Давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш - Юриспруденция - Рефераты

Давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

177.5 KB

Давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш Режа: 1. Талон-тарож қилиш жиноятларининг криминалистик тавсифи 2. Дастлабки материалларни таҳлил этиш, жино ят иш и қўзғатиш ва дастлабки тергов ҳаракатлари 3. Давлат мулкини талон-тарож қилиш жиноятларини тергашни режалаштириш 4. Ҳужжатларни кўздан кечириш 5. Гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчилар ва айбланувчиларни сўроқ қилиш 6. Талон-тарож жиноятини тергаш бўйича экспертизалар тайинлаш

Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятини таҳлил қилишда айбланувчининг ҳатти-ҳаракатини тўғри баҳолаш ва бу ҳаракатнинг ижтимоий хавфлилик даражасини аниқлаш муҳим ўрин тутади. Жиноятнинг таркибини аниқлашда давлат ва жамоат мулкини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилинишига криминалистик тавсиф бериш керак. Талон-тарож қилиш жиноятларини криминалистик тавсифига қуйидаги элементлар киради; 1) Жиноий тажовуз предмети; 2 ) Жиноятни содир этиш усули, ҳолати ва аниқ вазият и ; 3 ) Жиноятчининг шахсий хусусиятлари; 4) Жино ятнинг оқибат и . Жиноий тажовузнинг предметига кўра , талон-тарожни қуйидаги икки гуруҳга бўлиш мумкин: а) пулларни талон-тарож қилиш; б) моддий қимматликларни талон-тарож қилиш; Бу маълум даражада шартли , чунки кўп ҳолларда жиноятчилар моддий қимматликларни пулга айлантиришга ҳаракат қиладилар. О зиқ-овқат, енгил саноат тармоқлари моддий қимматликларни пулга айлантириш талон-тарож қили н га нда кўпроқ учрайди . Масалан, гўшт комбинатида гўшт маҳсулотлари ни талон-тарож мақсадида қалбаки ҳужжатлар тўлдири либ, улар мол етказиб берадиган тайёрлов ташкилотларига юборилади. Тайёрловчилар бу маҳсулотлар сотиб олинганлиги тўғрисида қалбаки квитанциялар ёзадилар ва натижада нақд пул ўзлаштирилади. Баъзи ҳолларда раҳбар нинг хизмат мавқеи моддий қим м атликларни ва пул воситаларини олишга кенг имконият беради. Бундай шахсларнинг талон- тарож қилиш усули бошқаларникидан фарқ қилади. О мбор мудири , балки шофёрнинг содир қилган талон-тарож жиноятларида гарчи жиноят объекти битта бўлса ҳам уни содир қилиш усули бир-биридан кескин фарқ қилади. Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилиш ва очишда жиноятни яшири ш усуллар и ни аниқлаб бер адиган излар йиғиндиси қолади . Ж иноятчи олдиндан кўра билмаган бу излар жиноятни очишда муҳим роль ўйнайди. Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятининг криминалистик тавсифини кўрсатувчи изларнинг пайдо бўлишида жиноятни содир қилиш усули асосий рол ўйнайди. Агар талон-тарож жинояти мансабдор шахслар томонидан содир этилган бўлса , уни содир этиш усули икки турга бўлинади:

1. Оддий талон-тарож, яъни ҳеч қандай ниқобсиз мулкни қонунсиз эгаллаб олиш. 2. Ниқоблаб содир этилган жиноят, бу жиноят қуйидаги усуллар билан содир этилади: а) ҳ исоб-китоб ҳ ужжатларини, ҳ исоб-китоб реестридаги кирим-чиқим ёзувларини қалбакилаштириш; б) савдо базалар и да ва омборларда ҳ исобга олинмаган ортиқча маҳсулотларни вужудга келтириш; в) ишлаб чиқариш жараёнида ҳисобга олинмаган ортиқча маҳсулотларни вужудга келтириш; г) ғараз ли мақсадларда пулни бошқа шахсларга бериш; д) пул воситаларини ноқонуний равишда, алдов йўли билан олиш. Мансабдор шахслар томонидан талон-тарож жиноятлари ўзлаштириш, растрата, мансаб ваколатини су и исте ъ мол қилиш, сохтакорли к , ваколат доирасидан четга чиқиш орқали ҳам содир этилади. Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятларини ўрганишда жиноятчининг шахсий хусусиятларини ҳам эътиборга олиш лозим . Агар талон-тарож мансабдор шахслар томонидан содир этилган бўлса, уларнинг шахсий хусусиятлари, бир гуруҳ шахслар томонидан ташкилий равишда содир этилган бўлса, жиноят иштирокчиларининг ҳар бирининг роли, ташкилотчилари аниқланиши лозим. Кўпинча бундай жиноятлар фирибгарлар, юлғучлар томонидан содир этилади, улар молия- хўжалик ишлари, ишлаб чиқариш жараёнида ҳисоб-китобни яхши биладиган одамлар ҳисобланадилар. Талон-тарож жинояти айрим шахслар томонидан содир этилган бўлса, бундай жиноятчилар таркибини асосан ўғрилар, талончилар, босқинчилар, олдин судланган шахслар, аксарият қисмини текинхўр элементлар ташкил этади. Талон-тарож жиноятининг криминалистик тавсифига яна талон-тарож қилиш мотиви, айбланувчининг айбдорлик даражаси, келтирилган зарар миқдори, жиноят содир этилган вақт, жой ва шарт-шароитлар ҳам киради. Жиноят процессуал қонуни ва жиноят процесси назарияси дастлабки терговни ўтказиш ва ишни судда кўришда исботлаш предмети ҳақида умумий ва бошланғич ҳолатларни аниқлаб беради. Исботлаш предмети кўрилаётганда жиноят таркибига ҳамда улар ўртасидаги объектив боғланишга аҳамият бериш лозим. Талон-тарож ишларини муҳим ҳолатларини аниқлаш учун жиноий гуруҳ фаолиятининг ҳамда бир жиноятчи фаолиятининг бошланиши ва тамом бўлиши пайтини аниқ исботлаш жуда катта аҳамиятга эга.

Талон-тарож қилинган вақт тўла ва батамом аниқланса, жиноий гуруҳ иштирокчилари сонига ҳам аниқлик киритиш мумкин: Энг аввало, жиноятни қаерда, яъни қайси ташкилот ёки муассасада содир бўлганлигини аниқлаш лозим. Жуда кўп ҳолларда талон-тарож жиноятлари кўзга ташланмаса-да, лекин дастлаб қайси ташкилотда талон-тарож содир бўлган, ҳодисанинг асосий воқеалари қаерда ривожланганлиги маълум бўлади. Бизга маълумки, талон-тарож жиноятлари турли хил йўллар билан амалга оширилади ва жуда кўп ҳодисалардан иборат бўлади. Қуйида мансабдор шахслар томонидан талон-тарож жиноятларини очиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳодисалардан бир нечтасини кўриб ўтамиз: 1) мулкни талон-тарож қилиш факти; 2) талон-тарож жиноятчиларининг мансаблари - бу жиноят ҳодисасининг асосий белгиларидан бири ҳисобланади, шунинг учун уларни аниқлаш жиноятни тўла-тўкис очишга ёрдам беради. Бунда икки ҳолатни кўришимиз мумкин; - сохта ҳ ужжатлар билан талон-тарож қилинган мулк; -умуман ҳ ужжатлар расмийлаштирилмасдан ўғирланган мулк. 3) талон-тарож қилинган мулкнинг миқдори, бу ҳолат исботланиши лозим бўлган ҳолатларга киради , бунда жиноят ҳодисаси етказилган зарарнинг миқдори ва ҳарактери аниқланади. Талон-тарож қилинган мулкнинг миқдорига қараб қуйидаги турларга бўлиш мумкин: - кўп миқдордаги талон-тарож; - йирик миқдорда талон-тарож; - жуда йирик миқдорда талон-тарож. 4) Жиноий гуруҳ таркиби ва шу гуруҳ иштирокчиларининг тавсифи ва уларнинг роли. 5) Ишга тегишли бўлган бошқа муҳим ҳолатлар: а) айбланувчининг турмуш тарзи. Айбланувчининг турмуш тарзини ўрганишда фактларни икки га бўли б кўриш мумкин; - харажатлар миқдорини аниқлаш - бу ерда кунлик харажатлардан ташқари қуйидаги ҳолатлар, яъни ҳовли жой сотиб олиш ёки қимматбаҳо нарсалар ва бошқа лар сотиб олиш ҳолатлари; - даромад манбаларини аниқлаш билан боғлиқ бўлган ҳолатлар; - талон-тарож қилувчи мансабдор шахс томонидан жиноий йўл билан эгалланган мулк, қимматбаҳо нарсалар. Бу ҳодисаларни аниқлаш фақат айбланувчининг айбдорлик даражасини кўрсатиб қолмасдан , балки талон- тарож натижасида етказилган зарарни қоплашнинг муҳим воситаси бўлиб

