Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот муаммолари - Юриспруденция - Рефераты

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот муаммолари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

162.5 KB

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот муаммолари Режа: 1. Қонунийликни тушуниш масаласи 2. Қонунийлик принциплари 3. Қонунийлик кафолатлари 4. Ҳуқуқий тартибот тушунчаси 5. Ҳуқуқий тартибот ва ижтимоий тартибот

―Қонунийлик сўзи билан биз жуда кўп тўқнаш келамиз. Бу тушунча - кенг қамровли, серқирра тушунчадир. Қонунийлик -бу қонунларга риоя этиш ва уни ҳаётга тадбиқ этишга доир қатор талаблар йиғиндисидир, яъни қонунларнинг, улар кимга йўналтирилган бўлса, ўшалар томонидан аниқ ва муқаррар бажарилиши; қонунлар ва бошқа норматив актларнинг аҳамиятига қараб жойланишига риоя этиш; қонунни, уни чиқарган органдан бошқа ҳеч бир орган томонидан бекор қилинмаслиги каби талабларни бажаришдир ва бу талаблар қонунийликнинг мазмунини ташкил этади. Бу талаблар ҳақиқатан ҳам амалда бажарилса - реал қонунийлик, эълон этилса-ю, лекин амалда бажарилмаса - сохта (формал) қонунийлик мавжуд бўлади. Қонунлар қонунийликнинг асосини ташкил этади. Бирон бир давлат қонунларсиз мавжуд бўла олмайди. Қонунийлик - бу ижтимоий муносабат қатнашчилари томонидан ҳуқуқ нормаларини қатъий, оғишмай бажариш, уларга риоя этишдан иборатдир. Қонунийлик билан чамбарчас боғлиқ ҳолатда бошқа бир ҳуқуқий ҳодиса – ҳуқуқий тартибот туради. Ҳуқуқий тартибот - бу ҳуқуқга ва қонунийликка асосланган ижтимоий муносабатларнинг тартибга солинганлигидир. Ҳуқуқий тартибот - қонунларга ва уларга қатъий риоя қилишга асосланган кишилар ўртасидаги муносабатлардаги тартиботдир. Ҳуқуқий тартибот - бу қонунлар ва унга мувофиқ чиқарилган норматив актларга риоя этиш, уларни ижро этишғ, фойдаланиш ва қўллаш жараёни, қонунийликнинг реал ижтимоий муносабатларда ифодаланиши натижасидир. Ҳуқуқий тартибот - бу ҳуқуқий талабларнинг амалга оширишнинг охирги натижаси, ҳуқуқ нормаларига риоя этиш, уларни бажариш натижасидир, қонунийликнинг амалга оширилиши -ҳуқуқий тартиботга олиб келади.

Қонунийлик билан ҳуқуқий тартибот ўзаро чамбарчас боғлиқ. ҳуқуқий тартибот ҳуқуқий тартибга солишнинг мақсади ҳисобланади, чунки: 1. Ҳуқуқий тартиботга фақат ҳуқуқий тартибга солишни, қонунийликни такомиллаштириш йўли билангина эришилади. 2. қонунийликнинг мустаҳкамланиши албатта ҳуқуқий тартиботнинг мустаҳкамланишига олиб келади. 3. Ҳуқуқий тартибот мазмуни қонунийлик мазмунига боғлиқ ҳолда шаклланади. Қонунийлик субъекти - давлат органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар ва уларнинг бирлашмалари ҳисобланади. Қонунийлик объекти –ҳуқуқ субъектларининг хатти-ҳаракатидир. Қ ОНУНИЙЛИК КАФОЛАТЛАРИ : Қонунийлик кафолатлари бу - объектив равишда таркиб топган омиллар ва қонун талабларини аниқ ва оғишмай ҳаётга тадбиқ этишнинг чоралари тизимидан иборатдир. Умумий кафолатлар кишилар онгини шакллантириш ва тегишли ташкилий ишларни амалга оширишни ўз ичига олади. Умумий кафолатлар: ҳуқуқий, сиёсий, маданий, иқтисодий кафолатлардан иборат. Қ ОНУНИЙЛИКНИНГ Ҳ У Қ У Қ ИЙ КАФОЛАТЛАРИ : қонунийликни такомиллаштириш; назорат-контроль қилиш чоралари; ҳимоя чоралари; жавобгарлик чоралари. ҚОНУНИЙЛИК ПРИНЦИПЛАРИ: қонуннинг юқорилиги, устиворлиги; қонунийлик бирлиги (умумийлиги); қонунийликнинг мақсадга мувофиқлиги; қонунийликнинг реаллиги. қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот демократия, сиёсий режим билан боғлиқ. Конституция ва қонун устунлиги - қонунчилик ва ҳуқуқий тартибот гарови «Қонунийлик» атамаси билан биз ҳаётда кўп тўқнаш келамиз. Бу тушунча ўз моҳиятига кўра кенг қамровли, серқирра тушунчадир.

Қонунийлик - бу қонунлар ва уларга асосланган юридик актлардаги ҳуқуқий қоидаларнинг барча ҳуқуқ субъектлари томонидан қатъий ва тўлиқ амалга оширилиши, уларни ҳаётга тадбиқ этишга доир қатор талаблар йиғиндисидир, яъни улар кимга йўналтирилган бўлса, ўшалар томонидан аниқ ва муқаррар бажарилиши, қонунлар ва бошқа норматив актларнинг юридик кучига қараб жойлашувини таъминлаш, қонунни уни чиқарган органдан бошқа ҳеч бир орган томонидан бекор қилинмаслиги каби талабларни бажаришдир ва бу талаблар қонунийликнинг мазмунини ташкил этади. Бу талаблар ҳақиқатан ҳам амалда бажарилса - реал қонунийлик, эълон этилса-да, бироқ амалда бажарилмаса сохта (формал) қонунийлик мавжуд бўлади. Қонунлар қонунийликнинг асосини ташкил этади. Биронта давлат қонунларсиз мавжуд бўла олмайди. Конституция ва қонун устунлиги давлат ва унинг органлари, мансабдор шахслар, барча жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг Конституция ва қонунларга мувофиқ фаолият олиб боришини тақозо этади. Бундан ташқари, бу конституциявий тамойил, барча норматив ҳуқуқий актлар Конституцияда мустақкамланган қоидаларга тўлиқ мос келишини ҳам қатъий талаб этади. Мазкур конституциявий принципга тўла риоя этиш, оқибат натижада мамлакатда қонунчилик ва ҳуқуқий тартибот, тараққиёт ва барқарорлик ҳукм суришига олиб келади. Шу муносабат билан, конун устуворлиги ҳақида фикр юритилаётганда, аввало бир масала ҳақида таъкидлаб ўтиш жоиз. Бирок, илмий адабиётда, улар моҳиятан яқин ҳуқуқий ҳодисалар бўлса-да, айни пайтда, бир- биридан муайян даражада фарқланиши курсатилади. Ҳуқуқ ҳукмронлиги бу шунда кўринадики, ҳар қандай давлат, ўзи ҳуқуқий нормалар яратар экан, энг аввало ўзи айнан шу ҳуқуқий нормаларга риоя этиши керак, яъни амалдаги ҳуқуқ нормалари фуқаролар учун қанчалик мажбурий характерга эга бўлса, давлат учун ҳам шунчалик мажбурий характерга эгадир.

