Demokratik jamiyat va O'zbekistonda milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar vobastaligi e'tiqod erkinligi - Юриспруденция - Рефераты

Demokratik jamiyat va O'zbekistonda milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar vobastaligi e'tiqod erkinligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Demokratik jamiyat va O'zbekistonda milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar vobastaligi e'tiqod erkinligi Reja: 1. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligi-demokratik sivilizatsiya. 2. E'tiqod erkinligi-jamiyat demokratiyasi mezoni. 3. Dunyoviy davlat va din. Din va mafkura.

Milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligi-demokratik tsivilizatsiya Tarixiy rivojlanish o'ta murakkab, ziddiyatli jarayon. Bu jarayon ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik ulug'vorlik va pastkashlik kabi qarama-qarshi xodisalarning, g'oyalarning o'zaro ta'siri va kurashidan iborat. Tarixiy merosimizni, qadriyatlar tizimini o'rganganimizda mana shu ziddiyatli jarayonga e'tibor berishimiz kerak. Yuqoridagi ziddiyatlarni tan olish masalaning bir tomoni, xolos. Qadriyatlarning paydo bo'lishi shakllanib, barqarorlashib qolishi yoki ma'lum vaqtdan so'ng iste'moldan chiqib ketish sabablarini aniqlash orqali biz tarixiy rivojlanishning ma'naviy asoslarini aniqlashga erishamiz. Qadriyat tushunchasining mohiyatidan kelib chiqadigan bo'lsak, asrlar sinovidan o'tgan, xalqning turmush tarzida barqarorlashib qolgan, o'tmishni kelajak bilan bog'lashga xizmat qiladigan moddiy va ma'naviy boyliklar, san'at asarlari, diniy marosim va odatlar, oilaviy an'analar qadriyat sanalishi mumkin. Demak, har qanday ijtimoiy hodisa, har qanday an'ana, har qanday insoniy xislat, odat qadriyat bo'lavermaydi. Erkin fuqarolik jamiyatiga dunyodagi ko'pdan- ko'p davlatlar asrlar davomida to'plagan tajriba va demokratik an'analarni rivojlantira borib, etib kelganlar. Prezident shu haqda mulohaza yuritar ekan, biz shunday jamiyatni barpo etishni orzu qilmoqdamiz va shunga intilmoqdamiz, deb ta'kidlaydi. Lekin bu go'zal orzuga erishmoq uchun tinimsiz intilish, jamiyat hayotining barcha sohalarini takomillashtirish, umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o'rganib, o'z zamonamizga tadbiq etishimiz lozim. Shu bilan birga milliy o'ziga xosligimizni, asrlar sinovidan o'tgan an'analarimizni, hamisha iymon-e'tiqod bilan yashash kabi hayotiy tamoyillarimizni ham saqlab, yuksaltirib borishimiz zarur. Prezidentimiz demokratik jamiyatini shakllantirish uchun, eng avvalo, odamlarning dunyoqarashi va tafakkurini turli-tuman asoratlardan tozalashimiz zarurligini qayta-qayta takrorlab kelmoqda. Ammo bu ish nihoyatda qiyin va murakkab muammo. Shuning uchun ham Islom Karimov qayta-qayta uqtirganidek,

“biz kishilar dunyoqarashini boshqarish fikridan yiroqmiz, balki biz odamlarning tafakkurini boyitish, uni yangi ma'no va mazmun bilan to'ldirish tarafdorimiz”. Demak, odamlarning dunyoqarashini boshqarish emas, balki uni yangi ma'no va mazmun bilan boyitish haqida gap ketayapti. Odamlarning dunyoqarashini boshqarish totalitarizmga olib boradi, ya'ni, odamlarning ong-tushunchasiga totalitar g'oyalar zo'rlab singdiriladi. Odamlarning dunyoqarashi va tafakkurini yangi mazmun va ma'no bilan boyitishda, birinchi navbatda, odamlar dunyoqarashi va tafakkurining voqelikka nisbatan ta'sirini inobatga olish mutlaqo zarur. Bunda eng ta'sirchan va samarali vosita milliy istiqlol g'oyasidir. Shuning uchun ham milliy istiqlol g'oyasini yoshlar qalbi va ongiga singdirishda milliy omillar bilan birga umuminsoniy qadriyatlar roliga ham katta e'tibor berish kerak . Aniqroq aytganda milliy va umuminsoniy qadriyatlar vobastaligi bu boradagi eng to'g'ri yo'ldir. “O'zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy printsiplarga asoslanadi, - deyildi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13-moddasida, - ularga ko'ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari – oliy qadriyat hisoblanadi”. 62 Fuqarolik jamiyati inson shaxsiyatini mukammallikka ko'tarishga asoslangan jamiyat hisoblanadi. IX-XII asrlardagi ilk Sharq Uyg'onishi, Amir Temur davridagi o'rta asr Uyg'onish davri, XV-XVI asrlardagi g'arb Uyg'onish davrlari da fuqarolik jamiyatining o'ziga xos shakllari qaror topib, insonning qadr- qimmati, uning iste'dod va qobiliyati katta e'tiborga molik bo'lgani uchun ham biz O'zbekistonda qaror topayotgan demokratik jamiyatda ham xuddi shu inson omilini yuqori ko'tarishimiz kerak. Bunda insonning ichki, ruxiy olami, ma'naviyati hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Insonning ichki, ruhiy olamidagi eng ta'sirli xususiyatlar, uning go'zallik va xunuklik haqidagi tasavvurlari, hayotdan lazzatlanib yashash ko'nikmalari asosida milliy qadriyatlar shakllanib boradi. Insonning hayojonlari, iztiroblari, uy-xayollari, orzu-umidlari, intilishlari hayotni harakatga keltiruvchi asosiy omillar hisoblanadi. Ma'lumki, yuksak