ҳам ҳисобланиши мумкин. Қонунда суд, прокуратура, тергов ва суриштирув органлари талон- тарож юзасидан тушган материалларни таҳлил қилиб, талон-тарож жиноятининг ҳар қандай белгиси топилгач , жиноят ишини қўзғатиши мумкин , дейилган. Бу белгиларни аниқлаш ҳам муҳим криминалистик аҳамиятга эгадир. Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятининг белгилари жиноят ишини қўзғатишга асос бўлади , криминалистик маънода эса , талон- тарож қилувчининг ҳаракати билан вужудга келган шу турдаги жиноятнинг содир қилинганлигини кўрсатувчи маълум ўзгаришлардир. Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятларининг аниқ белгилари қуйидагилар бўлиши мумкин: - товар-материал қимматликларининг ортиқ ёки оз чиқиш факти; - ҳ ужжатларни расмийлаштирмасдан мулкни олиб чиқиш ёки олиб кириш; - ҳужжатда кўрсатилган и дан кўп миқдорда ги мулкни сотиш; - моддий қимматликка эга бўлган айрим ҳаракат ларда товарнинг белгиланганидан кўплиги ; - тайёр маҳсулотларни, ярим фабрикатларни, хомашёни яширин реализация қилиш факти; - товарларни савдо корхоналарининг ёрдамчи бинолар и дан сотиб юбориш; - мулкни сарф қилгандан кўп деб кўрсатиш; - маълум қимматга эга бўлган материалларни қийматини йўқотган , деб олиб кетиш; - пул воситасини ва қимматбаҳо материалларни ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги қалбаки ҳ ужжатларни тақдим этиш; - моддий қимматликлар ишониб топшириб қўйилган мансабдор шахснинг маошига тўғри келмайдиган турмуш тарзи; -моддий жавобгар шахслар мулкнинг сақланишини ҳисоб-китоб ва назорат қиладиган маъмурият вакиллари ва хизматчилари билан мунтазам ичкиликбозлик қилиши. Кўп ҳолларда талон-тарож ҳақидаги маълумотлар улар содир этилганлигини кўрсатиб туради. Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятлари ҳақидаги хабарларни текширишда маълумот йиғишнинг қуйидаги усулларидан фойдаланиш лозим: - товарларни ва қимматбаҳо буюмларни нг сонини текшириш учун кутилмаган инвентаризация ташкил этиш; - муассаса, корхона ва уларнинг бўлимларини молия хўжалик

фаолиятини ревизия этиш; - товар ва қимматбаҳо нарсаларни юклаётган ва туширилаётган пайтда кимлигини кўрсатадиган қалбаки ҳ ужжатларни талаб қилиб олиш; - текширилаётган операцияга алоқадор мансабдор, моддий жавобгар ва уларнинг устидан назорат қиладиган шахслардан тушунтириш хатлари олиш; - предметларни хусусияти, ўзаро боғлиқ бўлган процесслар ҳақида мутахассисларнинг фикрини олиш: - тезкор-қидирув органларига қидирув тадбирлари ўтказиш тўғрисида топшириқлар бериш; - шу ташкилот, корхонанинг молиявий хўжалик фаолиятини тартибга соладиган меъёрий ҳужжат ларни ўрганиш; - муассаса, корхонанинг давлат ва жамоат мулкини сақлаш шароитлари, технологик процессларининг хусусиятларини ўрганиш. 2-§ Дастлабки материалларни таҳлил этиш, жино ят иш и қўзғатиш ва дастлабки тергов ҳаракатлари Жино ят иш и ни қўзғатиш учун кўп ҳолларда қуйидаги ҳолатлар асос бўлиб хизмат қилиши мумкин: 1) ўтказилган тафтиш , инвентаризация ва бошқа текширув материаллари, агар бу материалларда корхона муассаса ва ташкилотларда текширув натижасида растрата ёки моддий қимматликлар мавжудлиги аниқланган бўлса; 2) тезкор- қидирув йўли билан тўпланган материаллар асосида ЖПКнинг 322-моддасида жиноят иш и ни қўзғатиш сабаблари ва асослари берилган , уларга қуйидагилар киради: 1) шахсларнинг аризалари; 2) корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслар берган маълумот лар; 3) оммавий ахборот воситалари берган маълумот лар; 4) жиноят содир этилганлигини кўрсатувчи маълумотлар ва изларни суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суднинг бевосита ўзи аниқлаши; 5) айбни тан олиш ҳақидаги арз. Булардан ташқари жиноят белгилари ҳам талон-тарож жиноятини тергаш бўйича жино ят иш и ни қўзғатиш учун асос бўлади. Ушбу белгилар ни кўпинча инвентаризация ва актларида кўриш мумкин . Терговнинг қанчалик тез ва самарали бўлишлиги тергов органларига талон-тарож жиноятларининг белг и лари мавжудлиги тўғрисидаги фактларни аниқлаш тафтиш материалларининг қанчалик тез ва ўз вақтида берилишига

боғлиқ. Тафтиш молия-хўжалик органлари томонидан белгиланган режа асосида ёки тўсатдан ўтказилади ва бу тўғрида акт тузилади. Актда қандай корхонада талон-тарож фактлари топилганлиги, ким томонидан ва қаерда аниқланганлиги тўлиқ кўрсатилган бўлишлиги лозим. Акт 5 кундан кечиктирилмасдан прокуратура ёки ички ишлар органларига берилиши керак. Тафтиш материалларини таҳлил қила туриб терговчи қуйидаги ҳолатларга ўз эътиборини қаратмоғи лозим: а) текширув ваколатли шахслар томонидан тегишли мутахассисларни ( ҳисобчи , муҳандис ва ҳ.к.) жалб этиш ўтказилганлиги; б) текшириш ушбу хўжалик тармоғида ўрнатилган тартибда ўтказилганлиги; в) тафтиш актида у ёки бу хатоликлар аниқ далил лар асосида ифодаланганлиги ва уларнинг ҳар тарафлама текширилганлиги; г) текширув материаллари тегишли ташкилот раҳбарлари томонидан кўриб чиқилганлиги ва уларнинг бу тўғридаги хулосалари; д) тўпланган материалларнинг тўлиқлилиги; е) аниқланган далил лар бўйича жавобгар бўлган шахсларнинг қандай тушунтириш берганлиги ва бу тушунтириш бўйича тафтишчи қандай хулоса берганлиги. Агар жино ят иш и тафтиш материаллари асосида қўзғатилган бўлса , қуйидаги дастлабки тергов ҳаракатлари амалга оширилади: а) тафтиш асосида аниқланган ва асосланмаган деб ҳисобланган ҳужжат ларни кўздан кечириш ва олиб қўйиш; б) тафтиш томонидан аниқланган қалбакилаштирилган ҳужжатларни тайёрлаган шахсларни сўроқ қилиш; в) далилий ашё бўладиган ҳужжат ва предметларни қидириб топиш мақсадида айбланувчиларнинг турар жойларида, иш жойида тинтув ўтказиш , моддий зарарни қоплашни таъминлаш учун мулкларни аниқлаш ва рўйхат га олиш ; г) тафтиш материалларида кўрсатилган шахсларни сўроқ қилиш. Тезкор-қидирув органлари томонидан тўпланган маълумотлар асосида қўзғатилган жино ят ишлар и бўйича қуйидаги дастлабки тергов ва ташкилий тадбирлар ўтказилиши мумкин: а) жиноят устида ушлаш; б) ушланган шахснинг уйи да ва иш жойида тинтув ўтказиш, жиноятчининг мулкига банд солиш; в) ҳужжатларни кўздан кечириш, зарур ҳолларда олиб қўйиш;