Давлат ҳокимияти қонунда белгилаб қўйилган асосларда ва доираларда ҳаракат қилмоғи, давлат органлари эса, ҳеч бир истисносиз ҳаракатдаги ҳуқуқ нормаларига бўйсунмоғи лозим. Бунинг маъноси шуки, давлат органлари фақат қонун берган ваколат доирасида ҳаракат қилиб, Конституцияга мувофиқу нинг компетенциясига (ҳуқуқ ва мажбуриятлар мажмуи) кирадиган қарорларни қабул қилиш ва ҳаракатларни содир этиш ҳуқуқига эга. Ҳуқуқ ҳукмронлиги бу - давлатнинг, унинг мансабдор шахсларининг, давлат органларининг, фуқароларнинг ва уларнинг турли тузилмаларининг фаолияти ҳуқуқ билан боғлиқлиги, ҳуқуқ асосида кечишидир. Қонун устуворлиги бу - муайян бир давлатда амал қилиб турган ҳуқуқ манбалари, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ичида қонуннинг олий юридик кучга эга эканлиги, барча қонун ости актлари қонунга мос келиши лозимлигидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг учинчи боби ҳуқуқий давлат барпо этишда муҳим бўлган ушбу принципни ўзида мустаҳкамлаган: Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларнинг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. (15 -модда.) Олий юридик кучга эга бўлган ва Ўзбекистон ҳудудида бевосита тўғридан - тўғри амал қиладиган Конституциянинг устунлиги шуни англатадики, Ўзбекистон ҳудудида қабул қилинадиган барча қонунлар ва бошқа норматив актлар Конституцияга зид келмаслиги, унга мос келиши лозим. Давлат ҳокимияти органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар, ўзини- бошқариш органлари, барча бошқа ташкилот ва тузилмалар. Ўзбекистон Конституцияси ва қонунларига риоя этишлари керак. Шу тариқа давлат фаолияти ҳуқуқ ва қонунлар билан ―боғлаб қўйилади, маълум даражада чеклаб қўйилади. Зотан, «Чинакам демократик жамиятда Президент хам, оддий фуқаро ҳамконунга риоя этади. Бошка иложи йук.» 1

қонунларга риоя этиш учун улар расмий тарзда эълон этилган бўлиши шарт. Қонунларнинг эълон қилиниши - уларга риоя этишнинг шартидир, чунки эълон қилинмаган қонун қўлланилмайди. Қонун устуворлиги ва ҳуқуқ ҳукмронлиги (― rull of l а w ) - ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим тамойилларидан, тавсифларидан бири ҳисобланади. Шу боис ҳам олимлар ҳуқуқ устуворлиги билан қонун устуворлигини алоҳида талқин этишлари ҳам бежиз эмас, албатта. Мутахассисларнинг таъкидлашича, ҳатто ҳуқуқ устуворлиги ғоясининг ―ёши қонун устуворлиги ғоясиникидан улуғроқ, яъни ундан олдинроқ шаклланган. Қонун устуворлиги ғоясининг мазмунини Конституциянинг устуворлиги, қонунни қабул қилишнинг ва унга тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритишнинг алоҳида тартиботи, муолажа жараёни мавжудлиги, қонунга барча бошқа норматив-ҳуқуқий актларнинг мос келиши мажбурийлиги, қонунни амалга ошириш ва уни муҳофаза этишнинг махсус механизми мавжудлиги, яхлит қонунчилик тизимининг зиддиятсиз бўлишини таъминлайдиган конституциявий назоратнинг мавжудлиги ташкил этади. Ҳуқуқ устунлиги ўз ичига қуйидагиларни олиши керак: 1. давлат ва жамият ҳаётининг барча муҳим масалаларига ҳуқуқ ва қонун нуқтаи-назаридан қараш ва ҳал этиш, 2. умуминсоний ахлоқий-ҳуқуқий қадриятлар ва ҳуқуқнинг формал- регулятив қадриятларини легитимли оммавий ҳокимий куч билан билан уйғунлаштириш, 3. давлат ва жамоат органларининг ҳар қандай қарорларини ғоявий- ҳуқуқий асослаш, 4. давлатда ҳуқуқнинг ифодаланиши ва ҳаракатини таъминлашнинг ишончли воситалари механизми мавжудлиги. Ҳуқуқ устунлиги ҳақида гапирганда, албатта, ҳуқуқ ва қонуннинг бирлиги тамойилигини ҳам таъкидлаш лозим. Чунки бу ҳуқуқий давлат қуриш амалиёти учун жуда муҳим ҳуқуқий масала.

Зеро ҳуқуқий давлатда исталган норматив -ҳуқуқий акт нафақат шакли, номланиши, қабул қилиниш тартиби бўйичагина эмас, балки мазмуни ва моҳиятига қараб ҳам ҳуқуқий қонун бўлиши керак. Бунинг маъноси шуки, мазкур қонун, албатта ўзида инсоннинг табиий ҳуқуқларини жамлаган, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари борасидаги халқаро андозаларга мос келадиган, қонунда белгиланган асос ва тартибда шаклланган давлат органи томонидан қабул қилинган бўлиши керак. Конуннинг устунлиги шунда вожиб бўладики, қачонки, унга тегишли иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий замин ҳозирланган бўлса Ҳуқуқ хукмронлиги шунда яратувчилик ҳарактерига эга бўладиким, қачонки у ўзида ҳақиқат, тафаккур, идрок, виждон, ҳалоллик, эркинлик, биродарлик ва адолат каби умуминсоний- ахлоқий қадриятларни ўзида ифодалаб, уларнинг ҳаётга сингишига хизмат қилса. «Чинакам ҳуқуқий давлат барпо этмок учун мамлакатда адолатли, инсонпарвар, демократик конунлар тантана килмоги шарт». Айтиш жоизки, ҳуқуқ хукмронлиги ва қонун устуворлиги, энг аввало адолатга асосланмоғи, адолат ҳукмронлигига олиб келмоғи лозим, яъни Конституциямизнинг 13-моддасида мустаҳкамланганидек, ―...инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади деган қоиданинг реал амалга ошишини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Шундай қилиб, қонун устуворлиги албатта ҳуқуқий қонун устуворлигини назарда тутиши, давлатнинг ҳуқуқий қонун билан боғлиқлиги, ҳуқуқ билан боғлиқлиги ҳуқуқий давлат қуришда муҳим эканлиги, шубҳасиздир Айни пайтда, «Ҳаётий зарур қонунлар тайёрлаш ва қабул қилиш жамиятни муваффакиятли тарзда ислоҳ қилишнинг муҳим шарти бўлиб, қонун бизнинг мамлакатимизда ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг асосий воситасига, давлат микёсидаги вазифаларни ҳал этишнинг таъсирчан омилига айланиб бормоқда» 2 . Қонуннинг бундай нуфузга эга бўлишини таъминлашда қонун устуворлиги тамойили ҳал қилувчи роль ўйнаши, шубҳасиздир.