hissiyotlarsiz, orzu-intilishlarsiz, faol hissiy xarakatlarsiz hech bir sohada rivojlanish bo'lmaydi. Fanda, texnikada, ishlab chiqarishdagi o'zgarishlar, yangiliklar, yuksalishlar insonning ruhiy bardamligi, yuqori kayfiyatlari, orzu- umidlarini ro'yobga chiqarish uchun qilgan harakatlarisiz ro'y bermaydi. Hayotda yuqoridagi fikrlarni tasdiqlovchi misollar ko'p. Chet el firmalarining birida shunday tajriba o'tkaziladi. Ishlab chiqarish samaradorligini ko'tarish, odamlarning ishga bo'lgan munosabatlarini o'zgartirish uchun ko'plab chora- tadbirlar, jumladan, iqtisodiy rag'batlantirishlar ham sinab ko'riladi. Ammo bu chora-tadbirlar kutilgan natijalarni bermaydi, samaradorlik ham, mahsulot sifati ham avvalgidek past darajada qolaveradi. Yana bir taklif qo'llab ko'riladi: ma'lum soat ishlagandan so'ng ishchilarga 20 daqiqalik tanaffus e'lon qilinadi. Ana shundan so'ng hamma sohada jiddiy o'zgarishlar, jonlanish boshlandi. Buni qanday tushunish mumkin? Ishchilarning charchab, shu 20 daqiqada jismonan dam olishlari ro'y bergani yo'q. Hamma gap ruhiy omilda. Ishchilar shu 20 daqiqada bir-birlari bilan suhbatlashib, fikr almashib, talashib-tortishib, ruhiy kuch-quvvat yig'ib oladilar. Ruhiy muloqot har qanday rag'batdan ustun keladi. Insonning ichki, ruhiy olami qadriyatlar tizimida muhim o'rin tutadi. Zotan, insonning o'zi eng buyuk qadriyatdir. Shuning uchun ham Prezidentimiz komil inson tarbiyasiga e'tibor berib kelmoqda “endigi asosiy vazifa kishilarimizning mustaqil fikrlashga o'rganishi, o'ziga ishonchining orta borishidir”. 63 Bu hayotiy haqiqat biz hamisha amal qiladigan tamoyilga , jamiyat rivojining asosi va shartiga aylanishi hamda o ' zida yaxlit bir tizimni mujassam etmog ' i lozim . Bu tizim markazida ma ' naviyat , odob - ahloq , ma ' rifat kabi o ' lmas qadriyatlar turmog ' I kerak . Mana shunday chinakam insoniy fazilatlarga ega bo ' lgan yoki bo ' lishga intilgan odam demokratiya ne ' matlarining oddiy iste ' molchisi emas , balki ularning faol yaratuvchisi va himoyachisiga aylanadi , shu tariqa demokratik jamiyat asoslarini amalda barpo etish , inson haq - huquqlari va erkinliklarini ta ' minlash mumkin bo ' ladi . Shundagina inson o'z mamlakatining tom ma'nodagi munosib fuqarosi bo'la oldi.

E'tiqod erkinligi-jamiyat demokratiyasi mezoni Komil inson tarbiyasi Islom Karimov dunyoqarashi va tafakkurining, yangi jamiyat barpo etish borasidagi barcha g'oya va ideallarining markaziy muammosi bo'lib kelmoqda. Yurtboshimiz o'zining mustaqillikning dastlabki yilida yaratgan “O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li” asarida bu masalani aniq ravshan ifodalab bergan edi. “Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo'yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o'rtaga qo'yilgan maqsadlarga erishish o'zlariga bog'liq ekanligini, ya'ni bu narsa ularning sobitqadam g'ayrat-shijoatiga, to'la-to'kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog'liq ekanligini anglab etishlari kerak”. 64 Yurtboshimizning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asarida komil insonni shakllantirish muammosining dolzarbligi yanada yorqinroq va asosliroq ta ' riflanadi . “Biz komil inson tarbiyasini, - deydi Prezident, - davlat siyosatining ustuvor sohasi, deb e'lon qilganmiz. Komil inson, deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o'zgalarga ibrat bo'ladigan bilimli, ma'rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli odamni oldi-qochdi gaplar bilan aldab bo'lmaydi, u har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib ko'radi. O'z fikr-o'yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi etuk odam bo'ladi.” 65 Komil inson tarbiyasida oliy o'quv yurti o'qituvchilarining vazifalari haqida Islom Karimov: “Yuksak malakali mutaxassislar - taraqqiyot omili” asarida shunday yozadi: “Birovni o'qitadigan, tarbiya qiladigan inson, avvalo, o'zi har jihatdan barkamol bo'lmog'i shart. Zamon talablari shuki, professor va o'qituvchilar o'zlarida mavjud bilim va saviya bilan cheklanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar tajribasini, biz endi boshlagan yo'lni ilgari bosib o'tgan davlatlar tajribasini qunt va sabot bilan o'rganib, mag'zini chaqib, undan keyin o'z talabalariga saboq berishlari zarur”. Islom Karimovning “O'zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” asarida aytilgan quyidagi fikrlar o'qituvchilar va talabalar uchun strategik dastur bo'lishi kerak. “Taraqqiyot taqdirini ma'naviy