г) далилий ашё бўл адиган предметларни кўздан кечириш ва олиб қўйиш; д) ишлаб чиқариш бинолари ва омборхона ларни кўздан кечириш; е) гумон қили нувчиларни сўроқ қилиш; ж) инвентаризация ва тафтиш ўтказишни ташкил этиш. Агар жино ят иш и фуқароларнинг, мансабдор шахсларнинг берган шикоят ва аризаларини текширилиши асосида қўзғатилган бўлса, дастлабки тергов ҳаракатлари ва ташкилий тадбирлар ушбу материалларда мавжуд бўлган маълумотлар асосида аниқланади. Кўп ҳолларда бундай вақтларда тергов ишини бошлашдан олдин инвентаризация ва тафтиш ўтказиш ташкил этилади. Терговчи жино ят иш и бўйича зарур барча ҳ ужжатлар билан таъминланган бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Бундай ҳ ужжатлар терговчига дастлабки материаллар ва тафтиш материаллари билан келиб тушиши мумкин. Бундай материалларни тегишли ташкилотлардан, турли шахслардан - фуқаро вий даъвогари, шикоятчилардан, гумон қили нувчи ва айбланувчилардан, гувоҳлардан талаб қилиб олиш ҳам мумкин. ЖПКнинг 161-моддасига мувофиқ терговчи з а рур бўлган ҳужжатларни олиб қўйиш ҳуқуқига эга. Терговчи жино ят иш и ни тергашда қандай ҳ ужжат зарурлигини ва олиб қўйилиши лозим бўлганларини белгилаб қўйиши зарур. Бундай вақтларда терговчига мутахассис - ҳисобчи , иқтисодчи , криминалистлар катта ёрдам кўрсатишлари мумкин. Ҳисобчи ёки иқтисодчи лар терговчига ҳ ужжатларни таҳлил қилишнинг қандай усулларидан фойдаланиши, терговчини қизиқтираётган операция қандай ҳ ужжатлар билан расмийлаштирилиши тўғрисида, криминалист эса кўздан кечирилаётган ҳ ужжатда қандай ўзгартиришлар, қалбакиликлар мавжудлиги тўғрисида маълумотлар беришлари лозим . Ҳ ужжатларни кўпроқ йиғиш учун ўтказилаётган дастлабки тергов ҳаракатлари те зкорлик билан ўтказилиши лозим. Кўздан кечиришга у лгуролмаса ҳ ужжатлар сақланаётган жой муҳрлаб қўйилади. Кейинчалик бу ҳ ужжатлар тўлиқ ўрганилиб, кераклилари жино ят иш и га қўшиб қўйилиши мумкин, қолганлари эса қайтариб берилади. Инвентаризация терговчининг талабига мувофиқ махсус тайинланган комиссия томонидан корхоналарда, ташкилотларда маълум вақт оралиғида товарларнинг, пул воситаларининг мавжудлигини текшириб кўриш учун ўтказилади. Терговчи инвентаризаци я комиссия таркибига кирмаса - да , бу тадбир ўтказилаётган вақтда иштирок этиши мумкин.

Инвентаризация товар ва моддий қимматликларнинг ҳақиқий ҳолатини, мавжудлигини кўрсатиш учун қуйидаги шартларни бажариши керак : а) инвентаризацияни ўтказишдан олдин: ёрдамчи хоналар, бинолар, ертўла ва бошқа кириш, чиқиш, моддий қимматликлар сақланаётган жойлар пломбала ниши ёки муҳрланиши лозим; кассадаги кун да лик пул воситаларини ҳисоблаб чиқиш, барча тарози ва бошқа оғирлиқ ўлчагич асбобларининг тўғри и шла шини текшириб кўриш, моддий жавобгар шахсдан барча кирим ва чиқим ҳ ужжатлари ҳисобот га киритилганлиги тўғрисида тилхат олиниши лозим. б) барча товар ва моддий қимматликлар қайтадан санаб чиқилиши, ўлчаниши, торти б кўрилиши лозим; в) инвентаризацияни ўтказишда моддий жавобгар шахс иштирок этиши шарт. Агар моддий жавобгар шахс қамоқда бўлса , олиб келиниши таъминланиши лозим, у оғир касал ёки атайлаб келмаса , инвентаризация унинг иштирокисиз ҳам ўтказилиши мумкин ; г) инвентаризация жино ят иш и билан боғлиқ бўлган барча объектларда бир вақтнинг ўзида ўтказилиши шарт ; д) инвентаризация моддий жавобгар шахсга аввалдан билдирилма й, тўсатдан ўтказилиши лозим; е) инвентаризация натижалари инвентаризаци я рўйхатлар и да қайд этилиб, инвентаризаци я комиссия аъзолари ва моддий жавобгар шахс томонидан имзоланиши керак ; ж) инвентаризация мумкин қадар қисқа вақт ичида ўтказилиши лозим. Агар инвентаризацияни ўтказишга кўпроқ вақт талаб этилса, унда иш куни тамом бўлгандан кейин инвентаризаци я комиссия аъзолари милиция ходимлари билан биргаликда омбор ва моддий қимматликлар сақланётган бино эшикларини муҳрлаб кетиши лозим. з) инвентариза ц и я рўйхат ига киритилган натурал қолдиқ ма ҳ сулотлар, моддий қимматликлар ҳисобга оли ниб, ма ълумотлар билан солиштириб кўрилиб , алоҳида тузилган ҳужжатда қайд этилади. Тафтиш ўтказадиган мутахассис , тафтишчи томонидан корхона, ташкилот, муассасаларнинг молия-хўжалик фаолиятини бухгалтерия маълумотлари асосида текшириб кўриш учун ўтказилади. Тафтиш асосан жино ят иш и ни қўзғатишдан олдин ўтказилади. Мободо, у жино ят иш и қўзғатилишидан олдин ўтказилмаган бўлса, терговчи иш қўзғатилганданоқ дарҳол ўтказиш чорасини кўриши лозим. Бу тўғрида у қарор чиқариб, унда қисман ёки тўлиқ тафтиш ўтказиш зарур лиги ёки зарур эмаслиги, аниқ объект ёки мансабдор шахснинг қайси давр ичидаги фаолияти тафтиш

қилиниши лозимлиги ва тафтиш далолатномасини қачон тақдим этиш зарурлиги ҳақидаги маълумотлар кўрсатилади. Тафтиш тайинлаш тўғрисида чиқарилган қарор назорат-тафтиш органларига юборилади. Тафтиш олдига қўйиладиган вазифалар аниқ бўлиши лозим. Қоидага биноан муассаса ва ташкилотларнинг катта давр ичидаги фаолиятини тафтиш қилиш тавсия этилмайди, чунки у кўп вақтни талаб этиб , тафтиш ишларини чуқур ва тўлиқ амалга оширилишига ҳалақит беради . Агар тафтиш корхона ва ташкилотларнинг катта давр ичидаги фаолиятини текшириш билан боғлиқ бўлса, унда терговчи тафтишни бир гуруҳ тафтишчилар томонидан ўтказиш масаласини ҳал этиш и лозим. Тафтиш тўсатдан ўтказилиши мақсадга мувофиқ. Бир вақтнинг ўзида тафтиш қилинадиган объектдан ташқари у билан ўзаро алоқада бўлган бошқа объектларда ҳам тафтиш ўтказилиши шарт. Тафтишни тайинлаш билан бирга терговчи тафтишчиларга олдиндан талон-тарож қилиш , жиноятни яшириш усулларини , ҳатто тахмин этилаётган жиноятчиларнинг фамилияларини ҳам айтиш мумкин. Терговчи тафтишчи билан доимий алоқада бўлиши лозим. Тафтишчи терговчига су и истеъмол қилиниш фактлари тўғрисида ахборотлар бериб турса, терговчи эса тафтишчига жино ят иш и бўйича тўпланган янги материаллар тўғрисида маълумот бериб туради. Тафтишчи су и истеъмол қилиниш фактларини аниқлагандан кейин бу тўғрида хусусий далолатнома тузади ва уни дарҳол терговчига тақдим этади. Бу далолатнома нинг мазмуни билан манфаатдор шахсларни таништириш шарт эмас, чунки улар кейинчалик тузилган умумий далолатнома мазмуни билан тушунтирилади. Тафтиш ўтказишдан мақсад ф ақат камчиликлар ва ортиқча маҳсулотларни аниқлаш эмас, шу билан бирга ўтказилган у ёки бу операцияларнинг қонунийлигини текшириш, журналларда қайд этилган ҳужжат ва ёзувларнинг сифатли ва ҳақиқий эканлигини баҳолаш, натижалар математик жиҳатдан тўғрилигини аниқлашдан иборат. Бундан ташқари, тафтиш лар ҳ ужжатларда қайд этилган операциялар ҳақиқатан ҳам амалга оширилганлигини ва уларнинг қонуний ҳарактерда эканликларини ҳам текширишлари зарур. Мансабни суи и стеъмол қилиш орқали давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жинояти ўзининг мураккаблиги ва кўп ҳодисалардан иборат бўлганлиги учун терговчидан катта ташкилий тадбир чораларини талаб этади. Терговчи тафтиш ва инвентаризация материаллари асосида ва тезкор-қидирув органлари, фуқаро ва мансабдор шахслардан тушган шикоятлар бўйича қўзғатилган жино ят ишлар и бўйича баъзи предмет ва ашёвий далилларни қидириб топиши муҳим аҳамиятга эга.