Шу ўринда бир масала, яъни қонун устуворлигини таъминлашда ахолининг, айниқса ёшларнинг қонунларга ҳурмат ҳисси билан қарашини шакллантириш масаласи муҳимлигини яна бир таъкидлаш билан бир қаторда, тарбия тизими ичида, айнан оиланинг ўзига хос ўрин тутиши, барча ижобий фазилатлар, аввало оилада фарзандга сингдирилиши ва шу муносабат билан, жамиятда қонунга итоаткор шахснинг шаклланиши учун оиланинг масъулияти, ҳатто маънавий жавобгарлиги мавжудлигини қайд этиш ўринли. Қонунийлик бир қатор асосий белгилар билан тавсифланади: 1) қонунийликнинг умумийлиги. Юридик нормаларга риоя этиш талаби ҳуқуқ ҳаракати чегарасида бўлган барча шахсларга тааллуқлидир. Давлат томонидан ўрнатилган қоидаларни бажаришдан ҳеч кимни бош тортиши мумкин эмас, шунингдек, давлат ҳам шахс қонуний ҳуқуқларини таъминлаш ва муҳофаза қилишни бажармаслиги мумкин эмас. Давлат ўз фуқароларининг турли манфаатларини қондириш учун энг қулай режимни яратиши керак. Қонунийликнинг умумийлиги давлатга ҳам, унинг фуқароларига ҳам бир хил даражада тааллуқлидир. Давлат фуқаро олдида, фуқаро -давлат олдида масъулдир. Агар давлат қонунларида фуқароларнинг ҳақиқий манфаатлари ифодаланса, ҳуқуқий нормалар давлат таъсирининг мажбурлов чораларисиз тадбиқ этилади. Ҳуқуқий нормаларга риоя этишнинг умумийлигини таъминлаш - давлат ва унинг органларининг вазифасидир. Давлат зарур ташкилий, моддий ва мажбурлаш воситаларига эга бўлиб, у фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли тарзда ҳимоя қилиши лозим. Фуқароларнинг ўзи давлат-ҳуқуқий тузилмаларисиз ижтимоий ҳаётда қонунийлик режимини ўрната олмайди. Давлат қонунийликни яратувчиси ва қўриқловчиси бўлиши учун ўзининг ҳокимий функцияларини истисносиз амалдаги қонунлар асосида ва доирасида ошириши керак. Бир вақтнинг ўзида у ҳам ўз органлари ва мансабдор шахслари томонидан, ҳам фуқаролар томонидан содир этиладиган ҳар қандай ҳуқуқбузарликни тўхтатиши лозим.

Умумийлик қонун кўрсатмаларини қатъий амалга ошириш бўйича давлат органлари, жамоат, хўжалик ташкилотлари ва фуқаролар фаолиятининг асосий, умумий тамойили бўлишини англатади. 2) қонунийликнинг ҳуқуқ, юридик нормалар билан узвий боғлиқлиги. Мамлакатда қонунийлик режими аҳволини баҳолаш давлатнинг қонунлари ижтимоий тараққиёт объектив эҳтиёжларини қандай даражада акс эттириши асосида амалга оширилади. Агар давлат томонидан қабул қилинадиган ҳуқуқий нормалар мамлакат бутун аҳолисининг умумий ва индивидуал манфаатларини эътиборга олмай, фақат айрим шахслар ёки муайян ижтимоий гуруҳлар манфаатларини мустаҳкамласа ва қўриқласа - қонунийлик бўлмайди. Агар ҳуқуқий нормалар фақатгина аҳоли турли қатламлари манфаатларини расман ифодаласа, лекин уларни кафолатламаса, бу ҳолда ҳам қонунийлик ҳақида сўз бориши мумкин эмас. Қонунийликнинг норматив асоси бўлиб, ижтимоий муносабат иштирокчиларининг умумий ва индивидуал манфаатларини адекват акс эттирувчи ҳуқуқий қонунлар ҳисобланади. Шундай қилиб, ҳуқуқий давлатда қонунийлик режими ўзаро боғлиқ икки омилнинг мавжудлигини тақозо этади: - ижтимоий тараққиёт эҳтиёжларига жавоб берувчи аниқ ва мукаммал ишланган етук қонунчиликни; - давлат органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар ва турли бирлашмалар томонидан қонунлар ва қонуности ҳуқуқий актларда ифодаланган қоидаларнинг тўла ва оғишмай, сўзсиз амалга оширилишини. «Қонунийликнинг асосий талаблари» атамаси илмий ва ўқув юридик адабиётида асосли тарзда қўлланиб келинади. Унинг мазмунида жамият ҳуқуқий ҳаётининг муҳим қоидалари ётадики, уларсиз реал қонунийлик мавжуд бўлиши мумкин эмас. Қонунийлик талаблари ўз негизига кўра ҳуқуқ принципларига мос келади, чунки бу принципларни амалга оширишижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг самарали режимини яратади.

Шунга қарамасдан ҳуқуқ принциплари ва қонунийлик талаблари бир хил нарса эмас. Қонунийлик талаблари ҳуқуқ принципларини амалга ошириш воситаси, ҳуқуқ умумий принципларини ҳаётга жорий этиш юридик қуролидир. Бундан ташқари, қонунийликнинг ўзи ҳуқуқнинг етакчи принципларидан бири ҳисобланади. Қонунийликнинг асосий талаблари қуйидагилардир: 1. Қонуннинг барча бошқа ҳуқуқий актларга нисбатан устуворлиги. Ҳуқуқий давлатда қонун олий юридик кучга эга. У ижтимоий муносабатларнинг бош ва асосий регулятори ҳисобланади. Объектив жиҳатдан ҳуқуқий таъсир доирасида бўлган муносабатлар асосан қонунлар билан тартибга солинади. Қонуности актлари, қачонки қандайдир муносабатлар қонунчилик билан тартибга солинмаган ҳолдагина амал қиладилар. Бунда улар қонунларга қатъий риоя қилинган ҳолда ва қонунлар асосида қабул қилинишлари керак. 2. Қонунларни амал қилиш ҳудудида уларни тушуниш ва қўллашнинг бирлиги. Қонунлар вақт ва макондаги ҳаракат соҳасида бўлган барча субъектларга мутлақ бир хил талабларни қўядилар. Федератив давлат қонунлари федерация таркибига кирган барча давлат тузилмаларининг ҳудудида бир хил кучга эга бўлади. Қонунларнинг моҳияти ва аниқ мазмунини бирдай тушуниш ваколатли органлар ва мансабдор шахсларнинг ҳуқуқни қўллаш фаолиятида қонунийликни таъминлайди. У қонуннинг ҳақиқий маъносига мос келади ва ундаги регулятив функцияларни ҳаётга жорий қилади. 3. Барча фуқароларнинг қонун ҳимоясидан фойдаланишда тенг имконияти ва қонундаги қоидаларга риоя этишда тенг мажбуриятга эга бўлиши (барчанинг қонун ва суд олдида тенглиги). Жамиятда қонунийликнинг мустаҳкам ва самарали режимига фақат барча кишиларнинг қонун ва суд олдида тенглиги асосида эришиш мумкин. Бир томондан, ҳуқуқ субъектлари ўзларига юклатилган мажбуриятларни тўла ҳажмда бажаришлари лозим. Бошқа томондан,

