Демократик транзит муаммолари - Юриспруденция - Рефераты

Демократик транзит муаммолари

Загружено в:

03.09.2023

Скачано:

0

Размер:

21.1103515625 KB

Демократик транзит муаммолари Режа: 1. Транзитологиянинг мазмун –моҳияти 2. Демократияга ўтишнинг асосий босқичлари 3. Аксилдемократик режимларнинг емирилиши д емократлаштириш тўлқинлари.

Тушунча ва таянч иборалар: Транзитпология, транзит назариялари, постсоциалистик жамиятлар, посткоммунистик мамлакатлар, трансформацциялашув жараёнлари, либераллашув, постмодернлик, сиёсий модернизация, модернизациялаш лойиҳалари, демократлаштириш тўлқинлари. Транзитология - тоталитар ва авторитар сиёсий тизимдан демократик тизимга ўтаётган мамлакатлардаги сиёсий жараёнларни ўрганадиган сиёсатшунослик йўналиши. Транситология сиёсий модернизация назарияси билан чамбарчас боғлиқ. Улар назарий ва услубий жиҳатдан (умумий категорик аппарат ва методологик ёндашувлар) ва шахслар даражасида (кўплаб таниқли сиёсатшунослар сиёсатшуносликнинг иккала соҳасида ҳам ўз ишлари билан машҳур) яқин. Аммо агар сиёсий модернизация назарияси учинчи дунёнинг ривожланаётган мамлакатлари муаммоларига қаратилган бўлса, у ҳолда транзитологиянинг асосий йўналиши замонавий жамиятнинг асосий тузилмалари аллақачон шаклланган ва баъзи ҳолларда биз бу ҳақда гапирадиган мамлакатлардаги сиёсий жараёнларга қаратилади. Демократик режимлар мавжудлиги тажрибасига эга бўлган мамлакатларда демократлаштириш муаммолари биринчи марта Германия, Италиядаги тоталитар фашистик режимларни бартараф этиш зарурати урушдан кейинги йилларда юзага келди. Японияда авторитаризм ва милитаризм тўқнашди. Бу мамлакатларда аллақачон саноат ривожланган бўлиб, Германия ва Италияда нацистлар ҳокимиятга келишидан олдин бир неча ўн йиллар

давомида демократик типдаги сиёсий режимлар мавжуд эди. Кейинчалик шундай муаммолар жанубий Европа мамлакатларида - Испания, Португалия ва Грецияда пайдо бўлди, бу ерда авторитар бошқарув давридан кейин демократик тамойилларга қайтиш бошланди. Шу билан бирга, Лотин Америкаси мамлакатларида шундай ўзгаришлар кузатилди ва ҳарбий диктатуралар демократик йўл билан сайланган ҳукуматларга ўз ўрнини бера бошлади. Сиёсатшунослик илмига кўра, авторитаризмдан демократияга ўтишнинг асосий шакллари эволюцион, инқилобий, ҳарбий тарзда ўтади. Эволюция ҳукмрон элитада кескин ўзгаришларсиз демократик ислоҳотларни босқичма-босқич амалга оширишни назарда тутади. Инқилоб - бу сиёсий режимнинг тез ва тубдан ўзгариши. Ҳарбий босқинчилик, ҳарбий босқин остидаги тоталитар ёки авторитар тузумнинг ҳарбий мағлубиятидан сўнг, демократиянинг ташқаридан “имплантацияси” билан тавсифланади. Масалан, Япония ва Германияда Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, урушдан кейинги босқинчилик шароитида сиёсий демократия асослари яратилди. Эришилган натижаларнинг мустаҳкамлиги ва қайтарилмаслиги нуқтаи назаридан С.Хантингтон демократияга ўтишнинг учта моделини белгилаб берди: Биринчидан, чизиқли ёки классик модель. Шу йўл орқали мисол Буюк Британия, Шимолий Европа мамлакатлари ривожланган. Бу модель демократлаштириш муаммоларини изчил ҳал этиш, унинг қайтарилмаслигини таъминлаш билан тавсифланади. Демократияга ўтишнинг классик