Терговчи терговнинг бошланғич босқичида қуйидагиларни қидириб топиши жуда зарур деб ҳисобланади: 1) талон-тарож қилинган мулк; 2) жиноий йўл билан топилган пуллар; қимматликлар, омонат касса дафтарчаси, жиноий йўл билан топилган мулклар; 3) талон-тарож қилиш учун тайёрланган, ҳисобда бўлмаган хомашё, яримфабрикатлар ва тайёр маҳсулотлар; 4) жиноий битим билан алоқадор бўлган турли ёзувлар; 5) тергов учун керакли бўлган талон-тарож жинояти иштирокчиларининг уй манзил лари, телефон рақам лари ва бошқа маълумотлар; 6) турли ҳ ужжатлар ва ёрлиқларнинг тоза бланкалари; 7) терговчини қизиқтираётган ташкилот ва корхоналарнинг молия- хўжалик фаолиятини ифода этадиган бухгалтерия ҳ ужжатлари ва бошқалар . Қайд этилган ҳолатларни аниқлаш ва далиллар тўплаш учун терговчи қуйидаги дастлабки тергов ҳаракатларини ва ташкилий тадбирларни кўриши зарур: 1) жиноят устида ушлаш (хом ашёни ҳеч қандай ҳужжатсиз сотиш, қабул қилиш); 2) ушланганларни шахсий тинтув қилиш; 3) хизмат хона (бино)ларида тинтув ўтказиш ва уларни кўздан кечириш; 4) тинтув ўтказиш ва кўздан кечириш да тайёрланаётган ҳ ужжатлар, предметлар, тайёр маҳсулотларни муҳрлаш зарурати бўлса , айримларини олиб қўйиш; 5) пул ва мулкни банд қилиш, уларни олиб қўйиш ва қўриқлашга топшириш; 6) талон-тарож қилишда гумон қилинган шахсни сўроқ қилиш; 7) талон-тарож фактларини кўрган гувоҳларни сўроқ қилиш; 8) омборларда, савдо-муассасаларида ва ташкилотларда, кассадаги пул воситаларини инвентаризация қилиш ёки моддий қимматликларнинг қолдиқларини ҳисобга олиш; 9) харидорларни алдаш ҳолатларини аниқлаш мақсадида назорат тарзда харид қилиш ёки қишлоқ хўжалик маҳсулотларини назорат учун топширишни ўтказиш; Қайд этилган дастлабки тергов ҳаракатлари ва ташкилий тадбирларни бажаришда топилган объектларнинг ҳолати, қўриқланиши, ҳужжатларнинг сақланиши аниқ ва батафсил қайд этилиши жуда муҳим ҳисобланади.

Тафтиш ва инвентаризация материаллари асосида қўзғатилган жино ят ишлар и бўйича қуйидаги дастлабки тергов ҳаракатлари ўтказилади: 1) тафтишчи ва инвентаризация ўтказган шахсни сўроқ қилиш; 2) далолатномада кўрсатилган шахсларни сўроқ қилиш; 3) камчилик борлигини тасдиқловчи ҳ ужжатларни ўрганиш, тафтиш далолатномаси билан бирга, берилган ҳ ужжатларни олиб қўйиш ёки уларнинг йўқол маслик чорасини кўриш; 4) камчилик учун жавобгар шахсни сўроқ қилиш; уларни тинтув қилиш; 5) уларнинг пул ва мулкини банд қилиш . Жиноят устида ушлаш. Терговчи ички ишлар органи ходимлари билан биргаликда жиноятчини жиноят устида ушла б , ундан тегишли ҳ ужжат ва предметларни ол ади, ушла ган жойи ва вақтини белгилаб қўяди . Талон- тарожчи кўп ҳолларда талон-тарож қилинган товар маҳсулотларини сотишда, уларни олиб кетишда ортиқча хомашёдан маҳсулот тайёрлашда хомашёни яширинча олиб кетишда ушланади. Жиноятчини жиноят устида ушлашга пухта тайёргарлик кўрилмоғи лозим: ушлаш бўйича тузиладиган тезкор гуруҳ таркибини аниқлаш, вазифаларини белгилаб олиш, ушлаш вақти ва жойини аниқлаш, тўсатдан ушлашни таъминлаш, жиноий гуруҳнинг барча иштирокчиларини бир вақтда ушлаш масаласини ҳал этиш имконияти борича ушлаш тезкор гуруҳни зарурий транспорт воситаси билан таъминлаш лозим. Ушлаш вақтида талон-тарожчида бўлган барча ўғирланган мулклар, хомашё, яримфабрикатлар, тайёр маҳсулотлар, пуллар, ҳужжатлар олиб қўйилиши зарур. Талон-тарожчини жиноят устида ушлаш фактининг ўзи унга маълум даражада психологик таъсир кўрсатиши мумкин, шунинг натижасида у ўзи содир этган жиноят ва унинг иштирокчилар и тўғрисида ноилож тўғри кўрсатув бериши мумкин. Ушланганларни шахсий тинтув қилиш, уларнинг турар жойи ва иш жойларида тинтув ўтказиш. Шахсий тинтув талон-тарожчи ушлангандан кейин дарҳол ўтказилади. Шахсий тинтувни ўтказишдан мақсад ушлангандан иш бўйича далил бўла оладиган предметлар ва ҳ ужжатларни олиш ҳисобланади. Баъзи вақтларда ушланган шахс ўзини фош қил адиган предметлар ёки ҳ ужжатларни отиб юбориши ёки йўқ қилишга ҳаракат қилиши мумкин. Шунинг учун, ушланган шахсни диққат билан кузатиш лозим бўлади, бундай ҳаракатлар қилиш сезилса, дарҳол унинг олдини олиш чорасини кўриш зарур. Талон-тарожчи шахс ушлангандан кейин унинг уйида ва иш жойида тинтув ўтказилиши зарур. Тинтув вақтида топилган ва олинган мулклар

ҳамда жиноий йўл билан йиғилган мулк ва қимматликлар иш бўйича муҳим далил бўлиб ҳисобланиши ва келтирилган моддий зарарни таъминлаш учун зарур ҳам бўлиши мумкин. Хизмат биноларида, хоналарда тинтув ўтказишда талон-тарожчининг пули, қимматликлари, хизмат билан боғлиқ бўлган турли ҳ ужжатларни, уларнинг жиноий опе ра циялари тўғрисидаги ёзувларини қидириб топишга ҳаракат қилиш керак. Бундай вақтларда хуфя жойларни қидириб топишга ҳам ҳаракат қилиш лозим . Тинтув ўтказишга тайёргарик кўришда умумий масалалардан ташқари мутахассис сифатида товаршуносларни, ҳисобчи ларни, криминалистни жалб этиш масаласини ҳам ҳал этиш зарур бўлади. 3-§ . Давлат мулкини талон-тарож қилиш жиноятларини тергашни режалаштириш Давлат мулкини талон-тарож қилиш жиноятлари бўйича тушган материалларни терговчи ўз юритувига қабул қилар экан, бевосита шу ишда мавжуд бўлган маълумотлардан фойдаланиб тергов ҳаракатларининг бошланғич тайёрлаш ҳамда ташкилий чораларини ўтказиш режасини тузади. Тайёрлов босқичи режаси терговчи томонидан ишни кўргунга қадар тузилади ва қуйидагиларни аниқлаш мақсад қилиб қўйилади. а) талон-тарож содир бўлган жойни, яъни муассаса, ташкилот ёки корхонанинг ишлаш шароити билан танишади, шу билан биргаликда, ўша муассаса, ташкилот, корхона маҳсулот билан таъминлаб турадиган ёки шу корхоналарни тайёр маҳсулотлари қайси ташкилот орқали реализация қилинганлиги ҳисобга олиниб, бу корхоналарнинг ишлаш шароити билан ҳам танишади; б) ўша ташкилот ёки корхонанинг ҳисоб-китоб ҳамда ҳужжат обороти тизимини ўрганади, шу билан биргаликда баъзи бир звено, цех ўртасидаги биргалашиб қилинадиган ҳаракатни аниқлайди; в) гумон қилинаётган мансабдор шахслар тўғрисида маълумотлар тўплайди, бу маълумотлар ўз ичига ўша гумон қилинаётган шахсларнинг яқин алоқалари, таниш-билишлари, яшаш жойлари, мулкий аҳволи (автомашинаси, қимматбаҳо буюмлари, дачаси бор ёки йўқлиги) каби факторларни ўз ичига олади; г) жиноий йўл билан талон-тарож қилинган мулк яширилиши мумкин бўлган жой аниқланади. Ташкилий чораларни кўриш босқичи тергов ҳаракатларини бошланғич даврини тўғри ташкил қилишни таъминлайди, бу давр эса ўз мобайнида иш