давлат уларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини амалга ошириш учун барча зарур шароитларни яратиши лозим. 4. Инсоннинг ҳуқуҳва эркинликларини амалга оширилиши бошқа шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига путур етказмаслиги лозим. Ҳуқуқий давлатчилик шароитида бу талаб муҳим аҳамиятга эга, чунки бир кишининг эркинлиги бошқа кишининг эркинлигига зарар етказиб амалга оширилиши мумкин эмас. Қонун бошқа фуқаролар ҳуқуқи эвазига бир кишиларнинг ҳуқуқларини камситишга йўл қўймайди. 5. Қонунийликнинг реаллиги. Ҳуқуқбузарликлар билан самарали кураш олиб бориш ва уларнинг олдини олиш. Ҳуқуқий давлат ҳуқуқбузарликларни олдини олиш ва бартараф этиш учун зарур бўлган моддий, сиёсий, ижтимоий ва б. шарт-шароитларни яратади. Ҳаётнинг қулай моддий шароитлари, аҳолини ижтимоий муҳофазаланганлиги, мамлакатда сиёсий барқарорлик, адолатли ҳуқуқни қўриқловчи қонунларнинг мавжудлиги қонунийлик режимининг реал асоси ҳисобланади. 6. Қонунийлик билан мақсадга мувофиқликнинг бир-бирига қарши қўйишни истисно қилиниши. Бу икки тушунчанинг бир- бирига қарши қўйишни мумкин эмаслигининг сабаб шундаки, ҳуқуқий қонунларнинг ўзи юқори даражадаги ижтимоий мақсадга мувофиқлик билан белгиланади. Уларда кишиларнинг ижтимоий ва якка манфаатлари энг кўп даражада ифодаланади. Қонуннинг мақсадга мувофиқлиги турмушдаги мақсадга мувофиқлик билан рад этилмаслиги керак. Қонун талабларини бузиб, баъзи мансабдор шахслар ва фуқаролар ўзларининг ҳуқуққа хилоф ҳаракатларини маҳаллий ёки индивидуал мақсадга мувофиқлик билан оқламоқчи бўладилар. Уларча муайян шароитларда қонунга риоя этиш мақсадга мувофиқ эмас. Давлат ҳудудида яшайдиган ҳар қандай фуқаро, ҳуқуқ субъектларининг манфаатларини бевосита ҳимоя этиш махсус ҳуқуқни муҳофаза этувчи органлар: суд, прокуратура, ички ишлар органлари томонидан амалга оширилади.

Ижтимоий муносабатларни қонуний амал қилишини таъминлашда бу органлар зарур ҳолларда ҳуқуқ бузарларга давлат мажбурловининг турли чораларини қўллайдилар. Қонунийлик режимини сақлашда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар тизимида марказий ўринни судлар эгаллайди, улар суд ҳокимиятини суд иш юритишнинг турли шаклларида амалга оширадилар. Фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини бузувчи давлат органлари, муассасалари, мансабдор шахслари, хусусий тадбиркорларнинг ҳар қандай қарорлари ва ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Қонунийлик устидан олий назоратни конституциявий суд олиб боради. Конституциявий тузум, инсон асосий ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш, конституциянинг бутун мамлакат ҳудудида бевосита амал қилиши ва устуворлигини таъминлаш мақсадларида конституциявий суд давлат вакиллик органлари, ижро ҳокимияти олий ва маҳаллий органлари чиқарган норматив-ҳуқуқий актларнинг конституцияга мослиги ҳақидаги ишларни кўради. Конституцияга зид деб эътироф этилган актлар конституциявий суднинг тегишли қарори расман чоп этилган кундан эътиборан ўз кучини йўқотади. Конституциявий суднинг қарори узил-кесил ҳисобланади ва шикоят қилиниши ёки протест келтирилиши мумкин эмас. Шундай қилиб, қонунийлик талаблари бирликда ва ўзаро боғлиқликда ижтимоий ҳаётнинг барқарорлигини ва уйғунлигини таъминлайди, тарихий тараққиётнинг объектив қонунларига мувофиқ равишда фуқаролик жамиятини ривожланишига имкон беради. Қонунийлик субъекти - давлат органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар ва уларнинг бирлашмалари ҳисобланади. Қонунийлик объекти - ҳуқуқ субъектларининг хатти-ҳаракатидир. Қонунийлик кафолатлари - бу объектив равишда таркиб топган омиллар ва қонун талабларини аниқ ва оғишмай ҳаётга тадбиқ этишнинг чоралари тизимидан иборат.

Умумий кафолатлар ўз ичига кишилар ҳуқуқий онггини шакллантириш ва тегишли ташкилий ишларни амалга оширилишини олади. Умумий кафолатлар: ҳуқуқий, сиёсий, маданий, иқтисодий кафолатлардир. қонунийликнинг ҳуқуқий кафолатлари: - қонунчиликни такомиллаштириш; - назорат-контрол қилиш чоралари; - ҳимоя чоралари; - жавобгарлик чоралари. Қонунийликни таъминлаш ва муҳофаза этиш Қонунийликни ҳимоя этиш ва таъминлашдаги фарқ шундаки, қонунийликни муҳофаза этиш унинг бузилиши билан, қонунийликни таъминлаш эса, бундай бузилишларнинг олдини олиш ва қонунийликни мустаҳкамлаш билан боғлиқ. Қонунийликни муҳофаза қилиш тизими ўз ичига қуйидагиларни олади: 1) ҳуқуқ ижод этиш ва ҳуқуқни қўллаш жараёнида ҳуқуқбузарликларни аниқлаш, уларни зудлик билан бартараф этиш; 2) Ҳуқуқни муҳофаза этиш ҳамда ҳуқуқ ва ҳуқуқий тартиботни тиклаш воситаларини ҳаракатга келтириш; 3) Ҳуқуқ ва қонунлар бузилишида айбдор бўлган мансабдор шахсларни жавобгарликка тортиш. Мансабдор шахс томонидан содир этилган ҳар қандай ҳуқуқбузарлик қонунийликни бузилиши деб қараладими, деган саволга адабиётларда бир тарзда тасдиқловчи жавоб берилади. Бироқ, баъзи олимлар бу фикрга қўшилмайди. Масалан, қонунийлик суд хатоларига йўл қўйилиши ҳолларини истисно қилмайди, ҳуқуқни қўллаш фаолиятининг бошқа турларида ҳам шундай хатолар учраб туради. Бунда қонунийликни бузилиши деб, ҳуқуқни қўллашдаги хатолик билан билан боғлиқ қонунни оддий бузилишини эмас, балки мансабдор шахснинг

қонунга зид хатти-ҳаракатидаги йўналиш(тенденция)ни тан олиш керак. Мисол. конкрет ҳолатда ҳуқуқбузарнинг шахсини эътиборга олмаган ҳолда маъмурий жазо чорасини белгилаш қонун бузилиши ҳисобланмайди, бироқ бундай қатор фактларни жамлаб қараганда ҳуқуқбузарларнинг шахсини эътиборга олмаган ҳолда маъмурий жазо чораларини белгилашдаги мансабдор шахснинг хатти- ҳаракатида муайян йўналиш мавжудлигини очиб беради. Айнан мансабдор шахснинг қонунга зид хатти-ҳаракатидаги мунтазамлик қонунийликни бузилиши деб баҳоланади. Қонунийлик реал амал қилувчи ҳуқуқ тизимидир, бу қуйидагиларни англатади: 1) Жамият ва давлатда ҳуқуқий қонунчиликнинг мавжудлиги, яъни амалдаги қонунлар идеал ҳуқуқни, ҳуқуқий принципларни, умуминсоний қадриятларни, эркин демократик ва ҳуқуқий давлат ғояларини адекват ифодалайди. Бунда конституция ва б. Қонунлар халқаро ҳуқуҳнормалари ва принципларига, халқаро стандартларга, инсоннинг ажралмас ҳуқуқларига мос келади. 2) Давлат органлари ва жамоат ташкилотлари, мансабдор шахсларнинг ҳаракатларида конституция ва б.қонунлардаги қоидаларнинг турли шаклларда тўлиқ амалга оширилиши. Бу мансабдор шахслар фуқаролар ва б.шахслар томонидан ўзларининг ҳуқуқ ва эркинликларидан фойдаланишларини таъминлашлари, шунингдек, кўрсатилган ҳуқуқ ва эркинликлар бузилган тақдирда ёки фуқаролар билан мансабдор шахслар ўртасида конфликтлар юзага келганда қонун бўйича муҳофаза қилиши лозим бўлган шахслардир. 3) Конституция ва б.қонунларни амал қилишининг самарали ҳимоясини таъминланиши. Юридик ҳимоянинг бу тизими ўз ичига: 1) қонунларнинг ҳаракатда бўлиши устидан давлат контроли ва назорати тизимини, 2) фуқаролар ва б.шахслар томонидан ўз ҳуқуқ ва эркинликларини, қонуний манфаатларини индивидуал ҳимоя қилиш тизимини олади.

