan uyg‘unlashib ketgan va ularni inkor etmagan. Masalan, Misrda Qur’onda ruxsat berilganidek, voyaga yetmaganlarni nikohi ta’qiqlanmagan, biroq yangi protsessual qonunga muvofiq, sudlar oilaviy ishlar bo‘yicha voyaga yetmaganlarning nikohi tomonlar muayyan yoshga io‘lganlaridan keyin ro‘yxatdan o‘tkaziladi degan, qaror chiqarishlari mumkin bo‘lgan. Yana bir boshqa prinsip kattaroq amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan deydi, professor A.Saidov. u ham bo‘lsa, agar islom huquqiy maktablarining nuqtai-nazari bir-biridan farq qilsa, qonun chiqaruvchi rasmiy huquqdan kelib chiqib, sudyalarga qaysi nuqtai-nazarni qo‘llash to‘g‘risida ko‘rsatma berishga vakolatga ega bo‘lgan. Mana shu tufayli hatto Al-Majallada qonun chiqaruvchi hamma vaqt ham xanafiy

mazhabi tarafdorlari orasida ustunlik qiluvchi nuqtai-nazarni tanlay olmas, ba’zi ozchilikning nuqtai-nazariga ustunlik bergan. 1917 yildagi oila huquqi to‘g‘risidagi Usmon qonuni bu jihatdan yanada ilgarilab ketgan, chunki u ba’zan boshqa huquqiy maktablarda ustunlik qiluvchi nuqtai-nazarni qabul qilgan. Asta-sekinlik bilan qonun xujjatini asoslash uchun u yoki bu huquqshunos faqihning fikriga xavola qilish yetarli bo‘lib qolgan. Ba’zan hatto bitta kshrsatma uchun asosiy shart-sharoit bitta muallifdan, ikkinchi darajali shart- sharoit boshqa muallifdan, xulosa esa uchinchi muallifdan olingan. Musulmon huquqida huquq ommaviy va xususiy huquqqa bo‘linmaydi. Jinoyat huquqi, oila huquqi va sud huquqi islom huquqining asosiy sohalari hisoblanadi. Eron Islom Respublikasining zamonaviy huquqiy tizimi. Eronning zamonaviy huquqiy tizimi aralash xarakterga ega bo‘lib, 20 asr davomida unda romana-olmon va musulmon huquqiy tizimi elementlari turli darajada o‘zaro munosabatda bulgan. Eronda huquq tizimining “g‘arblashtirish” 1906 yilda Fransiya va Belgiya Knstitutsiyalari asosida ishlab chiqilgan Konstitutsiyadan boshlanib, uning asosida keyinchalik sohaviy kodekslar (Jinoyat kodeksi, Fuqorolik kodeksi va Fuqorolik protsessual kodeksi) qabul qilindi. Bularga ham fransuz namunalari asos bo‘lgan. Bu islohotlar natijasida (1920-1930 yillarda) musulmon huquqining asosi bo‘lmish fiqh o‘z ahamiyatini qisman yo‘qotdi va uning ta’sir doirasi faqatgina vaqf mulklari va shaxsning huquqiy maqomi doirasida saqlanib qoldi. Eronni g‘arblashtirishning yangi sharti 1960-1970 yillarda qabul qilingan ijtimoiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi 1979 yil xalq revolyutsiyasiga olib keldi, qaysiki islomning radikal guruhi tashkil qilgan. Yangi rejim Eron davlatini islom jamiyatiga aylantirish yo‘liga o‘tdi. Bu butun huquq tizimini islomlashtirishni anglatar edi. 1979 yildagi Konstitutsiyada har bir qabul qilinadigan qonunning shariat g‘oyalariga asoslanishi zarurligi mustahkamlab qo‘yildi. Shu bilan bir vaqtda qabul

qilingan ko‘pgina Yevropa davlatlari namunasidagi qonunlar va kodekslashtirilgan qonunchilik musulmon huquqi jafariya maktabi tamoyillari hamda shu tamoyillar negizidagi musulmon huquqi talablari asosida ishlab chiqildi. Hozirda musulmon huquqining mavjud tamoyillari va me’yorlari Eronda mavjud boshqaruv shakli hamda konstitutsiyaviy qonunchiligiga katta ta’sir o‘tkazdi. U davlatning huquqiy tizimida jamiyatning barcha sohalarini islom normalariga moslashtirib, yetakchi rolni o‘ynaydi. Eron huquqiy tizimining asosiy manbasi qonun hisoblanadi. Eron Konstitutsiyasining 4-moddasida “ishlab chiqiladigan fuqorolik, jinoyat, moliyaviy, ma’muriy, madaniy, harbiy, siyosiy va boshqa qonunlar islom normalariga asoslanishi kerak”ligi ta’kidlab o‘tilib, bu norma Konstitutsiyaning boshqa normalariga nisbatan ustunlikka ega va ular negizini tashkil etadi. Qonunchilikning islom normalariga mosligi Konstitutsiya va islom normalarini qo‘riqlash Kengashining faqihlar deb ataluvchi islom huquqshunoslari tomonidan tekshiriladi va nazorat qilinadi. Sud qarorlari rasman huquq manbai hisoblanmaydi. Sudya qonun asosida qaror qabul qilib, bu qaror umajburiy xarakterga ega bo‘lishi mumkin emas (1939 yilgi fuqorolik protsessual kodeksi 5-moddasi). Oliy sud tomonidan qabul qilinadigan hamda quyi sudlar uchun majburiy bo‘lgan qarorlar bundan mustasno. Fuqorolik huquqi va u bilan bog‘liq huquq sohalari. Eronda fuqorolik huquqi ham aralash xarakterga ega. Shaxsiy huquqlar (nikoh- oila va meros munosabatlari) musulmon huquqi bilan tartibga solinsa, qolgan institutlar romana-olmon huquqiy tizimi an’analariga tegishli. Romana-olmon huquqi retsepsiyasi Eronda 1920 yillarda boshlangan. Fuqorolik huquqining asosiy manbasi bo‘lgan Fuqorolik kodeksi quyidagi uch qonundan iborat: birinchi qonun, “Mulk va unga egalik qilish usullarito‘g‘risida”gi qonun bo‘lib, u 1929 yilda qabul qilingan hamda 955 ta moddadan tborat, ikkinchi qonun, “Shaxslar to‘g‘risida”gi qonun bo‘lib, 1934 yilda qabul qilingan, 301ta moddadan iborat, uchinchi qonun, 1935 yilda qabul qilingan 79ta moddadan iborat “isbotlash tartibi