учун зарур бўлган далилларни тўплашда ва улардан унумли фойдаланишда хизмат қилади. Терговнинг бошланғич босқичида бир қатор ташкилий чора-тадбирлар ўтказиш зарурияти туғилади, булар инвентаризация, тафтиш ва шунга ўхшаш текширишлар ҳисобланади. Инвентаризация ва тафтиш материалларига кўра дастлабки тергов ҳаракатини бошланғич босқичини ўтказиш қуйидагиларни ўз ичига олади; - текшириш давомида камомад ёки ортиқча маҳсулот чиққанлиги сабаблари ҳақида мансабдор шахс сўроқ қилинади; - инвентаризацияда иштирок этган тафтишчилар ва ҳисоб-китоб ишлари билан шуғулланадиган шахслар сўроқ қилинади; - жиноят иши учун керакли ҳужжатлар олинади ва кўриб чиқилади. Шунинг учун ҳам давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жинояти юзасидан муваффақиятли тергов олиб боришнинг шартларидан бири терговни режалаштириш бўлиб ҳисобланади. Терговни режалаштириш тергов жараёнини мақсадга мувофиқ ташкил қилишга катта ёрдам беради, воқеа ҳолатини объектив, тез, тўла ва ҳар томонлама ўрнатиш, шунингдек жиноятчини қидириш ва уни фош қилишда катта аҳамиятга эгадир. Бу маълумотлар процессуал ҳамда тезкор-қидирув йўли билан тўпланган бўлиши мумкин. Тезкор-қидирув йўли билан тўпланган материаллар, иш бўйича далил кучига эга эмас. Лекин улардан терговчи режалаштириш ва тактик масалаларни ҳал қилишда фойдаланиши мумкин. Фактик маълумотлар мажмуасининг тўлалиги ва мазмунига қара б , терговчи тергов вазифаларини аниқлайди, версиялар тузади, уларни нг те к шириш йўллари ва усулларини белгилайди. Терговнинг дастлабки вақтида жиноят изини ўзида сақлаган маълумотлар сони кам бўлади. Бу эса ишни режалаштиришни қийинлаштиради, чунки терговчи ҳар бир янги очилган ҳолатдан кейин режани кўриб чиқиши ва уни тўлдириб тури ш и лозим. Шунинг учун ҳам режалаштириш узлуксиз давом этадиган жар а ёндир, у фақат тергов тугаши билан тугайди. Режалаштиришда икки асосий қисмни ажратиш мумкин: а) Ҳар бир босқич учун терговчининг мақсад ва вазифалар и ни аниқлаш. б) Бу вазифаларни ҳал қилишнинг кўпроқ самарали усулларини ва тергов олиб боришнинг тўғри йўналишини танлаш. Тергов йўналишини аниқлашда қуйидаги асосий ҳолатлар ҳисобга олиниши керак: 1. Аввало дастлабки тергов ҳаракатлари режалаштирилади, бу ҳаракатларнинг бажарилиши жиноят излари ва бошқа далилларни тез топиш,

жиноятчини аниқлаш ва ўзлаштирилган мулкни яширилган жойни аниқлашга ёрдам беради. Бундай тергов ҳаракатларига асосан ҳодиса жойини, ҳужжатларни кўздан кечириш, гувоҳларни сўроқ қилиш, тинтув, жиноятчини қидириш каби ҳаракатлар киради. Терговнинг кейинги босқичида ўтказиладиган ҳаракатларга - таниб олиш учун кўрсатиш - тергов эксперименти, юзлаштириш, сўроқ қилиш, экспертиза тайинлаш каби ҳаракатлар киради. 2. Режалаштириш тергов ҳаракатларининг содир қилинган жиноят ҳарактери, гумон қилинувчининг шахси, унинг кўрсатувлари, далилларининг мазмуни, илмий-техник ва бошқа воситаларни қўллашда мутахассисларни ишга жалб қилиш кабиларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. 3. Тергов олиб боришнинг усул ва йўналишини белгилашда, суриштирув органлари ходимларига қандай топшириқлар бериш кераклигини илгаридан кўзда тутмоқ зарур. Бундан асосий мақсад, далиллар манбаини топиш, тезкор-қидирув тадбир-чораларини мувофиқлаштириш кўзда тутилади. Терговни режалаштиришнинг асосий тамойил ларига қуйидагилар киради: а) индивидуаллик; б) ҳаракатчанлик (динамиклик); в) алоҳидалик. Индиви д уаллиги шундаки, режанинг бир типлиги, яъни бир нечта худди шундай жиноятлар бўйича ҳам режаларнинг бир хил бўлмаслигидир. Ҳаракатчанлиги шундаки , режалаштириш тергов олиб бориш процесс и нинг ҳамма босқичи давомида бирдай олиб борилади. Шунингдек , ҳаракатчанлиги деганда режанинг ўзгарувчанлиги туш у нилади. Йиғилган далилларга кўра , режа ўзгариши, унга қўшимчалар киритилиши, баъзи вақтларда эса умуман қайта тузилиши мумкин. Дастлабки тергов ҳаракатларини олиб бориш босқичида жуда кенг ва турли- туман ҳаракатлар олиб бориладики, улар ўз навбатида бир-бири билан боғлиқ, мувофиқ лашган ва қисқа муддат ичида ижро этилиши керак бўлган ҳаракатлардир. Бу ҳаракатларни яхши ишлаб чиқиб, режа асосида амалга ошириш керак . Режада ишлаб чиқилган версиялар кўрсатилмаслиги ҳам мумкин, чунки бу дастлабки тергов ҳаракатлари босқичи нинг асосий вазифаси бўлиб, иложи борича кўпроқ далил тўплаш, уларни кейинчалик аниқлаш, яъни уларни тасдиқлаш чораларини таъмин этиш, ҳ ужжатларни қалбак и лаштириш, далилий ашёларни йўқотиш , ў злаштирилган мулк ҳамда пул-сармояларини яшириш фактларини нг олдини олиш , мансабдор

шахсларнинг тил бириктириши, гувоҳларни ёлғон кўр сатув беришга кўндиришнинг олдини олиш чораларини кўриш зарур. Режада барча тахминлар , ҳар бир тахминни текшириш учун белгиланган барча тергов ҳаракатлари ва бошқа чоралар кўрсатилади. Давлат ва жамоат мулкларини мансабдор шахслар томонидан талон-тарож қилиш жиноятларини тергов қилишда бригада методи қўлланилади. Бригада терговчиларининг иш режаси ҳар хил тузилиши мумкин. 1. Умумий режа бригада раҳбари томонидан ишлаб чиқилади ва бригада аъзолари ўртасида муҳокама қилинади. 2. Индивидуал режа ҳар бир терговчига топширилган вазифа юзасидан тузилади. 3. Ҳар бир ҳодисага оид режа . Жиноят ишидаги алоҳида ҳодисалар юзасидан бажариладиган и ш лар юзасидан тузилади. Режалаштирилган тергов олиб бориш натижасида тахмин кўринишдаги гипотеза муҳим аҳамиятга эга. Тахмин бу терговчи қўл остида бўлган материллардан келиб чиқувчи ҳамда етарли даражада асослантирилган, жиноий воқеа ёки уни содир қилган шахслар тўғрисидаги эҳтимоллардир. Содир қилинган жиноят бўйича, терговнинг дастлабки даврида, терговчига маълум бўлган далил лар етарли даражада бўлмаганлиги учун ҳам бир қанча тахминлар орқали у ларни аниқлашга киришади. Тахминлар тўла ва аниқ бўлмаган маълумот беради. Лекин бу маълумот албатта текширилиши керак. Н атижада илгари сурилган тахмин тўғри ёки нотўғри эканлиги ҳақида хулоса чиқаришга имкон б ўлади . Тергов жараёнида аниқ маълумотларни таҳлил қилиш билан асослантирилган тахмин юритиш моменти пайдо бўлганга қадар терговни режалаштиришда тахмин асосий роль ўйнайди. Режалаштиришда тергов тахминларининг роли, терговнинг йўналишини аниқлаш билан чегараланиб қолмайди. Тахминлар алоҳида тергов ҳарак а тларининг мазмуни ва тактикасини аниқланиши билан ўзгар тилиши керак. Лекин камомадни аниқлашнинг ўзи моддий жавобгар шахсларнинг давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятида айбдор деб топиш учун ҳамма вақт асос бўла олмайди, чунки бу камомад бошқа сабаб натижасида бўлиши ҳам мумкин. Мулкда камомаднинг аниқланиши муносабати билан қуйидагича тахмин юритиш мумкин: а) давлат ва жамоат мулки моддий жавобгар мансабдор шахс томонидан уюштирилган ёки растарата қилинган; б ) мулкни бошқа шахслар томонидан талон-тарож қилинган;

в ) камомад моддий жавобгар шахснинг ўз хизмат ва з ифасига совуқонлик билан қараши натижасида вужудга келган . Моддий жавобгар шахснинг тушунтиришларидан келиб чиқадиган барча тахминлар албатта илгари сурилиши ва текширилиши зарур. Кўп ҳолларда талон-тарож жинояти у ёки бу усуллар билан яширилган бўлади, бу эса жиноятнинг ўз вақтида очилишга маълум даражада ҳалақит беради. Ҳужжатларни сохталаштириш - жиноятни яширишда кўп қўлланилади. Сохталаштирилган ҳужжатнинг топилиши, давлат ёки жамоат мулкининг талон-тарож қилинганлик фактини исботлашдан озод қилмайли, чунки ҳужжатни сохталаштириш турли сабаблар билан ҳам тушунтирилиши мумкин. Масалан, мулкни қабул қилиб олишда қўйилган хато оқибатида келиб чиққан камомадни қоплаш мақсадида ҳужжат сохталаштирилган. Ҳужжатларни сохталаштириш натижасида мулкнинг маълум қисми асл ёки пул формасида ҳисобга олинмай қолади ва ҳисобга олинмаган мулк талон-тарож қилинади. Сохталаштирилган ҳужжатларга нисбатан қуйидагича тахмин юритиш мумкин: а) қўл остидаги ҳисобга олинмаган мулк бўлган моддий жавобгар шахс, шу мулкни ўзлаштириш мақсадида ҳужжатни сохталаштирган; б) юқоридаги иштироксиз сохта ҳужжатлардан фойдаланиш мумкин ёки уларнинг иштироки бундай ҳужжатлардан фойдаланишни енгиллаштирувчи бошқа шахслар томонидан ҳужжатлар сохталаштирилган; в) ҳужжат бошқа камчиликларни ёпиш мақсадида қалбакилаштирилган. Ортиқча мулк турли сабаблар билан пайдо бўлиши мумкин. Кейинчалик ўзлаштирилган ортиқча мулкни қасддан ҳосил қилинганлик тўғрисида, бу мулкларнинг узоқ вақт ҳисобга олмаганлиги ортиқча мулкнинг мунтазам равишда пайдо бўлиб туришлиги каби фактлар гувоҳлик бериши мумкин. 4-§. Ҳужжатларни кўздан кечириш Ҳужжатлар талон-тарож жиноятларини тергашда муҳим далиллардан бири ҳисобланади. Талон-тарож жиноятларини тергашда терговчи ҳужжатларни тўплаш, кўздан кечириш ва текшириш ишларини амалга оширади. Терговчи мутахассис-бухгалтер ёрдамида муҳрланган ҳужжатларни тўплайди, зарур ҳолларда меъёрий ҳужжатларни тегишли корхоналардан талаб қилиб олади. Терговчи тўплаган барча ҳужжатларни диққат билан таҳлил қилади, уларни текшириб чиқади. Ҳужжатларни текшириш усуллари уч турга бўлинади:

1) Айрим хисоб-китоб ҳужжатларини текшириш усули; 2) Бир-бири билан ўзаро боғлиқ операцияларни ифода этувчи бир неча ҳужжатларни текшириш усули; 3) Бир турдаги бошлиқларнинг ҳаракатини ифода этувчи ҳужжатларни текшириш усули. Айрим хисоб-китоб бухгалтерия ҳужжатлари ўрнатилган тартиб бўйича текширилади, яъни ҳужжатларда барча зарурий реквизитларнинг борлиги ва уларда шубҳали реквизитларнинг бор ёки йўқлиги аниқланади. Ҳужжатлар форма бўйича текшириб кўрилгандан кейин арифметик ва норматив текширувдан ўтказилади. Арифметик текширувда ҳужжатлардаги горизантал ва вертикал графаларда чизилган ёзувлар (рақамлар) солиштириб текширилади. Норматив текширувда эса ҳужжат мазмунининг ҳаракатдаги норматив актларга - инструкциялар, низомлар, қоидалар, харажат, чиқим нормаларига мос келишлиги текширилади. Бир-бири билан боғлиқ ўзаро операцияларни ифода этувчи бир неча ҳужжатларни текширишда муқобил текширув ва ўзаро назорат усуллардан фойдаланилади. Муқобил текширув усулида бир турдаги ҳужжатларнинг турли нусхаларини бир-бири билан ўзаро солиштириб текширишдир. Бу нусхалар бир ташкилотнинг турли бўлимларидан ёки бир неча ташкилотлардан олиниши мумкин. Ўзаро назорат усулида бир турдаги операциянинг турли ҳужжатларда ифода этилиши солиштириб текширилади. Ўзаро назорат усули ҳар бир хўжалик операциясининг турли бухгалтерия ҳужжатларида ифода этилишига асосланган. Бухгалтерия ҳужжатлари бошқа турли-туман бошқа ҳужжатлар билан солиштириб кўрилиши мумкин. Масалан, кортатека ва омборлардаги журнал ёзувлари билан транспорт ҳужжатлари, меҳнат дафтарчалари, моддий жавобгар шахснинг ёзувлари ва бошқалар. Бухгалтерия ҳужжатларини текширишнинг хусусий усуллари ҳам мавжуд. Уларга қуйидагилар киради: 1) Товар-моддий қимматликлар ва пул воситалари ҳаракатини бевосита ифода этувчи кирим-чиқим ҳужжатларидаги маълумотларни ушбу операцияни бошқа тарзда ифода этувчи ҳужжатлар-маълумотлар билан солиштириб кўриш; 2) Моддий-товар бойликларни олиш ва бериш операциясини ифода этувчи ҳужжатлардаги маълумотларни биринчи операция билан ўзаро боғлиқ бўлган бошқа операцияларни ифода этувчи ҳужжат маълумотлари билан солиштириб кўриш; 3) Моддий-товар бойликларнинг бир жойдан бошқа жойга

кўчирилганлиги тўғрисидаги маълумотларни улар ташиб ўтказилган таралар тўғрисидаги маълумотлар билан солиштириб кўриш; 4) Бухгалтерия ҳисоботи тўғрисидаги маълумотларини тезкор учёт маълумотлари билан солиштириб кўриш; 5) Назорат касса тасмасидаги маълумотларни касса чеклар маълумотлари билан солиштир и б кўриш; 6) Пул воситалари ва моддий товар бойликларни бериш тўғрисидаги пул воситалари ва моддий товар бойликларни ёзиш ва бериш учун асос бўлган ҳужжатлардаги маълумотлар билан солиштириб кўриш. Бир турдаги қийматларнинг ҳаракатини ифода этувчи ҳужжатларни текшириш усули моддий қийматлар ҳаракатининг одатдаги тартибдан нотўғри четга чиқиб кетганлигини аниқлаш мақсадида қўлланилади. Бу усул ёрдамида ҳужжатлардаги дастлабки ёзувлар тикланиб, талон-тарож жинояти содир этилганлик факти аниқланади. Ушбу усул қуйидаги ҳолатларни аниқлашда қў л ланилади: 1) Бухгалтерия ҳисоби ўз ҳолига ташлаб қўйилган , чалкаштирилган бўлса; 2) Бухгалтерия ҳисоби реестрлари тасодифан ёки қасддан йўқ қилинган бўлса; 3) Дастлабки ҳужжатлар тўлиқ хажмда мавжуд бўлса -да тахлилий ҳисобдаги ишларни қисқартиришни тақозо этма га н бўлса; 4) Тахлилий ҳисоб етарли даражада деталлаштирилмаган бўлса, мавжуд суиистеъмолликни аниқлаш учун тахлилий ҳ исоб ўрнига миқдори га оид ва сортли ҳисобни тиклаш зарур бўл са . Ҳисоб -китоб тиклангандан кейин моддий қийматларнинг одатдаги айланишдан четга чиқиб кетганлиги аниқланади. Ҳисоб ёзувларини тиклаш ёппасига, танлаб ўтказиладиган, тўлиқ ва натура турларга бўлинади. Ёппасига тиклашда маълум бир давр оралиғи ичида бажарилган маълум моддий қийматларнинг бирча номлари бўйича тикланади. Танлаб ўтказиладиган тиклашда эса айрим ҳисоб ёзувлари ёки айрим қийматларнинг номлари тикланади. Ҳисоб ёзувларини тўлиқ ва нотўлиқ ҳисобга олишнинг хусусий усуллари тўғрисида юқорида баён этилди. Ҳисоб ёзувларини нотўла равишда тиклаш ҳам мавжуд бўлиб, унга қолдиқларни контроль солиштириб кўриш киради. Қ о лдиқларни назорат тарзида солиштириб текшириш усулининг моҳияти шундан иборатки, бу усул орқали текширилаётган маълум давр, вақт оралиғида инвентаризаци явий ведомостга бир хил турдаги товарлардан

қолган қолдиқлар билан товарларнинг ҳарак а тдаги бўлган миқдори текширилиб кўрилади. 5-§. Гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчилар ва айбланувчиларни сўроқ қилиш Сўроққа тайёргарлик кўриш. Дастлабки терговдаги сўроққа мувофиқ равишда, криминалистика тактикаси тавсия этган усуллар асосида талон- тарож жинояти бўйича сўроқ қилишга пухта тайёргарлик кўриш лозим. Талан - тарож жиноятлари бўйича сўроқ қ илиш қуйидаги таркибий қисм лардан иборат: - жиноят содир бўлган ташкилот ёки корхоналарнинг асосий хусусиятларини ўрганиш; - сўроқ қилинаётган н инг шахсини аниқлаш; - сўроқни режалаштириш; - сўроққа чақиришни ташкил этиш; - сўроқ давомида фойдаланиши лозим бўлган далилларни тайёрлаш. Сўроққа тайёрлаш жараёнида терговни режалаштириш лозим. Олдиндан ўйлаб тузилган режа асосида сўроқни олиб бориш уни тўғри ташкил этишга ва терговчи томонидан бошқа ҳолатларни аниқлашга имкон беради . Терговни олиб бориш жараёнида тегишли равишда гувохларни ажратиб олиш зарур ; 1. Талон-тарож жинояти содир бўлган ташкилот раҳбарлари , бухга л тер лари ҳам давлат мулки ўзлаштири лганига маълум даражада айбдордирлар, баъзан эса мансабдор шахс билан алоқадор бўлиб чиқиши ҳам мумкин. Шунинг учун ҳам терговчи бундай гувоҳларни сўроқ қилишда ниҳоятда эҳтиёт бўлиши керак, чунки улар терговни чалкаштириши ёки йўналишни бошқа тарафга ўзгартириб юборишлари мумкин. 2. Талон-тарож қилинган мулк билан бевосита алоқадор бўлган ишчилар. Бу омбор ходимлари , мулкни юклаш -туширишда иштирок этган ҳамда ортиқча мулк ҳосил қилинишини билган ишчилар бўлиши мумкин. Бундай гувоҳларнинг кўрсатувлари ўзлаштириш фактларини, ўзлаштирилган мулкнинг миқдори, жиноят бир г уруҳ шахслар томонидан содир қилинган бўлса, иштирокчиларнинг кимлигини, иштирокчилардан ҳар бирининг жиноятдаги роли ни аниқлаш г а маъ л ум даражада ёрдам беради. Бундай гувоҳларни сўроқ қилиш кўпинча ижобий натижа беради. 3. Талон-тарож қилинган мулкни ташишда ёрдам берган шахслар. Булар автомашина шофёрлари, юкни олиб боришда иштирок этган шахслар,

яъни ишчилар бўлиши мумкин. Кўпинча маълум жойга юк олиб борган, лекин маршрут йўл варақасида акс эттирилмаган бўлса шофёрлар гувоҳ тариқасида қатнашадилар. 4. Юқори турувчи ташкилот ходимлари, тафтишчи ва назоратчилар . Г увоҳларни кўрсатув бериш мазмунига қараб яна уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳдаги гувоҳлар ўз хизмат мансабидан фойдаланиб талон- тарож ишлар и юзасидан бўлган фактларни бур т тириб кўрсатишга ҳаракат қиладилар. Булар корхона, муассасаларнинг бухгалтерлари, тафтишчи лари ва раҳбарлари бўлиши мумкин. Уларни сўроқ қилишда кўрсат ма лар и ни аниқ лаштириб, ҳужжатларга асосланган ҳолда исботлашлари ва атрофлича тушунтириб беришлари талаб қилинади. Иккинчи гуруҳ гувоҳлар аниқланган камомад, ортиқча маҳсулотларни бекитиб қолишга уринадилар. Шунинг учун ҳам уларнинг кўрсат ма ларини диққат билан тинглаш, ҳодисани тўғри баҳолаш муҳим аҳамиятга эга . Учунчи гуруҳ гувоҳларга жиноятни фош этиш зарур фактлар маълум бўлса ҳам бу ҳақида ҳеч нарса бил масликлари ни пеш қиладилар. Аслида улар талон-тарож қилган шахслар билан алоқада бўладилар. Булар шофёрлар, юк ташувчилар, қоровуллар, оддий сотувчилар ва бошқалардан иборат муҳим гувоҳлар ҳисобланади. Юқорида қайд этилган шахсларни сўроқ қилишда қуйидаги ҳолатларни аниқлаш керак: а) гувоҳнинг айбланувчига нисбатан бўлган муносабати; б) гувоҳда ўз кўрсат маси ни тасдиқлайдиган ҳужжатлар ва ёзувларни бор ёки йўқлигини аниқлаш; в) сўроқ мобайнида бошқа шахслардан олинган кўрсат ма ларни тўғрилигини аниқлаш; г) талон-тарож қилиш билан боғлиқ бошқа фактларни унга қанчалик маълумлиги ёки маълум эмаслигини сўраб билиш . Гувоҳни сўроқ қилишда терговчининг тарбиявий функцияси аҳамиятини ун у тмаслик керак. Гувоҳни сўроқ қилишда фақат унинг шахси ни ўрганиб қолмай, балки шу билан биргаликда унинг тўғри кўрсат ма беришига ҳалақит берадиган ҳолатларни аниқлаш терговчининг ўзига хос санъати ҳисобланади, чунки давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятида мансабдор шахслар одатда г увоҳларни йўқ қилишга, алдашга, сотиб олишга ҳаракат қилади. Айбланувчи ва гумон қилинган дан тўла ва ҳақиқий кўрсат ма олиш учун терговчи сўроқ қилиш жараёнида бир қанча тактик усулларни қўллаши

керак бўлади. Гумон остидаги шахс терговчи қўлида ўзини айблаш усун материал тўла эмаслигини яхши тушунади, акс ҳолда унга айб эълон қилинган бўлар эди. Шунинг учун ҳам содир бўлган жиноятда ўз айби борлигини инкор этишга ҳаракат қилади. Талон-тарож жиноятида гумон остидаги шахс камомад келиб чиқишга ўзининг бевосита алоқаси йўқлигини, кўпинча улар ҳужжатларидаги хатолик ёки объектив омил лар асосида келиб чиққанлигини асос қилиб кўрсатадилар. Талон-тарож жиноятларини тергаш бўйича гумон остидагиларни сўроқ қилишда қуйидаги ҳолатларга эътибор бериш катта аҳамиятга эга: а) гумон остидаги шахс ни сўроқ қилишда унинг асосий вазифаси, иш бўй и ча ҳақиқатни аниқлаш учун тўла ва ҳаққоний кўрсатув бериши; б) у нинг ўз айбига иқрор бўлиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлмаса - да бу бошқа далиллар каби муҳим лиги ; в) ўз айбини бўйнига олиш айбдор эканлигини исботловчи фактор эмас, чунки унинг айбдорлиги бошқа далиллар била н ҳам тасдиқланиши зарурлиги; г) шахс нинг айбига иқрор бўлиши билан чегараланиб бўлмайди, бошқа жиноят иштирокчиларини ҳам « ҳиссаси » ни аниқлаш лозимлиги. Иштирокчиларни аниқлаш ўзлашт и рилган давлат ёки жамоат мулкининг миқдорини аниқлаш имконини беради. Агар иш бўйича бир неча гумон остидаги шахсларни сўроқ қилишга тўғри келса, терговчи аввало сўроқни кимдан бошлаш масаласини тўғри ҳал қилиш, иш учун катта аҳамият касб этади. Сўроқни аввало жиноятнинг иккинчи даража ли иштирокчиларидан бошлаш зарур, бундай иштирокчилар кўпинча жиноятга тасодифан қўш и либ қолган шахслар бўлади ва объектив кўрсат ма беришга ҳаракат қиладилар. 6-§ . Талон-тарож жиноятини тергаш бўйича экспертизалар тайинлаш Давлат ва жамоат мулкини талон-тарож қилиш жиноятларини т е ргашда турли-туман масалаларни у ё к и бу турдаги экспер т изаларни тайинлаш орқали ҳал қилинади. Қ у йида талон-тарож жиноятларини тергашда тайинланадиган айрим турдаги экспертизалар устида тўхталиб ўтамиз: 1. Бухга л терия экспертизаси қуйидаги масалаларни ҳал этиш мақсадида тайинланади: а) моддий товар қимматликлар, пул воситаларининг кам ёки ортиқча чиқиш ҳажмини текшириш ва аниқлаш;