Мана шу уч элементнинг мавжудлиги эркин жамиятда реал амал қилувчи ҳуқуҳқ тизими сифатидаги қонунийлик мазмунини ташкил этади. қонунийликни бузилиши доимо фуқаролар ва бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига, ижтимоий ва давлат манфаатларига сезиларли даражада путур етказилишини англатади. Амалда мансабдор шахслар томонидан йўл қўйиладиган қонун бузилишларининг баъзиларини қонунийликни бузилиши деб фарқлаш эмпирик ва адекват бўлмаган тарзда амалга оширилади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари амалиёти учун қонунийликни бузиш ҳолларини бир неча турларга бўлиш хос («қўпол», «жуда қўпол»). Бироқ бундай фарқлаш жуда тўғри эмас. Чунки, қонунийликни ҳар қандай бузилиши катта ижтимоий хавфни келтириб чиқаради, шахсга жиддий зарар етказади. Албатта, қонун бузилиши билан қонунийликни бузилиши орасида реал фарқлар мавжуд. Қонуннинг бузилиши айни пайтда қонунийликнинг ҳам бузилиши ҳисобланиши қуйидаги ҳолларда кузатилади: 1) Конституция ва б. қонунлар нормаларининг бузилиши (фуқаролар ва б. шахсларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг бузилиши, фуқаролар ва б. шахсларга имтиёзларнинг ноқонуний берилиши, фуқаролар ва б. шахсларнинг мажбуриятларни ўташдан ноқонуний озод этиш); 2) Мансабдор шахслар томонидан томонидан ўз хизмат вазифаларини бажаришлари билан боғлиқ жиноятларни содир этишлари (пора олиш, мансаб мавқеини суистеъмол этиш ва б.). Шу билан бирга мансабдор шахслар томонидан қонунни баъзи бузилишлари қонунийликни бузилиши деб қаралмаслиги керак: а) Конституция нормаларини конкретлаштирувчи қонунни жиддий бўлмаган ҳолда бузиш; б) Мансабдор шахслар томонидан ўз хизмат вазифаларини бажариш билан боғлиқ бўлмаган ҳолда жиноятлар ва б. ҳуқуқ бузарликларни содир этиш ҳоллари.

Давлат органлари фаолиятида қонунийликни таъминлаш тизими қонунийликни бузилиш ҳолларини олдини олиш ва қонунийликни мустаҳкамлашга қаратилган чоралар йиғиндисидан иборат, улар икки қисмдан иборат: 1) қонунийликни бузилишини олдини олиш; 2) қонунийликни мустаҳкамлаш. Қонунийликнинг бузилишини олдини олиш қонунийликни бузилиш сабаблари ва шароитларини аниқлашни, уларни йўқотишни, қонунийликни бузилишига олиб келувчи барча салбий омилларни, жараёнларни тугатишни англатади. Бундай омиллар қаторига: сиёсий нобарқарорлик, аҳоли ва мансабдор шахс ҳуқуқий маданиятининг пастлиги, профессионал ҳуқуқий онг деформацияси, мансабдор шахс томонидан қонунийликка нисбатан мақсадга мувофиқликнинг устун қўйилиши ва ҳ. киради. Қонунийликни мустаҳкамлаш давлат органлари ва мансабдор шахслар фаолиятида қонунийлик кафолатларини шакллантириш ва такомиллаштиришни тақозо этади. Қонунийликнинг ҳуқуқий кафолатлари: - қонунчиликни такомиллаштириш чоралари; - қонунийликни бузилиш ҳолатларини аниқлаш чоралари; - ҳимоя чоралари; - жавобгарлик чоралари; - қонунийлик аҳволи устидан назорат ва контрол олиб бориш чоралари; - қонунийликни бузилишини олдини олиш чоралари. Қонунийлик аҳволи устидан назорат ва контролга қуйидагилар киради: 1) давлат ҳокимияти олий органларининг контроли; 2) давлат бошқаруви олий органлари контроли; 3) суд контроли; 4) прокурор назорати; 5) жамоат назорати.

Ҳуқуқий тартибот тушунчаси, қадр-қиммати ва объектив зарурлиги Қонунийлик билан чамбарчас боғлиқ ҳолда бошқа бир ижтимоий-ҳуқуқий ҳодиса - ҳуқуқий-тартибот туради. Ҳуқуқий-тартибот - бу ҳуқуқ ва қонунга асосланган ижтимоий муносабатларнинг тартибга солинган ҳолатидир. Ҳуқуқий-тартибот - бу ҳуқуқий нормалар қоидаларининг барча ҳуқуқ субъектлари томонидан аниқ ва тўла амалга оширилиши натижасида ўрнатиладиган ижтимоий муносабатлар тизимидир. Ҳуқуқий-тартибот - бу ҳуқуқий талабларни амалга оширишнинг охирги натижаси, ҳуқуқ нормаларига риоя этиш, уларни бажариш натижасидир, яъни қонунийликнинг амалга оширилиши ҳуқуқий тартиботга олиб келади. Қонунийлик билан ҳуқуқий-тартибот ўзаро чамбарчас боғлиқ. Ҳуқуқий- тартибот ҳуқуқий тартибга солишнинг мақсади, натижаси ҳисобланади, чунки: 1. Ҳуқуқий-тартиботга фақат ҳуқуқий тартибга солиш ва қонунийликни такомиллаштириш йўли билан эришилади. 2. Қонунийликнинг мустаҳкамланиши албатта ҳуқуқий тартиботнинг мустаҳкамланишига олиб келади. 3. Ҳуқуқий тартибот мазмуни қонунийлик мазмунига боғлиқ ҳолда шаклланади. Ҳуқуқий тартиботни шакллантиришда ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг барча элементлари иштирок этади. Уларнинг сабабий-оқибат алоқадорлиги жамият ҳуқуқий ҳаётининг асосини ташкил этадики, бу охир оқибатда ҳуқуқий тартиботнинг ўрнатилишига олиб келади. 1. Ҳуқуқ нормалари - бу ҳуқуқий тартиботнинг норматив асоси, ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг бошланғич бўғинидир. 2. Ҳуқуқий муносабатлар - ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг элементи бўлиб, улар қонун чиқарувчи орган томонидан тахмин қилинган идеал ҳуқуқий тартиботдан ҳуқуқий нормалар билан назарда тутилган ижтимоий муносабат