jihatdan etuk odamlar hal qiladi. Texnikaviy bilim, murakkab texnalogiyani egallash qobiliyati ma'naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kerak. Aqliy zakovat va ruhiy-ma'naviy salohiyat-ma'rifatli insonning ikki qanotidir”. 66 Talabalarga ta ' lim va tarbiya berishda juda katta muammolar ko ' ndalang bo ' lib turibdi , shulardan ayrimlarini ta ' kidlab o ' tmoqchimiz . 1. Ta'lim berayotib tarbiyalash, tarbiyalay turib ta'lim berish tizimiga o'tish kerak. Bunda tarbiya asos va bosh maqsad hisobladi. Ta'lim berishdagi barcha hatti- harakatlar tarbiyaga bo'ysundirilshi kerak. 2. Barcha o'qituvchilar eng avvalo o'zlarini tarbiyachilar deb hisoblashlari kerak. Ular yoshlarga ta'sir qilishning ijtimoiy, ruhiy individual tomonlarini puxta egallab olishlari zurur. 3. Murabbiylar haqiqiy murabbiylik maxorati va tajribasiga ega bo'lishlari, ular o'z zimmalariga yuklatilgan ulkan vazifani chuqur hal qilishlari zurur. Bu xususda talabalarga quyidagi savollar bilan murojaat qilish mumkin: 1. Ta'lim va tarbiyaning yagonaligini qanday tushunasiz? Nima muhim? 2. Ta'lim orqali tarbiyalanish deganda ko'z oldingizga nima keladi? 3. Tarbiya jarayonida ta'limni singdirish mumkinmi? 4. Ta'limning uzluksizligi nima-yu, tarbiyaning uzluksizligi nima? 5. Ta'lim va tarbiya borasida o'qituvchidagi qaysi fazilatlarni yuqori baholaysiz? Komil inson tarbiyasi o'ta dolzarb, murakkab va qiyin ish. Ammo uni uddalay olmasak fuqarolik jamiyatini shakllantira olmaymiz. Buni Islom Karimov ochiq-oydin, ro'y-rost qat'iy qilib qo'yadi. O'zbekiston suveren davlat sifatida ijtimoiy-siyosiy hayotda ma'naviy yangilanish jarayonini amalga oshirmoqda, mustaqillikni har tomonlama mustahkamlash uchun ma'naviy poklanishsiz xalqni safarbar qilib bo'lmasligini hayotning o'zi ko'rsatdi. Shuning uchun ham respublika rahbariyati birinchi navbatda istiqlolning dastlabki paytidanoq bu borada zarur choralar ko'rdi. Islom Karimovning quyidagi fikrlari ma'naviy omilning nechog'lik katta ahamiyati borligini tasdiqlab turibdi. “Mustaqil O'zbekistonning kuch-