to‘g‘risida”gi qonundir. Bularda musulmon huquqining shia oqimi ta’siri sezilsa-da, umuman olganda huquq tizimi fransuz huquqi g‘oyalari asosida tashkil etilgan. Bundan tashqari 1960 yilgi “Ko‘chmas mulkning arendasi to‘g‘risida”gi qonun, 1967 yilgi “Fuqoroviy javobgarlik to‘g‘risida”gi qonunlar ham fuqorolik huquqi manbalri doirasiga kiradi. “G‘arblashtirish” davrida Eronda ayniqsa savdo huquqi va iqtisodiyot qonunchiligi yanada rivojlandi. Ayniqsa 1932 yilda fransuz namunasi asosida ishlab chiqilgan Savdo kodeksi va ubilan birga amaldagi 1931 yilgi “Potentlar va savdo markalari to‘0risida”gi qonun. 1931 yilgi “Kompaniyalarni ro‘yxatga olish to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa aktlar katta ahamiyatga ega. Shox hukumati Eronni kapitalistik davlatga aylantirishga urinib, bu borada chet el investitsiyalarini qo‘llab-quvvatladi (“investitsiyalar to‘g‘risida”gi qonun 1955 yil), chet ellik investorlarga ko‘p huquq va erkinliklar yaratib berdi 1979 yilda shox rejimi ag‘darilishi munosabati bilan g‘arb imperializmiga qarshi kurash shiori ostida tashqi iqtisodiy hamkorlik ma’lum darajada cheklandi. Lekin 1980 yillar oxirida Eron hukumati chet el investitsiyalarini kiritilishiga qayta qiziqish bilidirdi. Bu sohada hatto Eronda erkin savdo zonalari yaratilgan. Aynan shu xududda savdogarlarga bank va soliq bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘pgina imkoniyatlar berilgan. Eronning tashqi iqtisodiyoti 1933 yilgi “Tashqi iqtisodiyotning monopoliyasi to‘g‘risida”gi qonun, 1936 yilgi “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi Qonun bilan tartibga solinadi. 1933 yilgi qonunga ko‘ra Eron hukumati barcha tovarlarning importi va eksporti bo‘yicha monopoliyani amalga oshiradi. Konstitutsiyaga ko‘ra (44- modda) Eron Islom Respublikasi iqtisodiyoti uch sektordan iborat bo‘lib, bular davlat, kooperativ va xususiy hisoblanadi. Mehnat qonunchiligi kadifikatsiyalangan bo‘lib, Eron tarixidagi dastlabki Mehnat kodeksi 1990 yil 20 noyabrda ishlab chiqilgan. Kodeks umuman olganda g‘arbning ilg‘or mamlakatlari mehnat konunchiligi modeli asosida ishlab chiqilib, o‘ziga xos islom mehnat qonunchiligi xususiyatlari aks etganligi bilan ajralib turadi.

Mehnat kodeksida insonning mehnat qilish huquqi va erkinliklari, Birlashgan millatlar tashkiloti va Xalqaro mehnat tashkilotining umuminsoniy prinsiplari aks ettirilgan bo‘lib, u 11 bob va 203ta moddadan iborat. Mehnat kodeksida umumiy tushuncha va tamoyillar, mehnat shartnomasi, mehnat shartlari, xavfsizlik texnikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, ish bilan bandlik va malakaviy tayyorgarlik, tadbirkorlar va ishchilar tashkilotlari, jamoa kelishuvlari va shartnomalari, ishchilarning ijtimoiy –maishiy tashkilotlari va hokozolar tartibga solingan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. A.Y.Suxarov. Pravoviye sistemi stran mira. Ensiklopedicheskiy spravochnik. Izdatelstvo Norma. Moskva-2000 2. R.David, Joffre-Spinozi.K Osnovniye pravoviye sistemi sovremennosti. Moskva Mejdunarodniy otnosheniya, 1996g. 3. A.X.Saidov Xozirgi zamon asosiy xukukiy tizimlari. Toshkent-2004. 4. Z.Islomov Davlat va xukuk nazariyasi. Toshkent TDYUI-2001. 5. A.X.Saidov Sravnitelnoye pravovedeniye i yuredicheskaya geografiya mira. Moskva-1993. 6. Svaygert.K Vvedeniye v sravnitelnoye pravovedeniye v sfere chastnogo prava T.1. Osnovi.m Mejdunarodniy otnosheniya 1998g.

Похожие

Islomda noan`anaviy oqimlar va diniy ekstremizm

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat

Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy-huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi

Hozirgi zamon huquqiy tizimining asosiy tasnifi

O`zbekistonning zamonaviy huquqi va fiqh an`analari