иштирокчиларининг конкрет хатти-ҳаракатига ўтишни таъминлайди. Ҳуқуқий тартибга солиш механизмининг бу босқичида ҳуқуқий муносабат субъектларининг лозим даражадаги хулқини кафолатловчи қонунийлик қўшилади. 3. Юридик ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга ошириш актлари ҳуқуқий тартиботнинг якунловчи шартидир. Қонунийлик режими шароитида ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари уларнинг реал хатти-ҳаракатларида ифодаланади, ўз мақсадига етади, шу тариқа ҳуқуқий тартиботни ташкил этувчи ижтимоий муносабатлар тизимига айланади. Ҳуқуқий тартиботнинг мазмунини субъектларнинг ҳуқуққа мос хатти-ҳаракатлари, хулқ- атвори ташкил этади, бу шундай хулқ-атворки, у ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинган ва ҳуқуқий тартибга солиш мақсадларига эришган бўлади. Ҳуқуқий тартибот тузилиши - бу ҳуқуқ билан тартибга солинган ижтимоий муносабатлар тизимининг уларнинг тармоқлари мазмуни хусусиятларига мувофиқ ҳолда бирлиги ва айни вақтда бўлинишидир. Ҳуқуқий тартибот - бу амалга оширилган ҳуқуқ тизимидир. У ҳуқуқнинг тегишли тармоқлари нормалари билан тартибга солинган конституциявий, маъмурий, молиявий, ер, оила ва ижтимоий муносабатларнинг бошқа турларини ўз ичига олади. Тузилиш жиҳатдан ҳуқуқий тартибот ҳуқуқ тизимининг амалга оширилган элементларини акс эттиради. Ижтимоий муносабатларнинг махсус тизими сифатидаги ҳуқуқий тартиботнинг хусусияти шундаки, у фақат ҳуқуқ нормалари асосида юзага келади ва шу сабабдан давлат томонидан қўриқланади. Ҳуқуқий тартибот билан жамиятда мавжуд бўлган барча муносабатлар қамраб олинмайди. Ижтимоий ҳаётнинг муайян қисми ҳуқуқий тартибга солинишга эҳтиёж сезмайди. У бошқа ноҳуқуқий ижтимоий нормалар таъсирида бўлади. Бу маънода ҳуқуқий тартибот норматив тартибга солиш таъсирида шаклланувчи ижтимоий муносабатлар

умумий тизимининг бир элементи бўлиб ҳисобланади. У ижтимоий тартиботнинг бир қисмидир. Ижтимоий тартибот ижтимоий нормаларни тадбиқ этилиши натижасида шаклланадиган ижтимоий муносабатларнинг яхлит жамланган тизимидан иборат. Ҳуқуқий давлатда ижтимоий тартиботнинг барча элементлари ўзаро алоқадорликда ва давлат ҳимоясида бўлади. Бироқ, фақат ҳуқуқий тартиботгина махсус давлат чоралари билан қўриқланади. Ижтимоий тартиботни ташкил этган муносабатлар тизимида асосий боғловчи бўғин бўлиб ҳуқуқий тартибот ҳисобланади, чунки у муайян даражада норматив тартибга солишнинг энг муҳим хусусиятларини акс эттиради. Қонунийлик ва ҳуқуқий нигилизм Қонунийлик ҳақида гап юритар эканмиз, бу ўринда албатта ҳуқуқий нигилизм ҳақида ҳам сўз юритиш зарур. Зеро жамиятда қонунийликнинг тўла амалга ошишига тўсиқ ҳисобланадиган салбий ҳодисалардан бири бу ҳуқуқий нигилизмдир. Ҳуқуқий нигилизм бу- жамиятнинг муайян бир ҳолати билан белгиланадиган ҳуқуқий онг хасталигидир. Ҳуқуқий, яъни юридик нигилизм бу - ҳуқуқни ижтимоий қадрият сифатида эътироф этмаслик бўлиб, у ҳуқуқга, қонунга. Ҳуқуқий тартиботга негатив- салбий ёндошувчи, уни инкор этувчи ҳамда ҳуқуқнинг жамиятда тутган ўрнига, унинг зарурлигига ва аҳамиятига ишонмасликда ўзининг ифодасини топади. Нигилизм атамаси лотинча ― nihil - сўзидан олинган бўлиб, ―ҳеч нарса (ничто), ―ҳеч нима (ничего) маъноларини англатади 1 . Нигилизм ўз мазмунига кўра ижтимоий ҳодисалар қаторидан ўрин олган бўлиб, у айни пайтда қуйидаги хоссалар билан тавсифланади: - нигилизм жамиятда эътироф эитлган қадриятларга нисбатан жуда кескин ёндошуви билан ажралиб туради,

- нигилизмнинг ижобий характердаги бирон-бир мақсадга йўналтирилмаганлиги, - бу ҳодиса ўзида бирон-бир яратувчилик, ғояларини жамламаган. Таъкидлаб ўтиш керакки, жамиятда нигилизмнинг анча турлари мавжуд бўлиб, улар, ўз навбатида турли мезонлар асосида тавсифланади. Масалан, қандай қадриятларни инкор этишига қараб, нигилизмнинг сиёсий, диний, ахлоқий каби кўринишлари ажратилади. Ҳуқуқий, яъни юридик нигилизм бу - ҳуқуқни ижтимоий қадрият сифатида эътироф этмаслик бўлиб, у ҳуқуқга, қонунга, ҳуқуқий тартиботга негатив-салбий ёндошувчи, уни инкор этувчи ҳамда ҳуқуқнинг жамиятда тутган ўрнига, унинг зарурлигига ва аҳамиятига ишонмасликда ўзининг ифодасини топади. Илмий, ўқув адабиётида ҳуқуқий нигилизмнинг бир неча турлари ажратиб ҳам кўрсатилган. Масалан, россиялик ҳуқуқшунос олим, профессор Н.И.Матузов ҳуқуқий нигилизмнинг қуйидаги кўринишларини ажратган: 1. Қонунлар ва бошқа норматив актларни қасддан бузишлик. 2. Юридик қоидаларни оммавий тарзда бажармаслик ва уларга риоя этмаслик. 3. Бир-бирига зид ҳуқуқий актлар чиқариш. 4. Қонунчиликни мақсадга мувофиқлик билан алмаштириш. 5. Вакиллик ва ижро ҳокимияти тузилмалари ўртасида қарама- қаршилик. 6. Инсон ҳуқуқларининг бузилиши. 7. Ҳуқуқий нигилизмнинг назарий шакли мавжудлиги. (бу кўриниши илмий адабиётларда мавжуд бўлади). Профессор В.А.Туманов эса ҳуқуқий нигилизмнинг суст -пассив ва фаол шаклларини ажратади. Ҳуқуқий нигилизмнинг пассив шаклида ҳуқуқга нисбатан бефарқлик, лоқайдлик, унинг жамиятда тутган ўрни ва аҳамиятини етарлича баҳоламаслик хос. Фаол юридик нигилизм учун эса ҳуқуқга нисбатан онгли равишда дўстона бўлмаган муносабат хос. Бундай ёндошув вакиллари,