модели - анъанавий сиёсий ҳокимиятнинг босқичма-босқич ўзгариши, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтириш, уларнинг сиёсий иштироки даражасини ошириш жараёни. Иккинчидан, циклик модель. Ушбу моделни танлаш дастлаб Лотин Америкаси мамлакатлари тажрибасини умумлаштиришга асосланган. Бу штатларнинг кўпчилигида демократияга ўтишга биринчи уринишлар 19-асрда, испан мустамлакачилигидан озод бўлганидан сўнг дарҳол амалга оширилган. Бироқ, Лотин Америкасининг аксарият мамлакатларида барқарор демократиялар ўз самарасини бермади. Кўпинча демократик бошқарув ҳарбий тўнтаришлар ва ҳарбий диктатураларнинг ўрнатилиши билан тўхтатилган, аммо фуқаролик режимларининг авторитар дегенерацияси ҳолатлари тез-тез бўлган. Авторитаризм даврларидан кейин демократлаштириш даврлари келди ва аксинча. Ц иклик ривожланиш Лотин Америкасида демократияга ўтишнинг этарли даражада ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-маданий омиллар билан қўллаб-қувватланмаганлигининг натижаси эди Учинчидан, диалектик модель. Германия ва Италияда, шунингдек, Испания, Португалия ва Грецияда содир бўлган Бу мамлакатларнинг барчаси ўз даврида сиёсий модернизация йўлидан анча олдинга силжишга муваффақ бўлди. Бироқ, демократик ўзгаришлар қайтариб бўлмайдиган ҳолга келгани йўқ. Бу мамлакатлардаги ғалаба қозонган тоталитар ва авторитар сиёсий режимлар демократик институтларнинг ривожланишини бекор қилди. Кейинчалик демократияга қайтишни инкорни инкор этиш

сифатида кўриш мумкин, шунинг учун демократик ривожланишнинг бундай йўли диалектик деб аталди. Дунёнинг кўпгина мамлакатларида демократияга ўтиш тажрибасини умумлаштириш бундай ўтишнинг учта асосий босқичи тилга олинади: 1) авторитар тузумнинг инқирози ва уни либераллаштириш; 2) демократиянинг қарор топиши; 3) демократияни мустаҳкамлаш. Авторитар ёки тоталитар режимнинг инқирози унинг қонунийлик даражасининг кескин пасайиши натижасида юзага келиши мумкин. Тарихий амалиёт шуни кўрсатадики, бундай делегитизациянинг сабаблари ҳар қандай сабабга кўра харизматик лидерни йўқотиш, аҳолининг ҳукмрон мафкурадан оммавий умидсизликка тушишидир, бу кўпинча авторитар ёки тоталитар ҳокимиятнинг самарасизлиги билан боғлиқ. Режимнинг инқирозли вазиятида "қаттиқ" ва "юмшоқ" чизиқлар вакиллари ўртасида кураш давом этмоқда. Биринчиси мавжуд тузумни, жумладан, репрессия йўли билан сақлаб қолишга интилаётган бўлса, иккинчиси ён бериш ва қисман ислоҳотлар орқали кескинликни бартараф этиш зарур деб ҳисоблайди. “Юмшоқ” йўналиш тарафдорларининг ғалабаси режимни либераллаштиришга йўл очади. Бунда либераллаштириш деганда фуқароларга маълум ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлаш, чекланган демократия деб аталадиган элементларни жорий этиш тушунилади. Ҳукмрон элита ўз ҳокимиятини сақлаб қолишни истаб, сиёсий режимга ташқи ҳурмат қозонишга ҳаракат қилмоқда. Либераллаштириш натижасида фуқаролик жамияти (агар у аллақачон шаклланган бўлса) фаоллигини кучайтириш ва ролини

ошириш учун шароитлар пайдо бўлади. Либераллаштириш авторитар (тоталитар) тузумнинг янада емирилиши ва емирилиши ҳамда кейинги босқичга – демократияни қарор топтиришга босқичма-босқич ўтишни ҳам англатади. Демократияни қарор топтириш жараёнининг асосий таркибий қисмлари, бир томондан, рақобатбардош партия тизимини шакллантириш, иккинчи томондан, давлат ҳокимияти механизмларини демократик институционаллаштиришдир. Демократияни қарор топтириш босқичида янги сиёсий тузумнинг конституциявий асослари яратилади. Бироқ, содир бўлган ўзгаришлар қайтариб бўлмайдиган бўлиб қолиши учун кейинги, учинчи босқич - демократияни мустаҳкамлаш босқичи зарур. Бу босқичда демократик институтларни якуний қонунийлаштириш амалга оширилади, жамиятнинг сиёсий ҳокимиятнинг янги механизмларига мослашиши содир бўлади. Турли мамлакатлар ва минтақаларда демократияга ўтиш тажрибасини умумлаштириш асосида сиёсатшунослар бундай ўтишнинг қонуниятлари ҳақида қуйидаги хулосаларга келишди: бозор иқтисодиёти билан сиёсий демократия ўртасида узвий ва узвий боғлиқлик мавжуд; демократияга ўтиш технологик, ижтимоий-маданий ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг маълум даражасини талаб қилади; демократлаштиришнинг ижтимоий асосини жамиятда етакчи ўринни эгаллаган ўрта синф ташкил этади; фуқаролик жамиятини шакллантирмасдан туриб демократияни шакллантириш мумкин эмас.