б) хом-ашё, материаллар ва тайёр маҳсулотларни сарфлашнинг асосли эканлигини текшириш; в) молия интизомининг бузилганлик ҳолатларини аниқлаш; г) мазкур объектда ҳисоб-китобнинг тўғри олиб борилганлигини текшириш; д) талон-тарож жиноятининг содир этилишига сабаб бўлган шароитларни аниқлаш. Экспертизани тайинлашдан олдин терговчи эксперт бухгалтер билан маслаҳатлашиб экспертиза предмети ва вазифалари, текшириш учун олинадиган ҳужжатларнинг сони ва турларини, эксперт томонидан ҳал этиладиган саволларнинг мазмунини аниқлайди. 2. Криминалистика экспертизаси қуйидаги масалаларни ҳал этиш мақсадида тайинланади: а) дастхатни бажарган шахсни идентификация қилиш; б) бир неча ҳужжатларни бажарган, тайёрлаган шахсларни аниқлаш; в) ҳужжатлар мазмунидаги ўзгариш фактларни ва уларни бажариш усулларини аниқлаш; г) ҳужжатлардаги дастлабки ёзув мазмунини аниқлаш; д) ёзув машинкаларини идентификация қилиш; е) муҳр ва штампларни идентификация қилиш ва ҳ.к. Т алон-тарож жиноятларини тергашда кўпинча дастхат ва т екс тларни экспертиза қилиш, ҳужжатларни криминалистик асосда текшириш учун трасологик экспертизалари тайинланади. 3. Технологик экспертиза қуйидаги масалаларни ҳал этиш мақсадида тайинланади: а) технологик режимдан четга чиқи ш ҳолларини, уларнинг нималарда ифода этганлигини , ишлаб чиқилган маҳсулот сифатига қандай таъсир қил ганлигини айниқлаш учун; б) ҳар бир ишлаб чиқарилган маҳсулот учун қанча хомашё яримфабрикатлар сарф эти л ганлигини аниқлаш; в) тайёр маҳсулотларнинг давлат стандарти шартларига мос келишлиги; г) маълум материаллар ёки маҳсулотларни тайёрлашда ёки ишлаб чиқаришда сарф этилган хомашё техник шартлар (талаб)ларга мос келишлиги ва ҳ.к. Э кспертиза ўтказиш учун етарли материалларни ўз вақтида етказиб бериш муҳим аҳамиятга эгадир. Терговчи талон-тарож содир этилган давр ичида тайёрланган барча маҳсулотларни топишга ҳаракат қилиши лозим.

4. Товаршунослик экспертизаси асосан саноат ва савдо соҳасида содир этилган жиноий ишларни тергашда тайинланади. Экспертизанинг объекти бўлиб, тайёр маҳсулотлар ҳисобланади. Товаршунослик экспертизаси орқали тайёр маҳсулотларнинг сифати тўғрисидаги тайёр маҳсулотларнинг техник шартлар ва давлат стандарти талабларига мос келишлиги, номи, сорти ва баҳосининг тўғрилиги каби масалалар ҳал этилади. 5. Қурилиши техника экспертизаси асосан қурилиш ишларини олиб бориш жараёнида содир этилган талон-тарож жиноятларини тергаш д а тайинланади ва қурилиш объектининг смета баҳоси, қурилиш ишлари материаллар нархи сметага мувофиқ аниқланганлиги қурилиш баҳоси қанча суммага ошириб кўрсатилганлиги каби масалалар ҳал этилади. Булардан ташқари яна химия , агротехник, ветер и нария ва зоотехника экспертизалари ҳам тайинланиши мумкин. Бу турдаги экспертизалар давлат ва жамоа хўжаликларида, тайёрлов ташкилотларида содир этилган талон- таро ж жиноятларини т е ргашда тайинланади. 7-§. Талон-тарож жиноятларининг олдини олиш тадбирлари Талон-тарож жиноятларининг олдини олиш бўйича олиб бориладиган чораларга қуйидагилар киради: 1) талон-тарож жиноятларининг содир эилишига сабаб бўлган ҳолатлар ва шарт-шароитларни аниқлаш; 2) уларнинг олдини олиш тадбир тадбирларини ишлаб чиқиш. Талон-тарож жиноятларининг содир этилишига олиб келган ҳолатлар ва шарт-шароитлар 2 гуруҳга бўлинади: жиноятнинг содир этилишидаги вазият билан боғлиқ бўлган ҳолатлар; жиноятчининг шахси билан боғлиқ бўлган ҳолатлар; Жиноятнинг содир этилишидаги вазият билан боғлиқ бўлган ҳолатларга қуйидагилар киради: - мансабдор шахслар томонидаги давлат ва жамоат мулкининг қўриқланишига хўжасизларча ва совуққонлик билан муносабатда бўлиш; - моддий қийматлар ва пул воситаларини ҳисобга олиш қоидаларининг бузилишлиги; - назорат қоидаларининг бузилишлиги; - қабул қилинган ва берилаётган мулкларнинг сон ва сифати бўйича қайд этиш қоидаларининг бузилиши; - юкларни транспортда ташиш қоидаларининг бузилиши; - моддий қийматлар, мулкнинг етарли даражада қўриқланмаганлиги;

- кадрларни танлаш принципларининг бузилганлиги; - мулкнинг ҳаракатда б ў лишини ифода этувчи ҳужжатларни тузиш қоидаларининг бузилишлиги. Бу кўрсатилган ҳолатлар умумий гуруҳлар категориясига киради. Ҳар бир ҳолатда улар деталлаштирилиши ва аниқликлар киритилиши мумкин. Талон-тарож жиноятларини содир этилишига олиб келадиган ҳолатлар содир этиш усуллари билан боғлиқ бўлади. Жиноятчилар жиноят содир этиш усулини танлашда корхоналарда ишлаб чиқаришни ташкил этиш усулини танлашда корхоналарда ишлаб чиқар и шни ташкил этишдаги кирим-чиқим ҳужжатларини расмийлаштиришда ҳисоб-китобнинг яхши йўлга қўйилганлиги, ички тартиб қоидаларининг бажарилиши устидан олиб борила д иган назоратнинг бўшлиғи, ўлчов асбобларининг носозлиги, тафтиш ва инвентаризация текширишларининг юзаки ўтказилиши ва кадрлар танлашда йўл қўйиладиган камчиликларни ўрганиб, уларда ўзларининг жиноий ҳаракатларини амалга оширишда фойдаланилади. Талон-тарож жиноятларининг содир этилишга олиб келган, ёрдам берган ҳолатларни аниқлаш ва унинг олдини олиш тадбир чоралари жиноий ишни қўзғатишдан бошлаб, дастлабки терговни тугатишгача бўлган давр ичида терговчи ички ишлар о ргани ходимлари ва жамоатчилик вакилларининг ёрдами асосида ушбу жиноятларнинг олдини олиш чора тадбирларини ишлаб чи қ ади ва уларнинг берган маълумотлар асосида тайёрланаётган янги жиноятларни бартараф этиш чораларини киради. Талон-тарож жиноятларининг олдини олишдаги тергов ч ини н г профилактик йўналиш даги фаолияти муҳим ўрин тутади . Улар га қ уйидагилар киради: тақдимнома киритиш, корхона, муассаса ва ташк и лотлар жамоа ларининг йиғилишларида маъруза қилиш, умумий ахборот воситалари, радио, телевидение орқали чи қишлар қилиш ва ҳ.к. Т ерговчининг талон-тарож жиноятининг олдини олишдаги асосий иш формаси жиноят с о дир этилган корхона ва ташкилотларга тақдимнома киритиш ҳисобланади. Тақдимномада жиноятни тергаш жараёнида ушбу корхонада талон-тарож содир бўлиш сабаблари, уни содир этишда яратил г ан шароитлар ва кимнинг айби билан содир этилганлиги кўрсатилади. Шунингдек, тақдимномада талон-тарож жиноятини н г олдини олиш йўллари ва воситалари ҳам кўрсатилади. Тақдимноманинг самарадорлиги кўрсатилган талаблар риоя қилинганлигига, адресатнинг тўғ р и танланганлигига ва унинг бажарилиши устидан тегишли назорат қилинишига боғлиқ.

Похожие

Экология жиноятларини тергов қилиш

Kонтрабанда жиноятларини тергов қилиш

Ўзгалар мулкини талон-торож қилиш жиноятлари

Қотиллик жиноятларини тергов қилиш услубиёти ( Котиллик жиноятларини тергов килиш

Ўғирлик, талончилик ва босқинчилик жиноятларини тергов қилиш