ҳуқуқнинг жамиятда тутган ўрни, унинг имкониятларидан бохабар, шу боис ҳам, улар ҳуқуқга қарши чиқадилар. Юқорида қайд этилган олим ҳуқуқий нигилизмни куйидагича турларга ажратади: A) ижтимоий онгнинг энг юқори қатламларида назарий қоидалар сифатида мавжуд бўлган ҳуқуқий нигилизм; Б) кўпчиликнинг оддий оммавий онгида қатъий андозалар, салбий қарашлар, нотўғри тушунишлар шаклидаги ҳуқуқий нигилизм; B) идоравий ҳуқуқий нигилизм - у идоравий манфаатлар устунлик қилиб, қонунларга зид келадиган, бироқ идоравий манфаатга мос актлар қабул қилишда ифодаланадиган нигилизм; Ҳуқуқий нигилизм бу- жамиятнинг муайян бир ҳолати билан белгиланадиган ҳуқуқий онг хасталигидир. Ҳуқуқий нигилизм анча мураккаб ҳодиса бўлиб, унга қарши кураш унчалик ҳам осон вазифа эмас. Айни пайтда, унга қарши кураш йўллари ҳар хил бўлиши мумкин. Улар сирасига қуйидагиларни критиш мумкин: - ижтимоий-иқтисодий характердаги ислоҳотлар; - ҳуқуқий тартибга солиш мазмунини ўзгартириш; - юридик нормаларнинг мазмунини имкон қадар аҳолининг турли қатламларига яқинлаштириш; - суд фаолиятининг характерини ўзгартириш ва алоҳида судга нисбатан ҳурмат ҳиссини тарбиялаш орқали одил судловнинг обрўсини кўтариш; - ҳуқуқ қўллаш амалиётини яхшилаш; - мазкур йўналишларда олиб бориладиган назарий ишларни ва шу кабилар. Юқоридагиларнинг барчаси, умуман олганда жамиятнинг ҳуқуқий маданиятини оширишга қаратилган ҳамдир. Демак, юқори даражадаги ҳуқуқий маданиятнинг мавжудлиги - ҳуқуқий нигилизмнинг камайишига олиб келиши аниқ. Ҳуқуқий идеализм –ҳуқуқий нигилизмдан фарқ қилган ҳолда, у ҳуқуқнинг жамиятда тутадиган ўрнига юқори баҳо беради. Бу икки ҳодисанинг ҳам

озиқланадиган манбаси битта- ҳуқуқий жоҳиллик, ҳуқуқий онг хасталиги, сиёсий- ҳуқуқий маданиятнинг заифлиги. Шу боис, бу икки ҳодисанинг бир медалнинг икки томони дейиш мумкин 1 . Айтиш керакки, ҳуқуқий идеализм дарров кўзга ташланиб ҳам турмайди, уни тезда пайқаш ҳам қийин. Бироқ, унинг натижалари давлат ва жамият учун жуда сезиларли бўлиши мумкин. Бу шунда кўринадики, ҳуқуқга амалга ошмайдиган орзу-умидлар боғланади, ундан ортиқча натижалар кутилади, оқибатда эса, кутилган натижаларни бера олмаган ҳуқуқнинг қадр-қиммати анча тушиб кетиши мумкин. Шунинг учун, ҳуқуқни мутлақ қадрият сифатида кўкларга кўтариш ҳам мақсадга мувофиқ эмас, унинг реал ҳаётда ўрни ва роли қандай бўлса, ўшанга мувофиқ равишда вазифалар юклатган маъқулдир. Ҳақиқатан ҳам, фақат яхши қонунлар қабул қилиш билангина мақсадга эришиши мумкин бўлса, аллақачон жамият жуда илгарилаб кетган бўлар эди. Бироқ, бу яхши қонунлар яхши натижа беришлари учун, шароит, яъни иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, маънавий омиллар пишиб етилган бўлишиш керак. Қонунларнинг кучсизлиги, уларнинг ҳаётий эмаслиги аҳоли орасида унга ишончсизликни, лоқайдликни шакллантириши мумкин. Қонунга лоқайдлик эса, аста-секин ҳокимиятга лоқайдликка олиб келиши мумкин. Қонунлар ижроси билан кучли. Ш.Монтескье мана шу масалага доир ёзган эди: «қачонки мен у ёки бу мамлакатга отланадиган бўлсам, у ерда мен яхши қонунлар борми деб қизиқмайман, чунки яхши қонунлар ҳамма жойда ҳам бор, мен асосан, қонунларнинг қандай амалга ошаётганлиги билан қизиқаман». Айни пайтда, қонунларнинг бажармаслигига аҳолининг ҳам дахли бор бўлади, албатта. Жамиятнинг ҳуқуқий онги ва маданиятининг пастлиги ҳам бу ҳолатга олиб келади. Марказда қабул қилинган яхши қонуннинг тақдири, кўпинча маҳаллий амалдорларнинг умумий ҳуқуқий маданияти, давлатона ёндошувига боғлиқ ҳолда ижро этилади. Шундай қилиб, ҳуқуқий нигилизм ва ҳуқуқий идеализм жамиятнинг умумий ҳуқуқий онги ва умумий ҳуқуқий маданияти ҳамда ҳуқуқий тафаккури билан боғлиқ ҳодисалардир.

Шу боис ҳам жамятнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини кўтариш долзарб масаладир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганларидек, «...Халқимизнинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш давлат сиёсати даражасига кўтарилиши лозим. Зеро, мустақиллик сўзининг замирида ҳам катта, улуғ ҳуқуқга эга бўлиш деган тушунча ётади. Конституция ва қонун устунлиги давлат ва унинг органлари, мансабдор шахслар, барча жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг Конституция ва қонунларга мувофиқ фаолият олиб боришини тақозо этади. Бундан ташқари, бу конституциявий тамойил, барча норматив ҳуқуқий актлар Конституцияда мустақкамланган қоидаларга тўлиқ мос келишини ҳам қатъий талаб этади. Мазкур конституциявий принципгага тўла риоя этиш, оқибат натижада мамлакатда қонунчилик ва ҳуқуқий тартибот, тараққиёт ва барқарорлик ҳукм суришига олиб келади. Шу муносабат билан, конун устуворлиги ҳақида фикр юритилаётганда, аввало бир масала ҳақида таъкидлаб ўтиш жоиз. Тадқиқотчилар томонидан қонун устуворлиги билан ҳуқуқ ҳукмронлиги тушунчалари бир мазмундаги, синоним ходисалар сифатида тушунилиш холлари мавжуд. Бироқ, илмий адабиётда, улар моҳиятан яқин ҳуқуқий ҳодисалар бўлса-да, айни пайтда, бир- биридан муайян даражада фарқланиши курсатилади. Ҳуқуқ ҳукмронлиги бу шунда кўринадики, ҳар қандай давлат, ўзи ҳуқуқий нормалар яратар экан, энг аввало ўзи айнан шу ҳуқуқий нормаларга риоя этиши керак, яъни амалдаги ҳуқуқ нормалари фуқаролар учун қанчалик мажбурий характерга эга бўлса, давлат учун ҳам шунчалик мажбурий характерга эгадир. Давлат ҳокимияти қонунда белгилаб қўйилган асосларда ва доираларда ҳаракат қилмоғи, давлат органлари эса, ҳеч бир истисносиз ҳаракатдаги ҳуқуқ нормаларига бўйсунмоғи лозим. Бунинг маъноси шуки, давлат органлари фақат қонун берган ваколат доирасида ҳаракат қилиб, Конституцияга мувофиқ унинг компетенциясига (ҳуқуқ ва мажбуриятлар мажмуи) кирадиган қарорларни қабул қилиш ва ҳаракатларни содир этиш ҳуқуқига эга.

Ҳуқуқ ҳукмронлиги бу - давлатнинг, унинг мансабдор шахсларининг, давлат органларининг, фуқароларнинг ва уларнинг турли тузилмаларининг фаолияти ҳуқуқ билан боғлиқлиги, ҳуқуқ асосида кечишидир. Қонун устуворлиги бу - муайян бир давлатда амал қилиб турган ҳуқуқ манбалари, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ичида қонуннинг олий юридик кучга эга эканлиги, барча қонун ости актлари қонунга мос келиши лозимлигидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг учинчи боби ҳуқуқий давлат барпо этишда муҳим бўлган ушбу принципни ўзида мустаҳкамлаган: Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларнинг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. (15 -модда.) Олий юридик кучга эга бўлган ва Ўзбекистон ҳудудида бевосита тўғридан - тўғри амал қиладиган Конституциянинг устунлиги шуни англатадики, Ўзбекистон ҳудудида қабул қилинадиган барча қонунлар ва бошқа норматив актлар Конститцияга зид келмаслиги, унга мос келиши лозим. Давлат ҳокимияти органлари, мансабдор шахслар, фуқаролар, ўзини- бошқариш органлари, барча бошқа ташкилот ва тузилмалар Ўзбекистон Конституцияси ва қонунларига риоя этишлари керак. Шу тариқа давлат фаолияти ҳуқуқ ва қонунлар билан ―боғлаб қўйилади, маълум даражада чеклаб қўйилади. Зотан, «Чинакам демократик жамиятда Президент хам, оддий фуқаро ҳам конунга риоя этади. Бошка иложи йўқ.» Қонунларга риоя этиш учун улар расмий тарзда эълон этилган бўлиши шарт. Қонунларнинг эълон қилиниши- уларга риоя этишнинг шартидир, чунки эълон қилинмаган қонун қўлланилмайди. Қонун устуворлиги ва ҳуқуқ ҳукмронлиги (― rull of low ) - ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим тамойилларидан, тавсифларидан бири ҳисобланади. Шу боис ҳам олимлар ҳуқуқ устуворлиги билан қонун устуворлигини алоҳида талқин этишлари ҳам бежиз эмас, албатта. Мутахассисларнинг

таъкидлашича, ҳатто ҳуқуқ усутворлиги ғоясининг ―ёши қонун устуворлиги ғоясиникидан улуғроқ, яъни ундан олдинроқ шаклланган. қонун устуворлиги ғоясининг мазмунини Конституциянинг устуворлиги, қонунни қабул қилишнинг ва унга тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритишнинг алоҳида тартиботи, муолижа жараёни мавжудлиги, қонунга барча бошқа норматив-ҳуқуқий актларнинг мос келиши мажбурийлиги, қонунни амалга ошириш ва уни муҳофаза этишнинг махсус механизми мавжудлиги, яхлит қонунчилик тизимининг зиддиятсиз бўлишини таъминлайдиган конституциявий назоратнинг мавжудлиги ташкил этади. Ҳуқуқ устунлиги ўз ичига қуйидагиларни олиши керак: 1. давлат ва жамият ҳаётининг барча муҳим масалаларига ҳуқуқ ва қонун нуқтаи-назаридан қараш ва ҳал этиш, 3. умуминсоний ахлоқий-ҳуқуқий қадриятлар ва ҳуқуқнинг формал- регулятив қадриятларини легитимли оммавий ҳокимий куч билан билан уйғунлаштириш, давлат ва жамоат органларининг ҳар қандай қарорларини ғоявий-ҳуқуқий асослаш, 4. давлатда ҳуқуқнинг ифодаланиши ва ҳаракатини таъминлашнинг ишончли воситалари механизми мавжудлиги. Ҳуқуқ устунлиги ҳақида гапирганда, албатта, ҳуқуқ ва қонуннинг бирлиги тамойилигини ҳам таъкидлаш лозим. Чунки бу ҳуқуқий давлат қуриш амалиёти учун жуда муҳим ҳуқуқий масала. Зеро ҳуқуқий давлатда исталган норматив -ҳуқуқий акт нафақат шакли, номланиши, қабул қилиниш тартиби бўйичагина эмас, балки мазмуни ва моҳиятига қараб ҳам ҳуқуқий қонун бўлиши керак. Бунинг маъноси шуки, мазкур қонун, албатта ўзида инсоннинг табиий ҳуқуқларини жамлаган, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари борасидаги халқаро андозаларга мос келадиган, қонунда белгиланган асос ва тартибда шаклланган давлат органи томонидан қабул қилинган бўлиши керак. Конуннинг устунлиги шунда вожиб бўладики, қачонки, унга тегишли иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий замин ҳозирланган бўлса.

Ҳуқуқ хукмронлиги шунда яратувчилик ҳарактерига эга бўладиким, қачонки у ўзида ҳақиқат, тафаккур, идрок, виждон, ҳалоллик, эркинлик, биродарлик ва адолат каби умуминсоний- ахлоқий қадриятларни ўзида ифодалаб, уларнинг ҳаётга сингишига хизмат қилса.. «Чинакам ҳуқуқий давлат барпо этмок учун мамлакатда адолатли, инсонпарвар, демократик конунлар тантана килмоги шарт». Айтиш жоизки, ҳуқуқ хукмронлиги ва қонун устуворлиги, энг аввало адолатга асосланмоғи, адолат ҳукмронлигига олиб келмоғи лозим, яъни Конституциямизнинг 13 моддасида мустаҳкамланганидек, ―...инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр- қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади деган қоиданинг реал амалга ошишини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Шундай қилиб, қонун устуворлиги албатта ҳуқуқий қонун устуворлигини назарда тутиши, давлатнинг ҳуқуқий қонун билан боғлиқлиги, ҳуқуқ билан боғлиқлиги ҳуқуқий давлат қуришда муҳим эканлиги, шубҳасиздир Айни пайтда, «Ҳаётий зарур конунлар тайёрлаш ва кабул қилиш жамиятни муваффакиятли тарзда ислох қилишнинг муҳим шарти бўлиб, конун бизнинг мамлакатимизда ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг асосий воситасига, давлат микёсидаги вазифаларни хал этишнинг таъсирчан омилига айланиб бормокда». Конуннинг бундай нуфўзга эга бўлишини таъминлашда қонун устуворлиги тамойили ҳал қилувчи роль ўйнаши, шубҳасиздир. Шу ўринда бир масала, яъни қонун устуворлигини таъминлашда аҳолининг, айникса ёшларнинг қонунларга ҳурмат ҳисси билан қарашини шакллантириш масаласи муҳимлигини яна бир таъкидлаш билан бир қаторда, тарбия тизими ичида, айнан оиланинг ўзига хос ўрин тутиши, барча ижобий фазилатлар, аввало оилада фарзандга сингдирилиши ва шу муносабат билан, жамиятда қонунга итоаткор шахснинг шаклланиши учун оиланинг масъулияти, ҳатто маънавий жавобгарлиги мавжудлигини қайд этиш ўринли, бизнингча.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т.: «Ўзбекистон».1995. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.:Ўзбекистон. 1992. Ўзбекистон:миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. -Т.: 1996. -44-б. 3. Ватан саждагох каби муқаддасдир. 3-том. -Т.: «Ўзбекистон», 1996, 53-бетлар 4. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон.2005.74-б. 5. Каримов И.А.Ўзбекистон демократик тараққиётнинг янги босқичида.Т.: Ўзбекистон.2005.70-бет . 6. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ва манфаатлари –энг олий қадриятдир. Халқ сўзи.2005 йил 8 декабр. 7.Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил, 17 феврал.

Похожие

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Қорақалпоғистон давлат ҳокимияти органларининг ўзаро муносабатлари

Давлатнинг шакли ва функциялари муаммолари

Диний ва анъанавий ҳуқуқий оилалар