1970-йилларнинг ўрталаридан бошлаб. аксилдемократик режимлар емирилишининг глобал жараёни жадал ривожлана бошлади ва ер шарининг деярли барча қитъа ва минтақаларини қамраб олди. С.Хантингтон бу жараённи демократлаштиришнинг учинчи тўлқини деб атади. Демократлаштиришнинг биринчи тўлқини , унинг фикрича, 1820 йилдан 1926 йилгача бўлган 100 йилдан ортиқ вақтни қамраб олди ва Европа ва Америка қитъаларининг кўплаб мамлакатларига таъсир кўрсатди. 1926 йилдан бошлаб, Италияда Муссолинининг фашистик диктатураси якуний тасдиқланган йилдан бошлаб, демократиялар сонининг қисқариши ва тоталитар ва авторитар сиёсий режимлар сонининг кўпайиши билан тавсифланган қайтиш ёки тескари тўлқин бошланади. 1942 йилдан бошлаб, яъни. Иккинчи жаҳон урушининг бурилиш нуқтасидан бошлаб, демократлаштиришнинг иккинчи тўлқини бошланади , бу, Хантингтоннинг фикрига кўра, 1962 йилгача давом этди. Кейин яна орқага қайтиш бошланади, Лотин Америкаси, Осиё, Африка ва ҳаттоки ҳарбий тўнтаришларнинг узоқ занжири билан белгиланади. Европа (Греция, 1967) мамлакатлари. Демократиклаштиришнинг учинчи тўлқини демократик ўзгаришлар билан бошланади, дастлаб Жанубий Европа (Испания, Португалия, Греция), сўнгра Лотин Америкаси ва Шарқий Осиё мамлакатларида. Демократиклаштиришнинг учинчи тўлқини 1980-1990-йиллар охирида инқироз билан якунланди. Совет Иттифоқи ва Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларидаги коммунистик тузумлар. Шу пайтдан бошлаб посткоммунистик ривожланиш жараёнлари

транзитологиянинг нисбатан мустақил илмий фанида шаклланган асосий тадқиқот объектига айланди. Дастлаб, собиқ социалистик мамлакатларда демократик режимларни шакллантириш муаммолари сиёсий модернизация назарияси учун анъанавий ёндашувлар ва транзитологик тушунчалар асосида ўрганилди. Посткоммунистик мамлакатларда янги иқтисодий ва сиёсий институтларни барпо этиш истиқболлари Германия, Италия, Жанубий Европа ва Лотин Америкаси давлатларининг посттоталитар ва пост-авторитар ривожланиш тажрибасидан келиб чиққан ҳолда баҳоланди. Вақт ўтиши билан посткоммунистик ўтишларни ўрганувчи Ғарб сиёсатшуносларининг қарашлари иккига бўлиниб кетди. Баъзилар, масалан, А. Лейпҳарт ва Ф. Шмиттер каби таниқли олимлар бугунги кунда Шарқий Европа мамлакатларида ва постсовет ҳудудида содир бўлаётган жараёнлар ўзининг барча ўзига хослиги билан ҳали ҳам аналог деб ҳисоблайдилар. демократлаштиришнинг учинчи тўлқини таʼсир қилган бошқа минтақаларда содир бўлган жараёнлар ва воқеалар. Яна бир қараш ҳам шаклланди. Америкалик сиёсатшунос С.Терри фикрича, посткоммунистик мамлакатлар дуч келаётган муаммолар авваллари тоталитаризм ва авторитаризмдан демократияга ўтган мамлакатлардаги муаммолардан камида бешта фарқга эга. Биринчи фарқ, посткоммунистик мамлакатларда улар бир вақтнинг ўзида бозор иқтисодиёти ва плюралистик демократияни яратишга ҳаракат қилишлари билан боғлиқ. Бозор иқтисодиёти ва барқарор демократик тизимни бир вақтда шакллантиришга интилиш посткоммунистик ўтиш даврининг ички