qudrat manbai - xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir. Xalqimiz adolat, tenglik, ahil qo'shnichilik va insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlardan osha avaylab-asrab kelmoqda”. 67 Sobiq ittifoq davrida buyuk imperiyachilik g ' oyalari negizida zo ' ravonlik bilan tashkil topgan totalitar tuzum siyosiy - iqtisodiy inqirozdan chiqish talvasasida so ' nggi bor O ' zbekistonga hamla qildi . Xalqning azaliy , milliy qadriyatlariga qarshi kurashni har qachongidan ham kuchaytiradi . Xalqning urf-odatlari, an'analari, madaniyati obdan oyoq-osti qilindi. Ona tilining qo'llanish sohasi sun'iy tarzda cheklab qo'yildi. Sobiq markazga siyosiy-iqtisodiy va ma'naviy qaramlik respublikada milliy madaniy-ma'rifiy ravnaqi uchun to'siq bo'ldi. Ma'naviyat va ma'rifat masalalarini bevosita jamoatchilik yo'li bilan rivojlantirishga katta e'tibor berilayotgani ma'naviyat ravnaqiga ommaviy xalq harakatini kuchaytirish bilan mamlakat har bir fuqarosi ongi va tafakkurini amaliy faoliyat asosida kengaytirishdek eng samarali usuldir. Mamlakat ma'naviy hayotini yanada yaxshilashda 1994 yil 23 aprelda qabul qilingan “Ma'naviyat va Ma'rifat” jamoatchilik Markazini tashkil etish to'g'risidagi Prezident Farmoni muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Markazning asosiy vazifasi va faoliyat yo'nalishi qilib o'zbek xalqining boy ma'naviy-madaniy- merosi, shaqrona umuminsoniy qadriyatlar asosida mamlakat, milliy kelajagini belgilaydigan ilg'or g'oyalarni yuzaga chiqarish, jamiyatdagi sog'lom kuchlar, yuksak iste'dod va tafakkur sohiblarining aqliy-ijobiy salohiyati Vatan istiqboli sari yo'naltirish, millatlar o'rtasida do'stlik hamjihatlikning ahamiyatini oshirish belgilab berildi. O'zbekiston hukumati mamlakat istiqboliga doir choralar belgilar ekan, uning eng avvalo yuksak ma'rifat va madaniyat mamlakati bo'lishi asosda barcha islohotlarning ma'rifiy negizini yaratish nuqtai nazaridan ish tutmoqda. Iqtisodga ham huquqiy tamoyillar va siyosiy islohotlarga ham, shuningdek jahon muammolarini hal etish, urush va tinchlik masalalariga ham ma'rifiy ko'z bilan qarash, yuksak madaniy umuminsoniy qadriyatlar talablari asosida

yondashish. Mustaqillik butun hayotimizni ostin-ustin qilib, mudroqlikdan uyg'otib, qarashlarimizni o'zgartirib yuborgani kabi ma'naviyatga munosabatimizni ham isloh qildi. Eskicha qarashlardan butunlay qutilmagan, yangilikning esa oldida dovdirab qolgan bir paytimizda eng to'g'ri yo'lni tanlashda, ma'naviyat muammolarini hal etishda bosh islohotga Davlat ko'makka keldi. Prezident ma'naviyatni himoya qilayotgan tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlab, shunday deydi: “Biz ma'rifat va ma'naviyatga tadbirkorlik va tijorat sohalari tomonidan qilinayotgan homiylikni qo'llab-quvvatlaymiz banday homiylarga engillik berish lozimligini ham bilamiz. Lekin homiylik mablag'lari chinakam badiiy asarlarga, chinakam ijodiy tadbirlarga sarflanishi shart. Xalqimizning kelajagi uchun suvday, havoday zarur bo'lgan bunday sohalarga birinchi va eng katta homiy-davlatning o'zi”. 68 Ma'naviyat, madaniyat hamisha milliy o'zlikni anglashgagina xizmat qilmaydi. Ularning faoliyat doirasi keng va rang-barangdir. Bir xalq hamisha ikkinchi bir xalqni o'sha mamlakatlar o'rtasidagi madaniy aloqalar ravnaqi iqtisodiy birlik, o'zaro hamkorlikka poydevor bo'lib xizmat qilishi mumkin. Zotan, ma'naviyat, madaniyat yuksak qadriyat, engilmas beqiyos qudratdir. YuNESKO amalga oshirayotgan “Ipak yo'li-muloqot yo'li” nomli xalqaro dastur ham aslida ana shu ezgu maqsadlarga xizmat qiladi. Shuning uchun ham O'zbekiston Prezidenti YuNESKO Kengashi 149-sessiyasining yalpi majlisida so'zlagan nutqida O'zbekiston bu dasturni to'la qo'llab-quvvatlashini ma'lum qilgan edi. Barcha xalqlar madaniyati, o'tmishi, o'ziga xos yashash tarzini birday ardoqlab kelayotgan mazkur tashkilot faoliyatiga yuqori baho berdi. Bugungi taraqqiyot surati ko'p jihatdan xilma-xil madaniyatlar va aql-zakovat integratsiyasiga bevosita bog'liq ekanini qayd etdi. Bu O'zbekistonning jahon taraqqiyotiga o'ziga xos munosabatini, chuqur ma'naviy qadriyatini ko'rsatadi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ma'naviy tiklanish haqida gapirganda xalqning azaliy qadriyatlarini tiklash borasida olib borilgan ishlarni ham alohida ta'kidlash lozim. 80-yillar o'rtalarida o'zbek xalq azaldan sevib, ardoqlab kelgan urf-odatlar va marosimlar, bayramlar cheklab qo'yildi, ba'zilarining o'rniga boshqa

bayramlar va marosimlar to'qib chiqarildi. Natijada, avvallari nishonlanadigan “Xosil bayrami”, “Qovun sayli”, “Gul sayli” va boshqa xalq bayramlari unutib qo'yildi. “Navro'z” bayrami esa avval taqiqlandi, so'ngra sun'iy tarzda “Navbahor” bayramiga aylantrildi. Bu haqda atoqli fayasuf olim Jondar To'lanov shunday yozadi: “Xalqimiz turmush tarzining tarkibiy qismiga aylanib ketgan udumlar va an'analarni, turli bayramlari, marosimlari hattoki, do'ppisi, sumalagi, beshigini cheklab qo'yish uchun turli hil baxonalarni o'ylab topdilar va ustalik bilan amalga oshirdilar. So'nggi yillarda... gap-gashtaklar, ko'pkari, qishda qilinadigan to'kmalar, qorxatlar eskilik sarqitlari deb e'lon qilindi”. 69 1989 yil yozida Respublika rahbarligiga kelgan I.A.Karimov kishilarning ma'naviy boyishiga, milliy madaniyatlarning bir-biri bilan yaqinlashuvi va o'zaro rivojlanishiga yordam beradigan xalq an'analari va bayramlarini tiklashga katta-e'tibor berdi. Bu o'rinda xalqimizning azaliy qadriyati, sevimli bayrami hisoblanmish “Navro'z” bayramini xalqimizga qaytib berilishi mamlakat tarixida katta voqea bo'ldi. 1991 yildan boshlab mamlakatda Prezident farmoniga ko'ra 21 mart - Navro'z umumxalq bayram sifatida nishonlanadigan bo'ldi. Dunyoviy davlat va din. Din va mafkura Juda ko'p qadriyatlar Islom dini bilan bog'liq. Ro'za va Qurbon hayitlari, turli marosimlarni tiklash, joy-joiyga qo'yish Prezidentdan katta jasorat va donolikni talab qildi. U butun xalqqa, din peshvolariga mana shunday murojaat qildi: “Din odamzotni hech qachon yomon yo'lga boshlamaydi. Bu dunyoning o'tkinchi ekanini, oxiratni eslatib turadi, odam bolasini xushyor bo'lishga, harom ishlardan uzoq yurishga, yaxshi bo'lishga, yaxshi iz qoldirishga undab turadi. Biz dinga bundan keyin ham barcha shart-sharoitlarni yaratib beramiz, diniy rasm-rusumlarga, bayramlarga, diniy tarbiya va ta'limga doimo jiddiy e'tibor beriladi. Ayni zamonda biz din peshvolariga, o'zimizga o'xshagan musulmon birodarlarimizga bir narsani takror va takror uqtirmoqchimiz: din o'z yo'li bilan,

davlat o'z yo'li bilan… Diniy partiyalar tuzib, hokimiyat talashib yurishilar xudoga ham yoqmaydi.” 70 Yurtimiz hali sovetlar iskanjasida turgan og'ir kunlarda Prezidentimiz xalq hohish irodasiga quloq tutib, unitilmas og'ir tarixiy hujjatga imzo chekdi. O'rta Osiyo va Qozog'iston musulmonlari diniy boshqarmasining O'rta Osiyo regionida istiqomat qiluvchi 500 kishidan iborat bir guruh musulmonlarni 1990 yilning 19 iyunidan boshlab 10 iyuligacha haj qiluvchilar sifatida Saudiya Arabistoniga yuborish to'g'risidagi iltimosiga rozilik beriladi”. Musulmon hayotidagi qutlug' sanalar - Qurbon va Ramazon hayitlari kunlarini bundan buyon doimiy suratda bayram qilish va ularni dam olish kunlari deb e'lon qilinishi ham aynan xalqimiz kutgan ish bo'ldi. Islom olamining zabardast allomalari vatandoshlarimiz imom Abu Iso at- Termiziyning 1200 yilligi, Maxmud az-Zamahshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroning 850 yilligi Bahovuddin Naqshbandning 675 yilligi va Xo'ja Ahrori Valiyning 600 yilligi, Imom al-Buxoriyning 1225 yilligining keng ko'lamda nishonlanishi yurtimizda iymon, dinu-diyonat qaytadan yuksallayotganiga yorqin dalildir. Jamiyat a'zolarining vijdon erkinligini ta'minlash, ularning o'z diniy marosim va urf-odatlarini ado etishlari uchun barcha zarur shart-sharoitlar vujudga keltirildi. Konstitutsiyaga ko'ra, har kim hohlagan dinga e'tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e'tiqod qilmaslik huquqiga ega. Ayni choqda Konstituttsiyada diniy qarashlarni majburan singdirishga yo'l qo'yilmaydi. Talabalar oldiga quyidagi muammolarni qo'yish mumkin: 1. «Davlat din ishlariga, din davlat ishlariga aralashmasligi kerak, davlat o'z yo'liga, din o'z yo'liga», - degan Prezident siyosatining mohiyati nimada? 2. Nima uchun din davlat mafkurasi bo'lolmaydi, aniqrog'i banga yo'l qo'yilmaydi? 3. Ekstremizmning diniy fundamentalizmdan farqi nimada? 4. Soxta ekstremistik g'oyalarga berilmaslikning yo'li nimadan iborat?

Biroq keyingi yillarda “vahobiychilik” tarafdorlari qonunga hilof hatti- harakatlari bilan odamlarga ta'sir ko'rsatishga urindilar. “Vahhobiylik” islom aqidaparastligining oshkora ifodasi bo'lib, unda diniy fanatizm va ekstremizmning barcha unsurlari mavjuddir. O'zbekiston Oliy Majlisi 1998 yil 11 aprelda “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida”gi Qonunni yangi tahrirda qabul qildi. Ko'plab diniy-ahloqiy adabiyotlar chop etildi. “Islom nuri” haftanomasi chiqib turibdi. Imom Buxoriyning to'rt jilddan iborat, imom Termiziyning bir jildli hadis kitoblari, boshqa olimlaring qator asarlari yuz minglab nusxalarga chop etildi. Qur'oni karim sakkiz marta bir million nusxada nashr etildi. Ayni paytda mamlakatimizning har bir viloyatida kamida bittadan diniy madrasa, Toshkent shahrida esa Toshkent Islom universiteti, xalqaro Islom tadqiqotlar markazi, Imom Buxoriy nomidagi Islom mashadi, Eshon Boboxon nomidagi ayollar madrasasi, Abul Qosim va Ko'kaldosh madrasalari ishlab turibdi. “Qo'xna tariximizning qaysi davrini eslamaylik, - deydi Islom Karimov – din har doim odamlarni o'z-o'zini idora etishga, yaxshi hislatlarni ko'paytirib, yomonlaridan xalos bo'lishga chorlagan... Uni og'ir sinovlarga bardosh berishga, yorug' kunlarga intilib yashashga da'vat qilgan, ishontirgan”. 71 Millatlararo munosabatlarni barqaror saqlash va rivojlantirishda din omili muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda O'zbekistonda Islom dini bilan bir qatorda pravoslavlar, baptistlar, yaxudiylar, adventistilar, katoliklar, lyuteranlar, buddiylar va boshqalar kabi bir qancha diniy mazxablar mavjud. 130 ga yaqin millat va elat istiqomat qilayotgan, aholisining ruhiy va ma'naviy ehtiyojlari rang- barang bo'lgan O'zbekistonda tili, dini, irqi, millati, ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar, insonni ulug'lash dalat siyosatining bosh yo'nalishidir. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning rivojlanishi va uyg'unlanishida milliy istiqlol mafkurasining roli katta. Biz zo'ravonliklar bilan bog'liq mafkuradan yuz o'girdik. Shuningdek, bir mafkuraga davlat maqomini berish kabi illatni ham rad etdik. Bu vaziyat Konstitutsiyamizning 12 moddasida quyidagicha

ko'rsatilgan. “O'zbekiston Respublikasida ijtiimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarinng hilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o'rnatilishi mumkin emas”. 72 O'zining tarixida birinchi marta demokratik adolatparvar jamiyat va huquqiy davlat barpo qilayotgan O'zbekiston xalqlari ham o'zlarining ana shu ulug' niyat va maqsadlarini, amaliy harakat dasturlarini muyyan mafkura orqali yorqin va ta'sirchan ifoda etishlari lozim. O'zbekiston milliy istiqlol mafkurasining shakllanishi o'ta murakkab, ziddiyatlarga, qiyinchiliklarga to'la bo'lgan davrga to'g'ri keldi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq sobiq tuzumning g'oyalaridan voz kechish, ayni zamonda, butunlay yangi, zamon talablari va ehtiyojlaridan kelib chiqadigan mafkurani yaratish haqida Islom Karimov ilgari surdi. Prezident I.Karimov 1993 yillardan boshlab, bu boradagi ishlarda faollik, qat'iyan jonbozlik ko'rsatish lozimligini qayta-qayta uqtirdi. “Mafkuraviy masalalarni hal etmasdan, uni amalda tadbiq etmasdan turib, Konstitutsiya belgilab bergan maqsadlarga erishish, o'z oldimizga qo'ygan talablarga javob berish mushkul bo'ladi, - deydi Islom Karimov, -yangi mafkuraning asl mazmuni yangicha, erkin fikrlaydigan, mutelik va jur'atsizlik tuyg'ularidan mutlaqo holi mustaqil insonni tarbiyalashdir”. 73 Prezidentimizning ta'kidlashicha, milliy istiqlol mafkurasi halqimizning azaliy an'analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof , sabr - toqat , adolat , ma ' rifat tuyg ' ularini ongimizga singdirishi lozim . Shuningdek , mafkura umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib jahon hamjamiyatidagi taraqqiyparvar davlatlar orasida munosib o ' rin egallashga ko ' maklashishi lozim . Mamlakatimizning ichkarisida ham , tashqarisida ham yangi tizimni xohlamaydiganlar , unga qarshi bo ' lganlarning borligi yangi mafkuraning shakllanishiga jiddiy salbiy ta ' sir ko ' rsatmoqda . Chunonchi , ayrim aqidaparastlar , ekstremistlar tsivilizatsiyanng eng katta yutug ' i hisoblanmish demokratiyani kufr , deb uqdirmoqdalar . Ular O ' rta asrga xos bo ' lgan xalifachilik boshqaruv tizimi

o ' rnatilishi keak , degan g ' oyani ilgari surmoqdalar . Mamlakatimiz tashqarisidagi ayrim siyosiy harakatlar katta shov - shuvlar ko ' tarish orqali eski tizim bilan bog ' liq g ' oyalarni tiklashga urinmoqdalar . Ayrim fuqarolar , jumladan dunyoqarashi past kishilar demokratik jamiyatning maqsad va vazifalarni to ' g ' ri tushuna olmayaptilar . O ' zbekistonda milliy istiqlol mafkurasi butun jamiyat mafkurasi bo ' lmog ' I zarur . Butun jamiyat mafkurasini davlat mafkurasi deb, atasa ham bo'ladi. Lekin bu bir mafkuraga davlat mafkurasi maqomi beriladi degan ma'noni bildirmaydi. Bunda muyyan g'oyalar tizimini millat va va mamlakat manfaatlarini yaxlit ifoda etishi va yagona maqsad yo'lida ularni millati, dini, qaysi guruhga mansubligidan qat'iy nazar birlashtirilishi nazarda tutiladi. Ayni paytda davlat mafkurasi jamiyatda mavjud bo'lgan barcha ijtimoiy institutlarning tarbiyaviy imkoniyat va faoliyatlarini yagona maqsad atrofida birlashtiradi, muvofiqlashtiradi. Bizning eng asosiy bosh mafkuramiz - O'zbekiston Konstitutsiyasining o'zi. Ayni mana shu asosiy va bosh hujjatda xalqimizning azaliy orzu-umidlari, olijanob maqsadlari o'z ifodasini topgan. Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda Islom falsafasining roli katta. Ollohning yagonaligi , Muhammadning Payg ' ambarligi , Qur ' onning muqaddasligi , oxiratda har kim o ' zining ishlariga yarasha taqdirlanishi kabi tushunchalar bayon qilinib , yashashadan maqsad va ma ' no Ollohni aql , qalb bilan bilish hamda anglash , unga qarab harakat qilish bilan uzviy bog ' liqdir deb talqin etilgan . Har bir musulmon o ' zida yaxshilik insonparvarlik , ezgulik va go ' zallik bilan bog ' liq ichki his - tuyg ' ularini , ruhiy holatlarni shakllantiradi . Inson mukammallikka intilishi lozim . Prezident Islom Karimovning “ O ' zbekiston XXI asrga intimoqda ” deb nomlangan Oliy Majlisning XIV sessiyasidagi ma ' ruzasida jamiyat ma ' naviyatini yanada yuksaltirish O ' zbekiston xalqi va rahbariyatining XXI asr arafasi va uning dastblabki yillarida amalga oshirilishi lozim bo ' lgan eng muhim vazifalardan biri sifatida ko ' rsatib o ' tildi . Ma'naviy yuksalish tafakkur erkinligini talab qiladi.

Ushbu vaziyatni ta'minlash maqsadida butun ta'lim va tarbiya tizimi isloh qilinmoqda, kadrlar tayyorlash bo'yicha milliy dastur qabul qilindi. Hozirgi paytda tarfakkur erkinligini shakllantirishga harakat qilinmoqda. Ma'naviy qadriyatlar demokratik jamiyat qurish dasturini amalga oshirish uchun xizmat qilishi kerak. Ushbu jarayonning o'zi ham puxta ishlab chiqilgan dastur asosida olib borilishi kerak. Bu dasturda birinchi navbatda qayta tiklangan ma'naviy merosga farqlab yondoshish, umuminsoniy qadriyatlarni boyitadigan, jamiyatni demokratlash va yangilash talablariga javob beradigan urf-odatlarni, an'analarni tanlay olish zarur. Hozirgi davr uchun eng muhim ma'naviy meros – bu turli millat vakillarini, har xil yo'nalishda oddiy dindorni, mehnat ahlini hamjihatlikka da'vat qiluvchi qadriyatlardir. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar vobastaligini aniqlash, tarixiy an'analarning ijobiy tomonlarini ajratib olish, xalq mentalitetini yanada boyitish kabi chora- tadbirlarni muvaffaqiyatli amalga oishirish uchun biz birinchi navbatda oilaviy munosabatlarni tahlil qilsak, maqsadga muvofiq bo'ladi. Oilaviy munosabatlarda tarixiylik ham, zamonaviylik ham, milliylik ham, umuminsoniylik ham yaqqol ko'zga tashlanib turadi. Oilaviy muhit deganda, eng avvalo oilaga, uning shakllanishi, rivojlanishiga u yoki bu tarzda ta'sir qilib turuvchi barcha sub'ektlar (buva, buvilar, aka-ukalar, qaynona va qaynota va hakazo) e'tiborga olinadi. Er-xotinlik, qon-qadrdoshlik, quda-andalik iplari bilan bog'langan barcha sub'ektlarni jamul jam etish kichik bir jamiyat paydo bo'ladi. Ba'zan bunday kichik jamiyat a'zolarining soni yuzdan ham oshadi. Lekin bu kichik jamiyat ma'lum sabab-oqibatlar, insoniy va ijtimoiy tamoyillar bilan bir-biri bilan bog'langan bo'lib, uning har bir a'zosi o'z harakatlari, dunyoqarashi, hayot tarziga ega. Shuning uchun ham bu kichik jamiyatda turli darajadagi nizolar, kelishmovchiliklar ro'y berib turadi. Bu kichik jamiyat a'zolari orasida ma'naviy barkamol insonlar ko'pchilikni tashkil qilsa, ahillik, hamdardlik, e'tibor kuchli bo'ladi.

Oilaviy munosabatlar majmuisidan iborat kichik jamiyatlar kata ja'miyatni yuzaga keltiradi, shakllantiradi. Katta jamiyatning o'z rivojlanish qonun-qoidalari bor. Ammo kichik jamiyatlarning barqarorligi va ularda mavjud bo'lgan ijtiomiy omillarning kuchliligi katta jamiyatni harakatga keltiradi, rivojlantiradi. Katta jamiyatda mavjud qadriyatlar, turmush tarzi, ong va madaniyat darajasini aniqlash uchun kichik jamiyatlarni tahlil qilish kerak. Xususan, qadriyatlar va estetik madaniyat tamoyillarini kichik jamiyatlar tahlilsiz aniqlab bo'lmaydi. Biz ko'pincha Sharq tsivilizatsiyasini §arb tsivilizatsiyasiga solishtiramiz, o'rtasidagi mushtaraklik va farqlarni harakterlashga harakat qilamiz. Ammo ba'zan bizning mulohzalarimiz umumiy xulosalardan iborat bo'lib qoladi. Sharq va g’arb tsivilizatsiyalari o'rtasidagi mushtaraklik va farqlarni to'g'ri va haqqoniy baholamoq, shakllanib kelgan an'analar, qadriyatlar, turmush tarzi belgilari, xalqning va birinchi navbatda oilaviy munosabatlarning o'ziga xos tomonlari inobatga olinishi kerak. Ammo bu ishni uddalash oson emas Chunki buning uchun Sharqda ham, §arbda ham mavjud bo'lgan tarixiy jarayonlarni chuqur va har tomonlama o'rganib chiqish, hozirgi paytda xalqlar hayoti, turmush tarzidagi, ong- tushunchalaridagi eng muhim hayotiy omillarni aniqlash zaruriyati mavjud. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar o'rtasidagi chegarani aniqlashga harakat qilish qiyin va samarasiz ishdir. Chunki, milliy va umumiy qadriyatlar amalda, hayotda shunchalik uyg'unlashib ketganki, milliy qadriyatlar qaerda tugaydiyu, umuminsoniy qadriyatlar qaerda boshlanadi, degan fikrni asoslash mashaqqatli ish. Milliy qadriyatlar ham aslini olganda umuminsoniy ahamiyatga ega. Umuminsoniy mazmun-mohiyatdan mahrum qadriyatlar millat manfaatiga xizmat qilmaydi. Faqat milliy qadriyatlarni tahlil qilish orqali biz har bir halq, millatning o'ziga xos takrorlanmas belgilarini aniqlashga muvofiq bo'lamiz.

Xulosa: Davlatning din ishlariga aralashmasligi, dinning davlat ishlariga aralashmasligi - eng izchil, oqilona, sobitqadam siyosatdir. Bu dinga berilgan erkinliklarning suiiste'mol qilinishiga yo'l bermaydi. Mustaqillik sharofati bilan milliy o'z-o'zlikni tiklash, milliy-madaniy merosni qayta o'rganish va ommalashtirish, o'zbek xalqining so'nib qolgan milliy tuyg'usini yuqori ko'tarish, milliy ma'naviyatni rivojlantirishga alohida e'tibor berish umuminsoniy qadriyatlar asosida olib borilayotgani uchun juda ko'plab rivojlangan mamlakatlarning jamoatchiligi e'tiboriga tushmoqda. Bu narsa Prezident Islom Karimovning chuqur siyosiy falsafasining teran mazmunidan kelib chiqmoqda.

Adabiyotlar: 1. Shodiev N. O'zbekiston milliy Tiklanish bosqichida. - M.: Vega, 1999. 2. Shodiev N., Eofurov 3., Siddiqov B. Milliy mafkura va g'oya. -T.: O'zbekiston, 1996. 3. G’ofurov 3., Toshev S. Mustaqillikning ma'naviy zaminlari. -Qarshi: Nasaf, 1994. 4. G’ofurov 3., Siddiqov B. Ma'naviy yuksalish – taraqqiyot omili. - T.: TDTU, 1997. 5. G’ofurov 3., Siddiqov B. Milliy istiqlol ma'naviy-ma'rifiy yuksalish. - T.: TDTU, 2000. 6. Tulenov J., Qodirov B., §ofurov Z. Ma'naviy yuksalish sari. -T.: Mehnat, 2000.

Похожие

Demokratik jamiyat va O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'li hamda xususiyatlari

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish amaliyoti va mintaqaviy demokratik jarayonlar

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish jarayonlarini erkinlashtirish

Ijtimoiy siyosiy barqarorlik milliy xavfsizlik O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish kafolati

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurishning g'oyaviy ma'naviy omillari