қарама-қаршиликларини келтириб чиқаради. Гарчи узоқ тарихий истиқболда демократия ва бозор бир-бирини тўлдириб, мустаҳкамлаб турса-да, собиқ социалистик давлатларни ислоҳ қилишнинг ҳозирги босқичида улар бир-бирига зид келади. У қуйидаги схема бўйича амалга оширилади: туб иқтисодий ислоҳотлар аҳоли турмуш даражасининг жиддий пасайишига олиб келади, бозорга ўтишнинг дастлабки босқичидаги қийинчиликлар сиёсий беқарорликни келтириб чиқаради, бу эса ҳуқуқий ва институционал асосларни яратишни қийинлаштиради. келгусида иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш учун хорижий сармояларни жалб этишга тўсқинлик қилади, иқтисодий таназзулнинг давом этишига ёрдам беради, иқтисодий таназзул эса, ўз навбатида, жамиятдаги сиёсий кескинликни кучайтиради. Иккинчи фарқ ижтимоий-иқтисодий соҳага ҳам тегишли. Иқтисодий ва саноат тараққиёти пастроқ бўлган мамлакатларда демократияга ўтиш даврида миллий иқтисодиётнинг янги тармоқларини яратиш вазифаси қўйилди. Ва пост-коммунистик давлатлар бир вақтнинг ўзида кўплаб саноат тармоқларини тубдан қайта қуриш ва ўзгартириш билан аллақачон мавжуд бўлган саноат тармоқларининг муҳим қисмини бутунлай йўқ қилиш зарурати билан дуч келди. Учинчи фарқ посткоммунистик мамлакатларнинг юқори этник ҳетероженлиги билан боғлиқ. Бу миллатчилик туйғуларининг тарқалишига олиб келади. Миллатчилик ўзининг ҳар қандай кўринишида, қоида тариқасида, демократияга жуда мос келмайди, чунки у баъзи миллатларнинг бошқалардан устунлигини

таъкидлайди ва шу билан жамиятни этник жиҳатдан ажратиб туради ва ҳақиқий фуқаролик жамияти пайдо бўлишига тўсқинлик қилади. Терри посткоммунистик ва авторитар ўтиш ўртасидаги тўртинчи фарқни фуқаролик жамияти муаммоси билан боғлайди. Унинг нуқтаи назаридан, ушбу контсепциянинг Шарқий Европа ва собиқ СССРнинг бугунги воқеликларига татбиқ этилиши одатда жуда шубҳали. Фуқаролик жамияти нафақат давлатдан мустақил бўлган сиёсий ва жамоат ташкилотларининг мавжудлигини, балки уларнинг муайян чегаралар доирасида ўзаро таъсир қилиш қобилиятини ҳам назарда тутади. Бундай институционал чегараларсиз, ижтимоий гуруҳлар ва лидерларнинг умумий қабул қилинган ўйин қоидаларига риоя қилишга тайёрлигисиз сиёсий тизимнинг фалажланиши мумкин. С.Терри халқаро шароитда посткоммунистик ривожланишдаги бешинчи фарқни кўради. Улар урушдан кейинги йилларда Германия ва Италияга ёки 1970- йиллардаги жанубий Европа мамлакатларига қараганда камроқ қулайдир. Бугунги кунда Ғарб экспертлари орасида муайян пост-коммунистик мамлакатнинг демократик ўтиш муваффақиятини баҳолашга субъектив, геосиёсий ёндашув тарқала бошлади. Ташқи сиёсати АҚШ ва бошқа Ғарб давлатларининг манфаатларига мос келадиган давлатлар ижобий баҳоланади. Аксинча, халқаро сиёсатда мустақиллик кўрсатаётган давлатлар авторитар тенденцияларни намоён этиши учун қораланади.

Адабиётлар: 1. Модернизация шароитида демократлаштириш муаммолари. Модернизация босқичлари ва ундаги асосий қарама - қаршиликлар (Ф. Шмиттер, А. Пшеворский). 2. Иштирок этиш, легитимлаштириш, тақсимлаш, идентификациялаш инқирозлари. Модернизация ва ғарбий бўлмаган сиёсий жараён. Модернизациялаш парадигмасининг инқирози. 3. Постсоциалистик жамиятлардаги трансформация муаммолари. 4. Транзтология ва транзит назариялари. 5. Постсоциалистик жамиятларнинг трансформацциялашуви жараёнларида иқтисодиёт ва сиёсат ўртасидаги муносабатлар. 6. Постмодернлик ва сиёсий модернизация мезонларининг мураккаблашуви.

Похожие

Ҳуқуқ самарадорлиги муаммолари

Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти билан ҳамкорлигида демократик тамойилларга асосланиши

Ўзбекистоннинг жахон хамжамияти билан хамкорлигида демократик тамойилларга асосланиши

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот муаммолари

Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари