Davlat shakllari - Юриспруденция - Рефераты

Davlat shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

188.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Davlat shakli tushunchasi, uning tarkibiy unsurlari 2. Boshqaruv shakli 3. Sunniy va shi`a davlat-huquqiy ta`limoti xususiyatlari: boshqaruvning xalifalik va imompik shakllar 4. Davlat tuzilishi shakllarining xilma-xilligi 5. Siyosiy rejim tushunchasi va turlari

www.arxiv.uz Davlat shakli tushunchasi davlatshunoslikning eng muhim, sermazmun xususiyatlaridan biridir. Huquqshunos Ivan Ilin shu munosabat bilan quyidagilarni ta`kidlagandi: «Bu murakkab va g`oyat mas`uliyatli masalani ehtiyotkorlik va mutlaqo xolis fikr bilan o`rtaga qo`yish zarur. Eng avvalo, davlat shakli xalqdar hayotiga befarq qaraydigan «mavhum tushuncha» ham, «siyosiy chizgi» ham emas, balki tarzi va xalqning jonli tashkilotidir. Xalq o`z hayot tarzini tushunishi, aynan «shunday» tashkillanishini uddalashi; shu tuzum qonunlarini h urmat qilishi hamda shu tashkilotga ixtiyoriy hissasini qo`shishi zarur. Boshqacha aytganda, aynan xalqning jonli huquqiy ongi davlat shaklini ro`yobga chiqaradi, unga hayot, kuch baxshida etadi; binobarin, davlat shakli eng avvalo xalq huquqiy ongi darajasiga, xalq tomonidan to`plangan tarixiy siyosiy tajribaga, uning iroda kuchi va milliy xarakteriga bog`liq» 1 . I.Ilinning bu fikriga qo`shilmaslikning iloji yo`q. Haqiqatan ham mabodo biron kishi o`yin qoidalarini bilmasa, o`yin rejasini taqdim eta olmasa, va, umuman, o`ynashni xohlamasa, bunday odamni shaxmat o`ynashga majbur qilish hech kimning xayoliga ham kelmaydi-ku. Bir jamoada birga o`ynamagan o`yinchilardan tuzilgan futbol komandasi o`yinni boy berishi turgan gap. Tarixchilarning shohidlik berishicha, buyuk sarkarda Amir Temur bo`lajak jang qanday borishi kerakligi, uning mazmun-mohiyatini batafsil tushuntirar, shuning uchun hech qachon mag`lubiyat alamini totmagan ekan. Siyosiy hayotda ham shunday: u jonli odamlar tomonidan ularning vatanparvarlik muhabbati bilan, ularning davlat tushunchasi bilan, ularning burchga sadoqati, tashkiliy ko`nikmalari bilan, ularning qonunga hurmatlari bilan yaratiladi. Bularning hammasini insonda tarbiyalash kerak. Binobarin, davlat shakli haqida faqat xalq huquqiy ongi darajasini va olingan ko`nikmani hisobga olgan holdagina gapirish zarur. 1 Ильин И. 0 гряду щ ей России. Избранн ы е статъи. М., Корпорация «Телекс», 1993, 27-bet.

www.arxiv.uz Davlat va huquq nazariyasi tushunchalari tizimida «davlat shakli» kategoriyasi bilan «davlat mohiyati» kategoriyasi bevosita bog`liqdir. Oldingi bo`limlarda davlatning mohiyatini ochib bergandik. YA`ni uning ijtimoiy vazifalari, jamiyatning davlat paydo bo`lguniga qadar bo`lgan tashkiliy tuzilishi aniqlab berilgan, davlatning asosiy belgilari ajratib ko`rsatilib, asosiy ta`riflar berilgandi. Endi davlat shunday tuzilginini qarab chiqish payti keldi. Boshqacha aytganda, jamiyatning bu alohida siyosiy, tarkibiy, xududiy tashkiloti qanaqangi shakllarda mavjud bo`ladi va amal qiladi? Davlatning shunday shakli, ya`ni tuzilishini o`rganib chiqqandan so`nggina biz shunday murakkab hisoblangan davlatni tushunib yetish sari bir qadam olg`a siljidik, deya olamiz. Ayni paytda ushbu mavzuning yaqin o`tmishdagi nazariy va amaliy ishlanmalari mazkur toifa ma`lum ma`noda munosib baholanmaginidan dalolat beradi. Biroq, bu yerda so`z faqat munosib baholay olinmaginidagina emas, «davlat shakli»ni batafsil o`rganishning ahamiyati haqida ham bormoqda. Zero, E.I.Temnovning haqqoniy ta`kidlashicha, «davlat-huquq mohiyatidan kelib chiquvchi davlat shaklining (huquq shakli singari) qat`iyligi va aniqligi e`lon qilingan siyosiy yo`lni amalga oshirishda sub`yektivizm va zo`ravonlikni jiddiy cheklashi mumkin edi» 2 . Shu bois - biron maqsadni ko`zlabmi Yoki beixtiyor ravishdami - bilmadik, biroq sovet davri mualliflari aksariyatining asarlarida, odatda, davlat «mazmuni»ning ahamiyatini ta`kidlab, uning sinfiyligiga urg`u berilardi. Holbuki, shaklsiz mazmunning ham yashay olmasligi allaqachonlardan ma`lum edi. Shunga qaramay, davlat haqidagi ijobiy gaplarning qammasi beistisno uning mazmuniga nisbatan aytilardi. Bunday nuqtai nazarning asossizligini ko`rsatib va isbotlab berish uchun ushbu kategoriyani batafsil qarab chiqish kerak bo`ladi. Gapni «davlat shakli» tushunchasiga oid turli nuqtai nazarlar mavjudligidan boshlash o`rinli, deb o`ylaymiz. Jumladan, bir xil muagshiflar uni faqat tor ma`noda izohlaydilar. Ularning fikriga ko`ra, bu - faqat boshqaruv shakli xolos. Boshqa birovlar bu tushunchani keng manoda talqin etadi. Zero, ular mazkur 2 Темнов Е.И. Форма государства //Общая теория права и государства. М., «Юрист», 1994. 255- bet.

www.arxiv.uz tushunchaga boshqaruv shakllari bilan davlat tuzilishi shaklini kiritadilar. Biroq, nuqtai nazarlar farqi shu yondashuvlar bilangina cheklanmaydi. Davlatning ichki va tashqi shakllarini farqlovchi mualliflar ham bor. Ichki shakl deganda, demoq-ratiya, tashqi shakl deyilganda esa, siyosiy hokimiyatning aniq tashkiloti tushuniladi (D.A.Kerimov). Ushbu nuqtai nazar nimalarga asoslanganligini quyidagicha izohlash mum-kin: modomiki, demoqratiya siyosiy tartibning bir ko`rinishi ekan, uni davlatning ichki shakli sifatida tushunish zarur,boshqaruv va davlat tuzilishi shakllari majmui esa, tashqi shaklni tashkil etadi. Ayrim davlatshunoslar davlatga harakatdagi dinamik va tashkiliy statik tizim sifatida qarashni taklif etadilar. Shu taklifdan kelib chiqqan holda ular dinamik jihatdan siyosiy (davlat) tartibni, statik jihatdan esa, boshqaruv shakli va davlat tuzilish shakllarini davlat shakli deb hisoblaydilar. Yuqoridagilarning hammasi yuridik adabiyotlarda davlat shakli bo`yicha yagona tushunchaning yo`qligidan dalolat beradi. Ayni paytda, ushbu tushunchaning an`anaviy hisoblangan ta`rifi mavjud bo`lib, uni aksariyat olimlar ma`qullashadi, biz ham uni asos qilib olishni tavsiya etamiz. Shunday qilib, davlat shakli deganda, uch tarkibiy qismi (Yoki tomoni) - boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy idora usuli birlikda olingan siyosiy hokimiyat tashkiloti tushuniladi (S.A.Komarov). Ushbu ta`rifga e`tiroz bildirmagan holda, biz, e`ti-boringizni «siyosiy hokimiyat» hamda «siyosiy idora usuli» degan iboralarga jalb yetishni istardik. Bu iboralar bizga tanish mazkur yo`nalishda tez-tez qo`llanadi. Fikrimizcha, bu zaruriy shart emas. Shuning uchun ham ba`zi mu-alliflar diqqatni chalg`itmaslik uchun bu iboralarni shunday qo`llashadi: siyosiy (davlat) hokimiyat, davlat (siyosiy) idora usuli. Yana bir jihatni ta`kidlashni istardik. Biz yuqorida davlat shakli uning mazmuni bilan uzviy bog`liqligini aytib o`tgandik. Shu fikrni batafsilroq tushuntiramiz. Mazmun davlat hokimiyatining kimga tegishliligini, uning sub`yektini (egasini) aniqlash imkonini beradi, shuningdek, uni kim amalga

www.arxiv.uz oshiradi, degan savolga javob beradi. Zikr etilganlar asosida, davlat shaklining uch jihati mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Bular: * boshqaruv shakli, ya`ni davlat hokimiyati va boshqaruvni tuzish va tashkil yetishning muayyan tartibi; * davlat tuzilishi shakli, ya`ni davlatning hududiy tuzilishi, markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning o`zaro munosabatlari muayyan tartibi; * siyosiy (davlat) idora usuli, ya`ni siyosiy (davlat) hokimiyatni amalga oshirish usul va uslublaridir. Lekin shuni ta`kidlash joizki, bular hozircha davlat shaklini tushunishga umumiy yondashuv, eng ilk tanishuvdir. Uni batafsilroq tushunish uchun davlat shaklini tashkil etuvchi uchchala jihatni diqqat bilan o`rganish, ularning o`zaro bog`liqligi, o`zaro ta`sirini kuzatish hamda nazariy, siyosiy-huquqiy tafakkur yuz yilliklar davomida davlatni o`rganar ekan, davlat shaklining aynan shunday mazmunini nega alohida ajratib ko`rsatganligini tushunishga harakat qilish kerak. Davlat shaklini bunday tushunish dabdurustdan tarkib topmaganligi va hozir ham unga qo`shilmasliklarini qayd etib o`tish joiz deb o`ylaymiz. Uzoq vaqt davomida davlat shakli boshqaruv shakli va davlat tuzilishi shaklidan (biz keltirgan tarkibda dastlabki ikkitasidan) iborat deb hisoblab kelingandi. Keyinchalik unga siyosiy idora usuli qo`shildi. «Davlat shakli » va «siyosiy idora usuli» o`rtasiga tenglik alomatini qo`yuvchilar ham bo`lgandi. Bunga asos ham bor edi. Biroq, buni keyinroq «siyosiy (davlat) idora usuli» tushunchasini batafsil ko`rib chiqish vaqtida yaxshiroq tushunib olamiz. Shunga qaramay, hozirgi kunda davlat hokimiyati tashkiloti uch qism - boshqaruv, davlat (siyosiy) tuzilishi hamda davlat (siyosiy) idora usuli - birligidan tashkil topadi, degan konsepsiya keng tarqalgan. Boshqaruv shakli Avval - boshdanoq, davlatni nazariy jihatdan tushunib yetishda boshqaruv shakli alohida o`rin tutishini ta`kidlashni istardik. Qonuniyat shuni taqozo etadi.

www.arxiv.uz Davlatga uyushgan jamiyatda davlat hokimiyatini kim va qanday amalga oshirishini aynan shu shakl belgilab beradi. Bu masala insoniyatni juda qadimdan to`lqinlantirib keladi. Arastuning o`zi, undan keyin Aflotun ham qadimgi dunyoda davlat hokimiyatini tashkil yetish va uni boshqarishning xilma-xil shakllarini o`rganar ekanlar, bu davlatlarni kim va qanday boshqarishi, ya`ni boshqaruv shakli mezoni bo`yicha davlatlar tasnifini ishlab chiqishga urinishgan. To`la asos bilan aytish mumkinki, ko`p asrlar davomida nazariy siyosiy- huquqiy tafakkur ko`plab, ba`zan bir-biriga sira o`xshamaydigan davlatlarni zo`r berib o`rganishni davom ettirib keldi. Olimlar o`z izlanishlarida davlat shakllaridagi eng muhim jihatni ajratib olib, ularni tasvirlab berish, tahlil yetish, baholashga va iloji bo`lganda bu shakllarni rivojlantirish istiqbollarini oldindan aytib berishga urinardilar. Avgustin, Forobiy, Gobbs, Monteske, Lokk, Russo, Radishchev va boshqalarning asarlarida davlat shakllari haqidagi bilimlarni umumlashtirish va tizimlash, ularning vujudga kelish va rivojlanishining tub ildizlariga yetib borishga ko`p urinib ko`rilgan. Aynan shuning uchun, agar Arastu va Aflotun davrlarida nazariy siyosiy- huquqiy tafakkur boshqaruvning u Yoki bu shaklini belgilab beruvchi sabablarni aniqlashga urinib, asosan boshqaruv xilma-xil shakllarini tasvirlash yo`lidan borgan bo`lsalar, XX asrda esa, siyosiy-huquqiy tafakkur marksistik nazariya doirasida boshqaruv shaklini (formatsiyadan kelib chiqqan holda) davlat xili bilan, jamiyatning sinfiy tarkibi, iqtisodiy bazisi kabilar bilan bog`lab tushuntirishga intiladi. Boshqaruv shaklini (biz yuqorida aytib o`tgan davlat shakli uch qismidan birini) aniqlashda marksistik nazariya davlat hokimiyati u Yoki bu tuzilishini tavsiflovchi ijtimoiy-sinfiy belgisini asosiy belgi sifatida ajratib ko`rsatardi. U boshqaruv shaklini mazkur davlatning ijtimoiy-sinfiy mohiyatining, siyosiy mazmunining, sinfiy kuchlar amaldagi nisbatining tashqi ifodasi sifatida ta`riflardi. Bu chizmaga ko`ra respublika sinfiy kuchlarning bir xil nisbatida paydo bo`lsa, monarxiya boshqa nisbatida vujudga keladi. Albatta, jamiyatning sinfiy tuzilishi, sinfiy manfaatlarning to`qnashuvi,

www.arxiv.uz sinfiy kuchlar nisbatini hech kim inkor etmaydi, ular hayotda mavjud bo`lib, davlat tuzilishiga, eng avvalo, hokimiyat tizimi qanday shakllarda tashkil topgini va amal qilishiga, davlatni kim boshqarishiga ta`sir etadi. Biroq, ayni paytda, davlat sinfiy belgisi ahamiyatini oshirib yuborishga o`rin yo`q. Biz yuqorida bunday yondashuv uslubiy jihatdan noto`g`ri bo`lib, aksariyat hollarda ko`pgina narsalarni tushuntirib bera olmasligiga misollar keltirgandik. Yana bir bor shu masalaga to`xtalamiz. Bunday yondashuvda boshqa bir qancha omillar: tarixiy an`analar, milliy ruhiyat, diniy ong, madaniy muhit, jamiyatni o`ta g`oyaviylashtirish va siyosiylashtirish darajasi, ekologiya va ko`pchilik boshqa omillar masalani o`rganish doirasidan tashqarida qolib ketadi. Hozirgi vaqtda fanimiz, shu jumladan, davlat va huquq nazariyasi jamiyat rivojining marksistik ta`limoti umumiy inqirozi bilan bog`liq uslubiy inqirozdan asta-sekin xalos bo`lib bormoqda. Bu - davlat tuzilishining asosiy xususiyatlaridan biri sifatida boshqaruv shaklini. Yanada chuqurroq va asosliroq tushunish, ushbu shakllarning chuqur o`ylangan tasnifini taqdim yetish, ular rivojining real istiqbollarini oldindan aytib berish imkonini beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda boshqaruv shaklining quyidagi ta`rifini taklif etamiz: Boshqaruv shakli - konkret davlatda davlat hokimiyatini tashkil yetish usullarining majmuidir. Agar ushbu ta`rifni Yanada aniqroq ifodalaydigan bo`lsak, u oliy hokimiyatni, boz ustiga uning oliy va markaziy organlarini, tarkibi, vakolatini, shu organlarni tashkil yetish tartibini, shuningdek, unda oddiy xalq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko`zda tutishini aytishimiz kerak bo`ladi. Boshqaruvning qadim-qadimdan insoniyatga ma`lum bo`lgan shakllari monarxiya va respublikadir. Shu munosabat bilan Arastu o`z vaqtida boshqaruv shakllarini oliy hokimiyat tanho amalga oshiriladigan monarxiyaga, tor doiradagi cheklangan shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan aristokratiyaga, butun xalq hokimiyatni boshqaradigan demoqratiyaga bo`lganligini eslash o`rinlidir. Qadimgi yunon faylasufining shu qadar uzoqni ko`ra bilish qobiliyatiga tan

www.arxiv.uz berish kerak! Zero, hozirgacha boshqaruv shakli oliy hokimiyat bir kishi tomonidan amalga oshirilishi (monarxiya) Yoki u saylab qo`yiladigan vakolatli kollegial organ (respublika)ga taalluqliligiga qarab bo`linadi. «Monarxiya» atamasi («monos» - bir, «arxe» - hokimiyat) yunoncha so`z bo`lib, «yakkahokimlik», «yagona hukmdor» ma`nolarini bildiradi. Monarxiya boshqaruv shakli sifatida o`zining aniq yuridik belgilariga ega. Monarx davlatning jonli timsoli bo`lib, tashqi va ichki siyosat bobida davlat boshligi sifatida, xalq vakili, millat «otasi» sifatida, fuqarolarni jipslashtiruvchi, ularni davlat tevaragiga birlashtiruvchi shaxs sifatida maydonga chiqadi. Monarxlar - masalan, Fran t siya qirollaridan biri: «Davlat - mening o`zimman», deb bejiz aytmagan. Biroq, bu aksariyat hollarda masalaning faqat Yuridik tomonini anglatar, amaldagi ahvolni ifodalay olmasdi. Monarx tanho hukmronlik qiladi. Albatta, bu davlatning barcha ishlarini uning bir o`zi hal yetarkan, degan ma`noni bildirmaydi. Turli davlat organlarida xizmat qiluvchi ko`psonli maslahatchilar, vazirlar, amaldorlar davlat ishlarini boshqarishardi. Ayni paytda, eng muhim, prinsipial davlat ishlari bo`yicha monarxning o`zi hukm chiqarishiga to`g`ri kelardi. U butun hokimiyatning to`la sohibidir. Monarx hokimiyati oliy hokimiyat bo`lib, mustaqildir. U - davlatdagi oliy hokimiyatdir. Odatda, uning hokimiyati muqaddas deb e`lon qilinar, din og`ushiga o`ralar edi. Albatta, shularning barchasiga qaramay, monarxning xalqaro, siyosiy va milliy kuchlar ta`sirini his etmasligi mumkin emas. Lekin ba`zan monarx hukmi tasodifiy, sub`yektiv omillarga bog`liq bo`lib qoladigan hollar ham uchraydi (buni ham tushunsa bo`ladi - axir monarx ham odam, insonlarga xos narsalarning hammasi unga ham begona emas). Monarxiya hokimiyati vorislik asosida bir avloddan ikkinchi avlodga meros bo`lib o`tadi. Hokimiyatning bir shaxsdan ikkinchisiga o`tishiga xalqning hech qanday aloqasi bo`lmaydi. Monarx muddatsiz va umrbod hokimiyat egasidir. Lekin bundan monarxni faqat tabiiy o`limgina hokimiyatidan ajratar ekanda, deb

www.arxiv.uz xulosa chiqarish xato bo`lurdi. Monarxlar ag`darib tashlangini, o`ldirilgini, boshqa kishilar bilan almashtirilginiga tarixda misollar ko`p. Monarx mas`uliyatdan ozod kishi hisoblanadi, ya`ni u o`z boshqaruvi natijalari uchun aniq yuridik va siyosiy javobgar hisoblanmaydi. Darvoqe, tarixda xalq monarxni javobgarlikka tortgan holatlar haqida ko`pdan-ko`p misollar mavjud (inqiloblarni eslaylik). Monarxiyaning eng gullab-yashnagan davri yangi davr arafasiga to`g`ri kelib, bu vaqtda uning boshqaruvning respublika shaklidan farqlari ko`zga tashlana boshlagan, mutlaq (cheklanmagan) va cheklangan monarxiya ko`rinishlari o`rtasidagi farqlar aniq bilinib qolayotgandi., Mutlaq monarxiya shakli dagi boshqaruvning asosiy belgisi - monarxning to`la hokimiyatini cheklaydigan biron-bir davlat organi ning yo`qligi dir - Monarxiyaning yuridik xususiyatlari to`g`risidagi S.A.Komarov nuqtai nazari biz uchun ham matlub bo`lib, ular: - hokimiyatdan muddatsiz, ya`ni umrbod foydalanish; - taxtni meros sifatida Yoki qarindoshlik huquqi bo`yicha egallash; - tashqi aloqalarda kafolat (mandat) asosida emas, o`z shaxsiy huquqi bo`yicha vakillikni amalga oshirish; - davlat boshlig`i javobgarligining yo`qligi (faqat xudo oldida mas`ullik)dir. Bunday sharoitlarda (zarurat yo`qpigi tufayli) tabaqaviy, vakillik muassasalari yo`qolib ketadi Yoki to`la tanazzulga yuz tutadi, xalqning siyosiy va ijtimoiy huquqsizligi odatiy holga aylanadi. Cheklangan monarxiya turli tarixiy davrda turli ko`ri-nishga ega bo`ladi. Qizigi shundaki, Arastu ruhiy asoslar - dan kelib chiqib, monarxiyalarni «to`g`ri» boshqaruv shakliga ega bo`lgan monarxiya va mabodo monarx barchaning manfaatlari o`rniga o`zining g`arazli, shaxsiy manfaatlarini ko`zlab, boshqarishda zulmni qo`llaydigan bo`lsa - «noto`g`ri» (zolimlik va istibdod) shaklga ega monarxiyalarni ajratib ko`rsatgandi. Hozirgi zamon olimlari yuridik asoslar nigina hisobga olishadi. Ularga ko`ra, cheklangan monarxiya (feodalizm davrida) tabaqaviy-vakillik hamda konstitutsiyaviy monarxiyaga bo`linadi. Konstitutsiyaviy

www.arxiv.uz monarxiya o`z navbatida dualistik va parlamentlik monarxiya (kapitalizm davrida) ko`rinishlariga egadir. Konstitutsiyaviy monarxiya burjuaziya jamiyatining shakllanish davrida paydo bo`lgan. U shunday boshqaruv shaklidan iboratki, bunda monarx hokimiyati vakillik organi tomonidan cheklangan bo`ladi. Bu esa, parlament tasdiqlaydigan konstitutsiyada mustahkamlanadi. Uni o`zgartirishga monarxning haqi yo`q. Shu asosda dualistik hokimiyat ikki taraflama xususiyatga ega bo`lishini tushunib olishimiz mumkin (mazkur so`zning tarjimasi ham shundan guvohlik berib turibdi). Amaldagi mavjud va yuridik hokimiyat monarx shakllantiradigan hukumat bilan qonunchilik organi sifatida maydonga chiquvchi parlament o`rtasida bo`linadi. Mamlakatni boshqarish monarx ixtiyorida bo`lib, vazirlar unga hisob berib turadilar. Hukumat parlamentning partiyaviy tarkibiga bog`lanmagan holda shakllantiriladi. Boshqaruv dualizmi (ikki taraflamaliliga) shundan iboratki, misol uchun monarx feodallar manfaatlarini, parlament esa, burjuaziya va boshqa tabaqalar manfaatlarini ifodalaydi. Bunday boshqaruvga Prussiya, Italiya, Ruminiya (o`tmishdagi) davlatlari misol bo`la oladi. Hozirgi vaqtda boshqaruvning bu shakli o`z umrini yashab bo`ldi. Parlamentlik monarxiya mamlakatlari (hozirgi Angliya, Belgiya, Norvegiya, Shvetsiya)da qirol shoxlik vazifasini o`tasada, mamlakatni to`la ma`noda boshqarolmaydi. Hukumat parlament tomonidan saylovlarda ko`p ovoz olgan muayyan partiyalar vakillaridan iborat qilib shakllantiriladi. Eng ko`p deputatlik mandatlariga ega bo`lgan partiya rahbari hukumat boshlig`i bo`ladi. Qonun hujjatlari parlament tomonidan qabul qilinib, rasman monarx imzolaydi. Shunday qilib, qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud sohalarida monarx hokimiyati ramziy ma`noga ega. Lekin yuqorida zikr etilganlardan monarx faqat sof ramziy shaxsga aylanib qoladi, degan ma`no kelib chiqmaydi. Bu sho`ro davriga oid xato bo`lib, u vaqtda monarxiya umri tugab bo`lgan bir narsa sifatida ro`yxatdan chiqarib yuborilgandi. Agar shunday bo`lsa - ming yillab yashab kelgan

www.arxiv.uz boshqaruvning bu shakli hozirgacha ba`zilarning e`tiborini tortib kelayotginini qanday izohlash mumkin? Chunonchi, 1975 yili Ispaniya xalqi plebistsit (referendum)da monarxiyani qaror toptirishga ovoz berdi. SSSR barham topishi bilan ko`pchilik respublikalar (Rossiya, Ukraina)da monarxiyaning qayta tiklanishi ehtimoli haqida gaplar bo`ldi. Albatta, buni izohlashning qiyin joyi yo`q. Mashaqqatli damlarda, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotda hukm surayotgan beqarorlik sharoitlarida aksariyat odamlar hokimiyat tepasiga monarxning - «millat otasi»ning, «millatlar yakdilligi ramzi»ning kelishiga umid boglay boshlaydilar. Biroq, bunda faylasuf I.A.Ilinning haqqoniy ta`kidiga ko`ra, monarxiya diniy ildizlarga asoslangan boshqaruvning «jonli» shakli bo`ladi, shuning uchun ham maxsus ijtimoiy-ruhiy muhitni taqozo etadi. Uni dekret bilan joriy yetish, Yana ham muhimrog`i tasodifiy bir shaxsni monarx deb e`lon qilish mumkin emas. Respublika (lotincha Respublisa - xalq ishi) - davlat hokimiyati aholi muayyan muddatga saylab qo`yadigan organlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv shakli dir. Respublika ham monarxiya singari muayyan tarixiy xususiyatga ega. Boshqaruv respublika shaklining bir qancha turlari mavjudligi tarixdan ma`lum. Ular quldorlik sharoitlaridayoq namoyon bo`la boshlagan edi. Demokratik respublika Afina davlatida (eramizgacha V-IV asrlar) mavjud bo`lgan. Buni jamiyatning ijtimoiy tarkibi, quldorlikning shu yerga xos xususiyati, ya`ni ozod afinaliklarni qulga aylantirishning istisno etilganligi, quldor jamoalar bo`lganligi, davlat boshqaruvining samarali tizimi mavjudligi bilan izohlash mumkin edi. Sparta (eramizgacha V-IV asrlar) va Rim davlati (eramizgacha V-II asrlar) aristokratik respublikalar hisoblanadi. Davlat sifatida ular ko`proq aholining aristokratik qismi manfaatlarini ifodalardi. Kapitalizm davri parlamentar (parlament) respublikasi hamda prezidentlik respublikalarni vujudga keltirdi. Parlamentar respublika larning boshqalardan farq qiluvchi xususiyati hokimiyat pog`onalarida kelishmovchiliklarning bo`lmasligidir. Zero, ijroiya

www.arxiv.uz hokimiyati boshlig`i (bosh vazir) va uning mahkamasi parlament, to`g`rirogi, parlament a`zolarining ko`pchiligi tomonidan tayinlanadi va nazorat qilinadi. Hukumat qonun chiqaruvchilar ko`pchiligi qo`llab-quvvatlab turgan muddatlardagina o`z vazifalarini bajara oladi. Bunday ko`pchilikdan mahrum bo`lganda esa, mazkur hukumat iste`foga chiqishga majbur bo`ladi. Odatda, parlament respublikalarida prezident katta rol o`ynamaydi: ijroiya hokimiyati go`yo qonun chiqaruvchi hokimiyatning davomi sifatida ish olib borishi tufayli hokimiyat tarmoqlari o`rtasida vujudga kelishi mumkin bo`lgan ixtiloflarning oldi olinadi. Biroq, parlament respublikasi ham kamchiliklardan xoli emas. Partiya tizimining o`ta mayda bo`laklarga bo`linib ketganligi shunday kamchiliklardan biridir. Mazkur hol parlament koalitsiyalarining ham maydalashuviga, bu esa, o`z navbatida hukumatning beqarorligaga olib keladi. Muayyan sharoitlarda, hatto ozchilikni tashkil etuvchi ekstremistik partiyalar ham, parlament ko`pchiligi koalitsiyasining bir qismi bo`lib qolishi mumkin. Bu esa, mamlakatga ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyatlar o`rtasidagi ziddiyatlardan kam bo`lmagan jiddiy salbiy oqibatlar keltirishi mumkin. Boz ustiga, parlament respublikas i da shu parlament oddiy ko`pchiligi kuchi bilan mustabidlikni yaratish ehtimoli istisno etilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv parlament shaklining samaradorligi va barqarorligi parlamentdagi o`rinlar uchun kurash olib boruvchi siyosiy partiyalar tabiatiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liqdir. Prezidentlik respublikasi boshqaruv shakli sifatida birinchi navbatda saylab qo`yilgan davlat boshligi bir vaqtning o`zida hukumat rahbari ham bo`lishi bilan farq qiladi. Prezidentning o`zi parlament roziligi bilan shu hukumatni tuzadi va zarurat tug`ilganda uni tarqatib yuborish huquqiga ega bo`ladi. Butun xalq tomonidan saylangan prezident umummilliy manfaatlar ifodachisi, millat ramzi bo`lishi (har qalay shunday bo`lishi kerak ham) boshqaruv prezidentlik shaklining ijobiy tomonidir. Mazkur shakl butun vakolatni bir shaxsga beradi va u favqulodda holatlarda mas`uliyat va rahbarlikni o`z qo`liga oladi. Boshqaruvning prezidentlik

www.arxiv.uz shakli, odatda, parlament shakliga nisbatan yuqoriroq darajadagi siyosiy barqarorlikni ta`minlaydi. Zero, prezident konstitutsiyada belgilab qo`yilgan qat`iy muddatga saylanadi. Prezidentlik boshqaruv shaklining zaif joylari ham mavjud. Boshqaruvning parlament shaklidan farqli o`laroq, u hokimiyatning ijroiya va qonun chiqaruvchi tarmoqlari o`rtasidagi ziddiyat va mojarolarni, shuningdek, konstitutsiyaviy inqiroz ehtimolini istisno etmaydi. Bunday vaziyat, chunonchi, prezident bilan parlament ko`pchiligi boshqa-boshqa partiyalar, siyosiy oqimlarga mansub bo`lgan vaqtlarda yuzaga kelishi mumkin. Shunday qilib, boshqaruvning parlament va prezidentlik shakllaridan birini tanlash yagona, ammo beqaror rahbariyat (parlament boshqaruvi) bilan barqaror, lekin ikki hokimiyat o`rtasidagi ixtiloflarni istisno etmaydigan rahbariyatdan birini tanlash degan ma`noni anglatadi. Bundan tashqari, prezidentni saylashning eng matlub uslubi o`zi bormikan? Ularning har biri o`zining kuchli va zaif tomonlariga ega. Shu munosabat bilan prezidentlik saylovlarining ahamiyati oshib boradi. To`g`ridan-to`g`ri saylovlar eng sodda va demokratik saylovlardir. Bundan tashqari, prezidentlik hokimiyati qonunchilik hokimiyatiga juda katta qaram bo`lib qolishi ham mumkin (masalan, favqulodda holat sharoitlarida prezidentni ikkinchi muddatga qayta saylash tartibini olib ko`ring). Davlat boshqaruv tizimi qotib qolgan emas, balki tarixiy taraqqiyot jarayonida muqarrar ravishda o`zgarib, yangilanib turadi. Dunyodagi davlatlar boshqaruv shakllari ko`p ming yillik tarixga ega bo`lib, jamiyat taraqqiyoti asosida takomillashib, mazmun jihatidan mukammallashib borgan. Buni O`zbekiston davlat boshqaruvi misolida ko`rish mumkin. Konstitutsiyamizga muvofiq O`zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatini tashkil yetishning asosiy tamoyillaridan biri - xalq hokimiyatchiligidir. Respublikada xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir. Xalq davlatni boshqaruvni bevosita Yoki saylab qo`yilgan o`z vakillari orqali amalga oshiradi. Mustaqillik tufali O`zbekistonda davlat boshqaruvining yangi, zamonaviy va

www.arxiv.uz samarali tizimi shakllantirila boshlandi. «Prezidentlik boshqaruv usuli - shu tizimning o`zagidir» 3 . Davlat boshqaruvining prezidentlik shakli O`zbekistonda tasodifiy ravishda yuzaga kelmadi. Davlat boshqaruvining bu zamonaviy va samarali shaklini yuzaga keltirishda xalqimizning davlatchilik sohalaridagi ko`p ming yillik tarixiy tajribalari, diyorimizning muayyan shart-sharoitlari, xalqning an`analari va mentaliteti, o`ziga xos xususiyatlari, shuningdek, hozirgi zamon ilg`or davlatlarining tajriba va yutuqlari zaruriy ravishda nazarda tutilgan. Jahon tarixiy tajribasi prezidentlik usuli davlat boshqaruvining eng maqbul, xalq manfaatlari - ehtiyojlariga javob beradigan qulay tizimlaridan ekanligini ko`rsatib turibdi. «1995 yilga ma`lumotga ko`ra, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a`zo 186 davlatdan 140 tasida Prezident lavozimi mavjud bo`lib, ularning aksariyati prezidentlik respublikasidir. Bular AQSh, Fransiya, Argentina, Braziliya, Meksika, Rossiya Federatsiyasi, Gonduras, Gimbiya, Urug`vay va boshqalardir» 4 . O`zbekistonda joriy etilgan davlat boshqaruvi prezidentlik usulining mazmun-mohiyati, asosiy tamoyillari, o`ziga xos xususiyatlari, Prezidentning huquqiy maqomi, vakolatlari Respublika Konstitutsiyasi - Asosiy Qonunda, Oliy Kengashning sakkizinchi sessiyasida 1991 yil 18 noyabrda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida»gi Qonunda bayon etilgan. -Asosiy Qonunning 90-moddasida belgilab qo`yilishicha, «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o`ttiz besh yoshdan kichik bo`lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O`zbekiston hududida muqim yashagan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O`zbekiston Respublikasining Prezidentini bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti O`zbekiston Respublikasining 3 Каримов И.А. Ўзбекистан: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, 1-tom. Т., ««O’zbekiston”», 1996, 37-bet. 4 Мустақиллик. Изоҳли илмий-оммабоп луғат. Т., «Шарқ» нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти, 1998, 41-bet.

www.arxiv.uz fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan besh yil muddatga saylanadi. Prezidentni saylash tartibi O`zbekiston Respublikasining qonuni bilan belgilanadi». Xalqimizning sodiq o`g`loni, fidoyi farzandi, taniqli davlat, siyosat va jamoat arbobi Islom Abdug`anievich Karimov 1990 yil 24 martda Respublika Oliy Kengashida O`zbekiston Prezidenti yetib saylandi. 1991 yil 31 avgustda Islom Karimov tomonidan O`zbekiston davlat mustaqilligi e`lon qilindi. O`zbekiston davlat mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab Islom Karimov mamlakatda huquqiy demokratik davlat qurish, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish, davlatimiz va jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy-ma`naviy, huquqiy asoslarini mustahkamlash, kelajakda O`zbekistonning buyuk davlatga aylanishini ta`minlash bo`yicha qat`iy va izchil siyosat yurg i zib kelmoqda. Islom Karimov 1991 yil 29 dekabrda muqobillik asosida o`tgan umumxalq saylovida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi. Saylovchilarning 86 foizidan ko`prog`i Islom Karimov uchun ovoz berdilar. 1995 yilning mart oyida o`tkazilgan umumxalq referendumida esa Islom Karimovning prezidentlik vakolatlari 2000 yilgacha uzaytirildi. Konstitutsiyaning XIX bobida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining yuksak vakolatlari to`la ifodalangan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasida belgilab qo`yilginidek, O`zbekiston Respublikasining Prezidenti O`zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig`idir. Prezident ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi. Konstitutsiyaning 93-moddasiga binoan O`zbekiston Respublikasining Prezidenti fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Konstitutsiya va Qonunlarga rioya etilishining kafilidir. O`zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yahli tligini muhofaza yetish, milliy davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan chora-tadbirlar ko`radi. Mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda Uzbekiston Respublikasi nomidan ish ko`radi.

www.arxiv.uz Muzokaralar olib boradi. Prezident ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi; respublika oliy hokimiyat va bosh-qaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta`minlaydi; O`zbekiston Respublikasi vazirliklarini, davlat qo`mitalarini hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir Farmonlarni Oliy Majlis tasdig`iga kiritadi. Oliy Majlisga Konstitutsiyaviy sud raisi va a`zolari, Oliy sud raisi va a`zolari, Oliy xo`jalik sudi raisi va a`zolari, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining raisi lavozimlariga nomzodlarni takdim etadi. Viloyatlar, tuman, shahar va xo`jalik sudlarining sudyalarini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi. Favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ko`zlab, O`zbekiston Respublikasining butun hududida Yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi. Prezident respublika Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo`mondoni hisoblanadi. Qurolli Kuchlarning oliy qo`mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlarni beradi. Amnistiya to`g`risidagi hujjatlarni qabul qiladi va O`zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan hukm qilingan fuqarolarni afv etadi. Milliy xavfsizlik va davlat nazorati xizmatlarini tuzadi, ularning rahbarlarini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi hamda o`z vakolatlariga kiradigan boshqa masalalarni hal qiladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 95-moddasiga ko`ra Prezident davlat boshlig`i sifatida zarurat tug`ilgan chog`da, Konstitutsiyaviy sud bilan bamaslahat, Oliy Majlisni tarqatib yuborishi va uch oy mobaynida yangi parlament saylovlarini belgilashi mumkin. Prezident zarur bo`lganda, 93-moddaga muvofiq respublika boshqaruv organlarining, shuningdek, hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to`xtatadi va bekor qiladi. Prezident o`z vakolatlarini bajarishda boshqa hokimiyat tarmoqlaridan mustaqildir.

www.arxiv.uz Shunday qilib, O`zbekistonda Prezident Islom Karimov rahbarligida kuchli hokimiyat - davlat boshqaruvi qaror topdi. Respublika fuqarolari davlat mustaqilligidan keyin o`tgan qisqa vaqt ichida O`zbekistonda erishilgan ulkan tarixiy yutuqlarni, iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, ma`naviyat, ma`rifat, huquqiy ta`lim-tarbiya bobida qo`lga kiritilgan ijobiy natijalarni, jahon hamjamiyatida uning obro`-e`tiborining ortib borayotginini haqqoniy ravishda Prezident Islom Karimovning ilmiy-amaliy faoliyati bilan bog`laydilar. O`zbekiston davlati Prezident Islom Karimov rahnamoligida olis kelajakni ko`zlab, buyuk davlatlar safida bo`lish niyati b i lan rivojlanib bormoqda. «O`zbekiston xalqi kelajakka ishonch bilan qaraydi. U eng avvalo o`z kuchlariga, o`zining boy tabiiy, iqtisodiy resurslariga ishonadi, sihat-salomatlik, baxt-saodat, boylik va madaniyatga o`z yo`li bilan keladi. Ulug` kelajak - oldinda. Va u bizning - O`zbekiston fuqarolarining baxt-saodati yo`lida olib borayotgan mushtarak ishimizga kuch-quvvat, gayrat baxsh etadi» 5 . Sotsialistik respublika. Boshqarishning bu maxsus shakli bir qator mamlakatlarda sotsialistik inqilob natijasida vujudga kelgan. Marksizm nazariyotchilari fikriga ko`ra, u ishchilar sinfi boshchiligida to`la-to`kis xalq hokimiyatini ta`minlaydigan chinakam demokratik respublika bo`lishi kerak edi. Sotsialistik respublikaning o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: - hokimiyat oliy va mahalliy organlarining demokratik markazlashuv (tsentralizm) tamoyillari asosida yagona vakillik tizimiga qo`shilib kyetishi; - davlat hokimiyati asosini tashkil etuvchi vakillik organlarining yetakchi mavqei; - mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma`naviy jarayonlariga yagona rahbarlikni amalga oshirish. Bu moddiy va ma`naviy boyliklarni taqsimlash ishini nazorat qilish va muvofiqlashtirib borish imkonini beradi; - ishchilar sinfi va uning partiyasining ijtimoiy va davlat hayotidagi rahbarlik roli; 5 Каримов И.А. «O’zbekiston”: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, 1-tom. Т., ««O’zbekiston”», 1996, 85-bet.

www.arxiv.uz - hokimiyatning tarmoqlarga bo`linish zaruratini inkor yetish. Odatda, boshqaruv sotsialistik shaklining uch ko`rinishi: Parij Kommunasi, Sovet respublikasi va xalq-demokratik (xalq) respublikasi qayd etiladi. Ular asosida esa prolyetariat diktaturasi tamoyili yotadi. Ba`zan boshqaruvning aralash shakllari, jumladan, parlament-prezidentlik shakllari uchrashi mumkin. Ular biz keltirgan tasnifga tushmaydi va parlamentlik hamda prezidentlik hokimiyatlarining o`ziga xos sintezi, birikmasidan iborat bo`ladi (masalan, Fransiya). Yana bir jihatga e`tiboringizni jalb yetishni istardik: har qanday boshqaruv shaklini birdek baholash mumkin emas. Albatta, respublikalar, umuman olganda, monarxiyaga qaraganda boshqaruvning ilg`or shaklidir. Ayni paytda shunday vaziyatlar ham vujudga kelishi mumkin, unda monarxiya u Yoki bu jamiyatni barqarorlashtirishi mumkin bo`ladi. O`z navbatida, boshqaruvning respublika shakli monarxiya sulolalarini o`rnatishga debocha bo`lishi ham mumkin. Chunonchi, respublika shaklidagi davlatlarda totalitar tuzum sharoitlarida boshqaruvning monarxiya shakli belgilari namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, davlat boshligi (Indoneziyada Sukarno, Yugoslaviyada I.B.Tito)ning o`zgarmay qolishi hollarini eslang. Bu ham y etmaganday, Markaziy Afrika Respublikasining bir umrlik prezidenti Bokassa imperator ham bo`lib oldi. Sunniy va shi`a davlat-huquqiy ta`limoti xususiyatlari: boshqaruvning xalifalik va imompik shakllari Musulmon davlati - xalifalik VII asrda vujudga kelgan. Bu quldorlik jamiyati halokatga yuz tutib, g`arbiy Arabistonda uning xarobalari o`rnida feodal jamiyat qaddini tiklayotgan o`tish davri edi. Xalifalikning paydo bo`lishi islom va dindorlar musulmon jamoasining taraqqiyoti bilan bog`liq bo`lib, uning doirasida o`zaro munosabatlar islom huquqi bilan muvofiqlashtirib borilgan. Shu tariqa, aynan VII-X asrlardagi islom huquqi fani doirasida musulmon davlati nazariyasi vujudga kelgan, deyish mumkin.

www.arxiv.uz Biz yuqorida mumtoz musulmon huquqi Qur`on va Sunnadan hokimiyat munosabatlarini tartibga soluvchi qoidalarni juda kam olganligini ta`kidlab o`tgandik. Boz ustiga ular «davlat» atamasini umuman qo`llamaydilar. Faqat «imomat» (so`zma-so`z tarjimasi «ibodat chog`ida rahbarlik qilish») va xalifalik (vorislik) tushunchalari mavjud bo`lib, ular keyinchalik musulmon davlatlarini ifodalash uchun ishlatila boshlangan. Musulmon davlatini tashkil yetish va uning yashash tamoyillarini ishlab chiqish zarurati tugilgan paytlarda islom fiqhshunos olimlari katta qiyinchiliklarga duch kelishgan. Biroq, bu tamoyillar oz bo`lsa-da, Qur`on va Sunnada mavjud xalifalikka oid qoidalarni keng ma`noda talqin qilish asosida hamda Muhammad (S.A.V.) va uning to`rt vorislari - «chor yor»lar tomonidan oliy hokimiyatni boshqarish amaliyoti to`g`risidagi ma`lumotlarni qo`shish asosida ishlab chiqildi. Xalifalik musulmon siyosiy nazariyasining hal qiluvchi muhim kategoriyasi bo`lib, u ikki nuqtai nazardan - yo musulmon hokimiyatining mohiyati sifatida Yoki boshqaruvning maxsus shakli sifatida talqin etilardi. Islom ta`limotida xalifalikka berilgan barcha ta`riflar asosida yirik fiqhshunoslardan biri - al-Mavardi (974-1058 yillar) qarashlari yotadi. U davlatga dinni himoya qilish va dunyoviy ishlarga rahbarlikda payg`ambar faoliyati vorisligi sifatida qarardi. Mazkur tushuncha asosida xalifalik vazifasi oliy dunyoviy (siyosiy) hokimiyatni amalga oshirish va musulmon jamoasi darajasida dinni qo`llab-quvvatlashdan iborat bo`lgan tashkilotdir, degan xulosa qilingan. Islom huquqshunoslik ta`limotida xalifalikning kelib chiqishi, uning vazifalari haqidagi masala eng muhim hisoblanardi. Islom fiqhshunoslarining ko`pchiligi, xalifalik hokimiyatining qaror topishi musulmon jamoasi zimmasiga yuklangan muqarrar majburiyat deb hisoblaydi. Bu dindorlar musulmon huquqi qoidalarini qanday bajarayotganlari hamda davlat va jamoat ishlarida tartibni ta`minlash ustidan xalifa nazoratining zarurligi bilan izohlanardi. Zero, ular, hatto adolatsizlikka yo`l qo`ygan taqdirda ham, har qanday hokimiyat hokimiyatsizlikdan, beboshliqdan, ya`ni anarxiyadan afzal degan fikrga amal qilardilar.

www.arxiv.uz Shi`a siyosiy tafakkuri namoyandalari kuchli hokimiyat tamoyilini Yanada izchillik bilan yoqlab chiqqandilar. Ular imomat (xalifalikni ular shunday atashadi) Muhammad (S.A.V.) payg`ambarlik missiyasining davomi va nihoyasi deb hisoblashardi. Modomiki shunday ekan, deyishadi ular, imomatni o`rnatish Ollohning haq-huquqidir, uning karami va donoligining oliy namunasi, dinning ilk arkonlaridan biridir. Islom fiqhshunoslik fani xalifalikda oliy hokimiyat kimga tegishli bo`lishi kerakligi masalasini juda boshqacha hal etadi. Sunniy ta`limotga asosan siyosiy mustaqillikning bosh sohibi Ollohdir. Uning nomidan yerda hokimiyatni xalifa amalga oshiradi. Jamoaning maxsus haq-huquqlari o`z hukmdorini saylash va uning faoliyatini nazorat qilishdan iborat bo`ladi. Bunday yondashuvdan farqli o`laroq, shi`a siyosiy ta`limoti mustaqillik beistisno Ollohning o`zigagina xos bo`lib, uning nomidan musulmonlarning barcha ishlariga yakka imomning o`zi rahbarlik qiladi, deb da`vo qiladi. Imom esa faqat shariatga bo`ysunadi, hech kimga, shu jumladan, jamoatga ham hisob bermaydi, deb hisoblanadi. Qizigi shundaki, xalifalik boshqaruvi to`g`risidagi ta`limot Qur`onning atigi ikki (boshqasi yo`q ham) qoidasi asosida ishlab chiqilgan. U, avvalo, xalifadan maslahat bilan ish ko`rish va umumiy fikrni inobatga olib hukm chiqarishni talab qilar, ikkinchidan, jamoat zimmasiga hukmdorga bo`ysunish vazifasini yuklardi. Islomiy fiqh ta`limotining Yana bir o`ziga xos xususiyatini - unda musulmon davlati boshlig`i lavozimini egallash tartibi to`g`risida ko`rsatma yo`qligini ta`kidlash lozim. Sunniy ta`limotga ko`ra, xalifani mujohidlar deb atalgan musulmon fiqhshunosligining eng yirik bilimdonlari saylashlari kerak. Ular Qur`on va Sunnada tilga olinmagan huquqiy masalalarni mustaqil hal qilish huquqiga ega bo`lishgan. Shi`a ta`limoti bo`yicha imom jamoat tomonidan saylanmay, u Ollohning bevosita vakili hisoblanadi. Sunniylar ta`limoti davlat boshligining o`z xatti-harakatlarida musulmon

www.arxiv.uz huquqiy qoidalariga og`ishmay amal qilish, raiyat manfaatlari va «umum foydasi»ni hisobga olish, shuningdek, muhim qarorlar qabul qilish chog`ida «maslahat bilan ish ko`rish»ni xalifalikning muhim xislatlari deb e`lon qiladi. Sunniy fiqh ta`limoti ayniqsa davlat boshlig`inining hokimiyati mutlaq hokimiyat emasligiga alohida urg`u beradi. Binobarin, u oliy hokimiyatni amalga oshirishiga qaramay, uning vakolatlari ilohiy kuchga ega emas. Xalifa qonun chiqaruvchi hokimiyatdan foydalana olmaydi hamda uning o`zi ham mujohid bo`lgandagina yangi huquqiy qoidalarni joriy yetishi mumkin. Shi`alarning bu boradagi nazariy qarashlari, sunniylar ta`limotidan jiddiy farq qiladi. Shi`a ta`limotiga ko`ra, imom mutlaq hokimiyatga ega va bu hokimiyat qariyb ilohiy qudrat kasb etadi. Bu holat uni jamoatdan ancha yuqori qo`yishga olib keladi. Qur`on va Sunnada tilga olinmagan masalalar bo`yicha faqat imomning hukmi qonun kuchiga ega bo`ladi. Xalifalikka islomiy yondashuv, shuningdek davlat mohiyatini va uning faoliyat yuritishining ayrim jihatlarini o`rganish, «musulmon huquqi ustuvorligi» qoidasidan kelib chiqqan holda uning siyosati maqsadlarini belgilashni ham o`z ichiga oladi. Mazkur yondashuvning mohiyati musulmon davlatini islom yaratgan, degan g`oyadan iborat. Hokimiyat mazmunini musulmon fiqhshunoslari ikki maqsadni amalga oshirishda ko`rganlar. Ulardan biri yer yuzida Olloh irodasini bajarish bo`lsa, ikkinchisi buning uchun pay g` ambar (S.A.V.) va uning ilk safdoshlari oliy diniy va dunyoviy vazifalarni amalga oshirishdagi boshlang`ich faoliyat yo`riqlariga o`xshash boshqaruv tizimini yaratishdan iborat 6 . Davlat haqidagi islom ta`limotining ayrim qoidalaridagi mavjud qarama- qarshiliklarga e`tiborni qaratish lozim. Jumladan, ayrim ilg`or jihatlar (davlat faoliyatining ekspluatatsiyani birmuncha cheklashga va muhtojlarga yordam berishga yo`naltirilganligi) undagi elita hokimiyatini mustahkamlash ha m da musulmonlarni davlat ishlarini hal yetishda qatnashishdan chetlashtirish bilan qo`shilib ketadi. Bizga ma`lumki, islom ta`limotiga ko`ra jamoat xalifani nazorat qilishi 6 Саидов А.Х. Основы мусульманского права. Т., ЎзР ИИВ академияси, 1994. 54-bet.

www.arxiv.uz mumkin bo`lginiga qaramay, amalda bu huquq xalifa qilayotgan ishlarga indamay rozi bo`lishdan iborat bo`lib qoladi. Faqat mujohidlar (ko`pincha rasman) hukmdorni tanqid qilishga haqli edilar. Oddiy musulmonlar haq i da gapirib o`tirishning hojati ham yo`q. Boz ustiga hokimiyatni tashkil yetishning aniq shaklini tanlash xalifaning hamda o`ziga xos «maslahat kengashi»ni tashkil etgan mujohidlarning ishi hisoblanardi. Fikri jamoat fikriga tenglashtirilgan ana shu kengash orqali davlat boshlig`ining faoliyati nazorat qilinadi hamda istibdod va zo`ravonlikning oldi olinadi, deb hisoblanardi. Shunga qaramay, A.X.Saidovning fikricha, «ta h lil etilayotgan nazariya umuman olganda demokratik xarakterga ega». Biroq, u «mohiyatan boshqaruvning ilohiylashtirilgan shaklini va o`z xatti-harakatlari uchun mutlaqo javob bermaydigan imomning cheksiz hukmronligini himoya qiluvchi shi`alar nazariyasining konservativ ko`rinishi»ni ham qayd etadi. Bunday fikrga qo`shilish qiyin. Zero, muallif o`zi fikrini davom ettirarkan, ushbu nazariyaning demokratik tamoyillari amalda ro`yobga chiqmay qolib ketdi, deya tan oladi. U Yana shunday davom etadi: «Musulmon tadqiqotchilarining o`zlari e`tirof yetishlaricha, pay g` ambar (S.A.V.) va uning dastlabki to`rt xalifasi davlatigina musulmon ideali - «maslahat» boshqaruviga rasman, shunda ham qisman mos kelgan. Ulardan keyin hukmdor hokimiyati o`z shakliga ko`ra amalda avloddan-avlodga meros bo`lib o`tuvchi monarxiyaga aylandi. Uning «chinakam» musulmon boshqaruviga hech qanday aloqasi yo`q edi» 7 . Huquqiy nazariya qoidalarida ularni amalga oshirish omillari ko`rsatib berilmagan bo`lsa, bunday nazariyaning demokratik mohiyati haqida gapirish mumkinmi? Bizning-cha, gapirib bo`lmaydi. Albatta, musulmoncha boshqaruv ta`limoti islom olamiga kiruvchi mamlakatlarning hozirgi davlat-huquqiy rivojiga o`tkazayotgan ta`sirini inkor etib bo`lmaydi. Jumladan, boshqaruvning monarxiya shaklidagi bir qator mamlakatlarda hokimiyat meros sifatida emas, balki eng obro`li din arboblari va hukmron sulola vakillari tomonidan saylanish natijasida qo`lga olinadi. 7 Саидов А.Х. Основ ы мусульманского права. Т., ЎзР ИИВ академияси, 1994. 9 6 -bet.

www.arxiv.uz Ma`lumki, musulmon davlatchiligi dunyoga kelgan kunidan boshlab bir-biriga chambarchas bog`liq ikki qoida ustuvorligi uning asosini tashkil etgan: maslahatlashuv (sho`ro) - ya`ni hukmdorlarning qarorlarni jamoa bo`lib qabul qilishi hamda shariat qonunlarining mustaqilligidir. Buning ustiga o`rta asr arab- musulmon davlatlari tuzilmalarida maslahatlashuv tamoyili aniq yuridik tasdig`ini topmadi. Demak, musulmon hukmdorlari uchun ular majburiy tus ololmadi. Shariat qoidalariga Yoki «ilohiy qonunlar»ga rioya etilishiga ke l sak, bu hamisha har qanday davlat hokimiyati qonuniyligining zarur sharti bo`lib kelgan. Shuningdek, musulmon olami davlat-siyosiy rivojining barcha bosqichlarida «taqvodor islom», uning Qur`on va Sunnaga asoslangan mumtoz davlat-huquqiy ta`limoti bilan ularning amalda qo`llanishi o`rtasida ma`lum uzilish bo`lganligini qayd yetish lozim. Bunday holatning bosh sababi, af t idan shundaki, «islom, baribir, ozmi-ko`pmi davlatchilikning yahli t nazariyasini yarata olmadi. Qur`on va Sunnada shu masalalarning barchasi bo`yicha faqat eng umumiy qoidalargina bayon etilgan. Ulardan amalda jamiyat rivojining u Yoki bu davriga taalluqli o`zgarib boruvchi ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarga bogliq holda turlicha foydalanish mumkin» 8 . Islom dini, uning Qur`oni Karim va Hadisi Sharif nomli muqaddas kitoblari musulmon davlati va huquqi uchun asosiy qo`llanma bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Jahon madaniyatining tarkibiy qismi bo`lgan islom madaniyatida, xususan islom dinida umumbashariy ahamiyatga ega bo`lgan g`oyalar, ta`limotlar, insonni to`g`ri yo`lga boshlaydigan yo`l-yo`ri ql ar behisob darajada ko`p. Islom dini hech qachon yomon yo`lga boshlamaydi. Aksincha, barcha illatlardan, yolg`on va riyokorlikdan poklanishga, yuksak ma`naviy-axloqiy fazilat sohibi bo`lishga, birovlarning mol-mulki va joniga qasd qilmaslikka, qon to`kmaslik, jonini bejon qilmaslikka da`vat etadi. Islom bu dunyoning o`tkinchi ekanini, oxiratni eslatib turadi, odam bolasini harom yo`llardan uzoq yurishga, yaxshi bo`lishga, o`zaro bir-birini hurmat qilishga, o`zidan yaxshi iz qoldirishga, savob ishlarni, ezguliklarni ko`proq 8 O’sha yerda, 56-bet.

www.arxiv.uz qilishga har doim undab turadi. Savobli ishlarni qilgan odamga, uning elu yurtiga, albatta, Ollohning rahmatlari yog`iladi, yaxshilikning mukofoti faqat yaxshilik d ir, deb ta`lim beradi. Islom dini millat ajratishni, milliy adovat va nizolarni, mahalliy chili kni, birovlarni «sen - musulmon», boshqalarni esa «sen - kofir» deb ajratishni, xurofotni-bid`atni, jaholatni keskin qoralaydi. Ollohning bandasi bo`lgan Insonni oliy qadriyat sifatida e`zozlaydi. Shuning uchun ham dunyodagi ko`pchilik mamlakatlar va xalqlar singari mustaqil O`zbekistonda ham islom dini umumbashariy qadriyat sifatida e`zozlanib, hurmat qilinib kelinmoqda, uning zamonaviy g`oyalari va ta`limotlaridan odamlarning ruhiy dunyosini, iymon- e`tiqodini, insoniy fazilatlarini mustahkamlashda, ilm-fan, madaniyat va ma`naviyatda, ta`lim-tarbiya tizimida, huquqiy tarbiyada ijodiy foydalanilmoqda. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari», «Olloh qalbimizda, yuragimizda» nomli kitoblarida biz o`z millatimizni islom dinidan ayri holda aslo tasavvur qila olmasligimiz, diniy qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga chuqur singib ketganligi zikr etilgan. «Islom dini, - deydi bu haqda yurtboshimiz, - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham iymon, ham axlo q , h am diyonat, ham ma`rifat ekanligini unutmaylik. U q uru q a q idalar yi g` indisi emas. Ana shu ma`rifatni kishilarimiz jon-jon deb q abul q iladilar va ya xshi o`gitlarga amal q iladilar. Mehr-o q ibatli, nomusli, oriyatli bo`lishga, izzat- e h tirom tushunchalariga rioya yetishga h arakat q iladilar» 9 . Prezident tomonidan ta`kidlanginidek, biz dindan siyosiy maqsadlar va yovuz niyatlar yo`lida, o`rta asrlarda mavjud bo`lgan musulmon xalifaligini tiklash yo`lida foydalanishlarga mutlaqo qarshimiz. «Biz bundan buyon ham aholini eng oliy ruhiy, axloqiy va ma`naviy qadriyatlardan, tarixiy va madaniy merosdan bahramand qilish tarafdorimiz. Lekin biz hech qachon diniy da`vatlar hokimiyat uchun kurashga, siyosat, iqtisodiyot va qonunshunoslikka aralashish uchun bayroq bo`lishiga yo`l qo`ymaymiz. Chunki bu holni davlatimizning xavfsizligi, 9 Каримов И.А. Ватан саждаго ҳ ; каби муқаддасдир, 3-tom. Т., ««O’zbekiston” », 1996, 40-bet.

www.arxiv.uz barqarorligi uchun jiddiy xavf-xatar deb hisoblaymiz» 1 0 . Islom Karimov o`zining «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida XX asr oxirida jahon hamjamiyati hayotida islom qadriyatlarini tiklash bayrog`i ostida ro`y berayotgan xatarli hodisalar, g`oyat xilma-xil, ko`p qirrali urinishlar, harakatlar, vahhobiychilik nomi ostidagi diniy ekstremizm va fundamentalizm singari xavf- xatarlar, mafkuraviy tahdidlar haqida batafsil to`xtalgan. Hozirgi paytda bizdan uzoq masofalarda joylashgan ayrim islom davlatlarida o`rta asrlarda mavjud bo`lgan musulmon xalifaligini tiklashni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan muayyan tashkilotlar mavjud. Ular bundan o`n to`rt asr burungi voqelikni tiklash niyatida katta mablag` va mafkuraviy ta`sir vositalaridan foydalanishga harakat qilmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi islom dini niqobi ostida hukmronlik qilish, hokimiyatni qo`lga kiritishdir. Diniy ekstremistlar va fundamentalistlar fikricha, musulmonlar yashaydigan mamlakatlar o`rtasida hech qanday ma`muriy chegaralar bo`lmasligi, bu davlatlarning barchasi yagona xalifalik markazi tomonidan boshqarilishi kerak, emish. Bu - tarixiy haqiqatga, zamon talabiga, dunyodagi xalqlar, millatlar talab va ehtiyojlariga batamom ziddir. Bu - tarix g` ildiragini orqaga qaytarishga urinishdir. O`tgan vaqtni orqaga qaytarib bo`lmaydi. Insoniyat tarixning ob`yektiv qonuniyatlariga asosan o`tmishdan kelajakka tomon to`xtovsiz ravishda ilgarilab, yuksalib boraveradi. Islom Karimov o`rta asrlarda mavjud bo`lgan musulmon xalifaligini tiklashga urinuvchilar orasida «Hizbi tahriri islomiya» tashkiloti ayniqsa faolligi bilan ajralib turganligini ko`rsatib, shunday deydi: «Uning vakillari bizning mamlakatimiz hududida ham yashirincha, pinhona ish olib borishga urinishmoqda. Ular asosan hali ongi shakllanib ulgurmagan, tajribasiz yoshlarimizni o`z tuzo g` iga ilintirishga, turli yo`llar bilan ularning miyasini zaharlab, o`z xalqi, o`z yurtiga qarshi g`animga aylantirishga jon-jahdi bilan, hech qanday mablag`larini ayamasdan harakat qilmoqdalar. Tabiiyki, biz bunday yovuz intilishlarga aslo yo`l 1 0 Каримов И.А. «O’zbekiston” XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., « «O’zbekiston” », 1997, 44-bet.

www.arxiv.uz qo`yaolmaymiz va qo`ymaymiz ham» 1 1 . Davlat tuzilishi shakllarining xilma-xilligi Ma`lumki, har qanday davlat muayyan hudud d a joylashgan. Uning fu qarolari ham xuddi shu hududda istiqomat qilishadi. O`zining ijtimoiy funksiyalarini bajarish - fuqarolarning iqtisodiy turmushi va himoyasini tashkil yetish, sug`urta zahiralarini yaratish va hokazolar uchun davlat turli xil faoliyatni amalga oshiradi. Ammo aholining soni ancha ko`p, hududiy o`lchami katta bo`lgan sharoitlarda bir markazdan turib bu faoliyatni amalga oshirish - qariyb ud d alab bo`lmaydigan vazifadir. Fuqarolar soni va hudud ko`lami muayyan chegaraga yetganda mamlakat hududini okruglar, viloyatlar, o`lkalar, shtatlar, kantonlar, guberniyalar, tuman singari hududlarga bo`lish hamda shu hududiy tuzilmalarda hokimiyatning mahalliy (hududiy) organlarini tuzish zarurati tug`iladi. Shu tariqa hokimiyat va boshqaruvning markaziy hamda mahalliy organlari o`rtasida vakolatlarni bo`lish ehtiyoji ham paydo bo`ladi. Bu davlat (hududiy) tuzilishi zaruratini keltirib chiqaradigan birinchi sababdir. Ikkinchi sabab u Yoki bu davlat aholisining ko`p millatliligi bilan bog`liq. Har bir xalq, millatning o`z an`analari, davlatchilik bo`yicha tarixiy tajribasi mavjud, madaniy, til va boshqa ma`naviy ehtiyojlarga ega. Bularning hammasini davlat tuzilishi chog`ida nazarda tutish kerak. Uchinchi sabab sub`yektiv va hatto tasodifiy omillar - o`zlashtirib olish, mustamlakachilik ta`siri, siyosiy manfaatlar va boshqa ko`pgina holatlardan iborat bo`lishi mumkin. Boshqaruv shakli singari hududiy tuzilish ildizlari ham juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi Sharq despotik imperiyalariyoq viloyatlar, shaharlar, satrapiyalar, zabt etilgan hududlarga bo`lingan. Ular o`z hududiy tuzilmalari hamda o`z hokimiyat va boshqaruv organlariga ega bo`lishgan. Albatta, davlat o`z hududiy tuzilmalarining oddiy yig`indisidan iborat emas. Lekin 1 1 Каримов И.А. Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдам из .Т.,««O’zbekiston”», 1999, 13- bet.

www.arxiv.uz bu tuzilmalarsiz davlat mavjud bo`la olmaydi. Davlatshunos olimlar tomonidan davlat tuzilishi tushunchasiga ko`plab ta`riflar berilgan. Lekin ular bir-birlaridan unchalik katta farq qilmaydi. Ularning qariyb barchasi davla t tuzilishi shakli deganda davlat hokimiyatining ma`muriy- hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi q ismlar o`rtasidagi, davlatning alohida q ismlari o`rtasidagi, markaziy va m ah alliy organlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar xarakterini tushunish kerak, deb hisoblashadi. Tuzilish tarkibiga ko`ra davlatlar oddiy - unitar ha m da murakkab - federativ va konfederativ davlatlarga bo`linadi. Davlat tuzilishi shakli nafaqat ommaviy hokimiyat bilan, balki davlatning Yana bir muhim xususiyati - aholining hududiy tashkiloti bilan ham chambarchas bog`liqdir. Unitar (yagona, lot. «unus» - «bir» so`zidan olingan) davlat oddiy tuzilishga ega yahli t davlat bo`lib, to`la siyosiy birligi bilan boshqalardan farq qiladi. Unitar davlatlarning aksariyati muayyan ma`muriy-hududiy bo`linish (tumanlar, viloyatlar, kantonlar)ga ega. Biroq mazkur mustaqil qismlar davlat suvereniteti alomatlariga ega emas. Bunday davlatda oliy organlarning yagona tizimi hamda yagona qonunchilik mavjud bo`ladi. Unitar davlatning yaxshi tomoni shundaki, uning tuzilishi sodda bo`lib, oliy hokimiyat to`laligacha uning tasarrufida bo`ladi. Barcha unitar davlatlarga xos bo`lgan markazlashtirish turli shakllarda va turli darajada namoyon bo`lishi mumkin. Ba`zi mamlakatlarda mahalliy organlar umuman bo`lmaydi va ma`muriy-hududiy bo`linmalar markaziy hokimiyat vakillari tomonidan boshqariladi. Boshqa davlatlarda mahalliy organlar tashkil etiladi-yu, lekin ular (bevosita Yoki bilvosita) markaziy hokimiyat nazorati ostida bo`ladi. Markaziy hokimiyat mahalliy organlar ustidan nazoratning qanday turini ama l ga oshirishiga qarab, unitar davlatlar markazlashgan va markazlashmagan ga bo`linadi. Bundan tashqari, ba`zi unitar davlatlarda bir Yoki bir necha hududiy bo`linmalarga boshqalardan imtiyozliroq huquqiy maqom berilishi mumkin. Bunday unitar davlat nisbiy ma`muriy mustaqil muxtoriyat (avtonomiya)ga ega bo`ladi. Davlat tuzilishining yuqoridagi shakli hududiy bo`linmalarning maxsus

www.arxiv.uz manfaatlarini hisobga olish zarur bo`lgan joylarda qo`llaniladi. Mazkur avtonom tuzilmalarda o`zini o`zi boshqarish huquqi boshqa aholiga qaraganda kengroq bo`ladi. Biroq, muxtoriyatlar mustaqilligiga markaziy hokimiyat belgilagan doiradag i na yo`l qo`yiladi. Yana bir jihatni hisobga olish kerak. Unitarizm yer egaliklari, knyazlik va boshqalarga bo`linib ketgan feodal tarqoqligiga nisbatan o`z davri uchun il g` or hodisa bo`lgan. Zero, u yagona bozorning vujudga kelishi, burjua iqtisodiy munosabatlarining rivojiga yo`l ochib bergan. Lekin kapitalizmning rivojlanib borishi, fan-texnika taraqqiyoti bilan, yangi iqtisodiy muammolarning paydo bo`lishi va boshqa omillar tufayli integratsiya jarayonlari boshlanib ketadi. Bular esa, murakkab davlatlar va ularning tuzilmalari - federatsiya, konfederatsiya, hamdo`stlik va hokazolarni yuzaga keltiradi. Federativ davlat (lot. «feodus» - ittifoq, shartnoma) - murakkab davlat. Davlat va huquq fanida davlatlarning shartnoma va q onuniy tartibga solingan birlashuvini ta`sis yetishga asoslangan ittifo q i federatsiya deb ataladi. Demak, o`zaro birlashishga intiluvchi bir q ancha musta q il davlatlar mavjud bo`lgan joydagina federatsiya tashkil etilishi mumkin. Rejalashtirilayotgan Rossiya va Belorussiya ittifoqi munosabati bilan hozirgi vaqtda federatsiya haqida juda ko`p gapirilayotgini diqqatga sazovor. Bunda ajablanarli joyi shundaki, ko`pchilik (siyosatchilar, yuristlar, jamoat arboblari ham) federatsiya nima ekanligi haqida juda mavhum tasavvurga ega ekanlar. Shu munosabat bilan biz tarixga murojaat yetishga qaror qildik. Federatsiyaning kelib chiqish tarixini taxminan shunday tasavvur yetish mumkin: siyosiy jihatdan shakllanib bo`lgan bir qancha kichik davlatlar mustaqil yashashga intilishadi-yu, biroq tashqi xavf-xatar va ichki qiyinchiliklar ulardan bosh q a o`zlariga o`xshash davlatlar bilan birlashishni talab q ilayotginiga ishonch hosil qiladilar. Shunday qilib, ular mazkur birlashuv nimalardan iborat bo`lishi hamda qanday qonuniy tartibda bu amalga oshirilishi haqida shartnoma tuzib, yagona davlatni barpo etadilar. Bu birlashuv, odatda, «abadiy» deb e`lon qilinadi.

www.arxiv.uz Shveytsariyada xuddi shunday voqea sodir bo`lgan. U yerda kuchli qo`shnilarga qarshi kurash davomida dastlab 1321 yili Uri, Shvits, Nidvalden va Obvalden deb nomlangan kichik davlatlar (kantonlar) strategik jihatidan birlashishdi va keyinchalik «ittifoq yorlig`i»ni taqishdi. 1332 yili ular federatsiyasiga Lyutsern kantoni qo`shildi. 1352 yili TSyurix, Glarus va TSug federatsiyaga birlashdi. 1353 yili Bern «abadiy» ittifoqqa qo`shildi. 1415 yili Aargau kantoni Avstriyadan ajratib olindi va federatsiya tarkibiga kiritildi. Shu yildan boshlab Shveytsariyada har yili o`tka-ziladigan federal s`ezdlar o`z ishini boshladi. Ancha keyinroq Amerika Qo`shma Shtatlari xuddi shunday asosda birlashdilar. Ular dastlab bir-biridan mustaqil 13 ingliz mustamlakasidan iborat bo`lib, ularning har biri o`zining maxsus siyosiy va konstitutsiyaviy tarixiga ega edi. 1775 yili bu koloniyalar Angliyaga qarshi kurashda strategik maqsadlarda birlashishdi. 1781 yili, keyin esa, 1787 yili shtatlar federal konstitutsiyalarini ishlab chiqishdi, ya`ni ular endi davlatchilik asosida birlashishgandi. Keyin ular safiga Fransiyadan sotib olingan Luiziana q o`shildi. Rossiyadan Alyaska sotib olindi. Meksikadan «hududlar», Ispaniyadan Antil orollari tortib olindi. Yuz yilliklar mobaynida mustaqil siyosiy hayot kechirib kelgan 25 nemis mustaqil davlati va erkin shahari 1871 yili xuddi shu tarzda birlashishdi. Ular «abadiy konfederatsiya» sifatida yagona Olmoniyani tashkil etdi. 1867 yilda Shimoliy Amerikadagi uch ingliz viloyati (Kanada, YAngi Shotlandiya va YAngi Braunshveyg) «Kanada nomli yagona mustaqil davlat»ga birlashdi. 1885-1886 yillarda ingliz suvereniteti asosida oltita Avstraliya mustamlakasi, YAngi Zelandiya va Fiji orollari Avstralosiyo federal davlatiga birlashdi. Mumtoz ma`nodagi federativ davlatlar pastdan yuqoriga, kichikdan kattaga, ko`plikdan birlikka shaklida tipik tarzda paydo bo`lgan. Bunda federal konstitutsiyalar siyosiy jihatdan o`sib-chatishib ketadigan kichik davlatlar aynan nimalarda o`z mustaqilliklarini saqlab qoladi-yu, nimalarda yo`qotishlarini belg i lab

www.arxiv.uz beradi. Odatda, ularning har biri uchun alohida taalluqli bo`lgan hamda hamdo`stlik birligiga xavf solmaydigan hamma narsada ularga mustaqillik beriladi. Agar, mabodo, ittifoq davlati o`z vakolatini suiiste`mol qilib, mahalliy ishlarga aralashadigan bo`lsa, mahalliy mustaqillik tarafdorlari federal konstitutsiyaga ishora qilib: «Biz - federalchilarmiz! Bizning davlatimiz unitar emas, federativ davlatdir», deyishadi. Shunday qilib, I.Ilin asosli ravishda ta`kidlaginidek, «federalizm» g`oyasi o`zining bosh, birlashtiruvchi, markazlashtiruvchi a h amiyati dan tashqari aks ta`sir holatlarini ham o`z ichiga oladiki, bular q ismlarning so`nmas o`ziga xosligi, ularning q onun doiralaridagi musta q illigi, katta ittifo q q a`ridagi jonli tashabbuskorliklar idan iborat. Muhimi, shuni ta`kidlash joizki, bu aks ta`sir holatlari yuridik emas, siyosiy ma`noga ega, zero, u konstitutsiyaviy normalarga emas, balki ularni hayotda q o`llash va amalga oshirishga taallu ql i» 1 2 . Shuningdek, federatsiya kichik davlatlarning bir-biri bilan chatishib kyetishining hech ham birdan-bir va buning ustiga eng yaxshi usuli emasligini nazarda tutish kerak. Tarixning shohidlik berishicha, federatsiya asoslarida emas, balki unitar davlatga singib, to`la chatishib kyetish asosida yahli t bir butunlikka aylanish hollariga ko`plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Fransiyani olaylik. U hozirgi holatdagi birlikka uch-to`rt asr davomida erishgan. Vaholanki, dastlab Fransiya bir qirollik, bir kurfyurstlik, 26 gertsoglik, olti knyazlik, bir markgraflik, bir erkin graflik, 77 graflik, 19 vitsegraflik, 14 «mulk», bir «markizlik», bir «kaptalat» va 13 vaqf yerlari (ularning ba`zilari keyinchalik Germaniya va Shveytsariyaga o`tib ketgan)dan tashkil topgan. XIX asr boshlariga kelib, shunchalik ko`p davlatlarning izi ham qolmadi. Italiya, Ispaniya, Angliya ham xuddi shunday holatni boshdan kechirdi. Shu holatlarning hammasida kichik davlatlar federatsiyaga kirish yo`li bilan emas, balki bittasiga singib kyetish Yoki qo`shilish orqali birlashgan. Millatlar aralashib, xalqlarning unitar siyosiy shakl doirasida siyosiy far ql anish jarayoni nihoyasiga y eta boshlagandi. 1 2 Ильин И. 0 гряду щ ей России. М.: Телекс, 1993, 54-bet.

www.arxiv.uz Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo`li mavjud. Har ikki yo`l bir nechta Yoki ko`pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi. Birinchi yo`l - shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yo`li; ikkinchisi - unitar davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ke-tishning siyosiy qo`shilish yo`li. Federativ tuzum o`z asoslariga ega ekanligini ta`kidlash zarur. Bu asoslarsiz u yo «qog`ozda» qolib ketadi Yoki «soxta federatsiya»ga aylanib, mamlakatni parchalanish, zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar, to`ntarishlar, fuqarolik urushlari va fitnalarga yo`l ochadi. Federativ tuzumning birinchi asosi - ikki Yoki bir necha musta q il davlatning mavjud bo`lishi d an iborat. Agar bular bo`lmasa, hech qanaqangi federatsiya haqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir davlat yo butunlay mustaqil bo`lishi Yoki jilla bo`lmaganda o`z mustaqilligini e`lon qilib, uni amalga oshirish uchun kurashni boshlashi kerak. I.Ilin to`g`ri ta`kidlaginidek, «ularning har biri o`z ichida mustahkam hokimiyat, birlik va huquq-tartibotga ega bo`lgan jipslashgan davlat jamoasi bo`lmog`i darkor. Siyosiy beqiyofalar, ko`chmanchi qum sahrolari, qalbaki «davlat sifatlar», (hushi joyiga kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan, dar g` azab holatdagi jamoalar federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, mas`uliyatsiz, hushi joyiga kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham uddalay olmaydigan mavhum mubham narsalardir» 1 3 . Ikkinchi asos - davlatlar nisbatan uncha katta bo`lmasligi kerak. YA`ni yangi tashkil topgan davlat hayotiy-siyosiy ma`noga ega bo`lsin. Jahonda ma`lum bo`lgan federatsiyalar ichida kichkina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish eng oson kechgandi, ulkan Qo`shma Shtatlar uchun bu jarayon mashaqqatli kechgan. Lekin, shunga qaramay, hatto Shveytsariya ham yangi «kantonlar»ni qabul qilishdan qat`iyan bosh tortib kelmo q da. Qo`shma Shtatlar esa, o`z tarkibiga Kanadaning kirishiga hech rozi bo`lmayapti. «Shunday hududiy etnik va xo`jalik miqyoslari mavjudki, - deb yozadi I.Ilin, - bunday miqyoslarda federativ shakl butunlay foydasiz: u tartibni, hayot va xo`jalik xavfsizligini engallashtirish o`rniga 1 3 Илъин И. О грядуг щ ей России. М.: Телекс, 1993, 56-bet.

www.arxiv.uz uni bema`nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun ham bironta jiddiy va tajribali siyosatchi Sho`rolarning go`yo «federativ tuzum»ni amalga oshirayotginiga hech qachon ishona olmagan. Shuning uchun ham «butun jahon sovet ittifoqi» so`zlari bir vaqtning o`zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy aldamchilik bo`lib yangraydi». Uchinchi asos shundan iboratki, shartlashayotgan davlatlar bir-birlariga ha q i q atan ham strategik, h am xo`jalik, ham siyosiy ji h atdan aniq e h tiyoj sezishi zarur. Aks holda federatsiya tarkib topmaydi ham, o`zini sa ql ab qololmaydi ham. Umuman, federatsiya o`ylab topilmaydi. O`zidan-o`zi paydo bo`lib qolmaydi - u jonli mavjudot singari o`sib-ulgayadi. Lekin bu ham kam - xalqaro bu e h tiyojni tushunib yetishlari, uning foydasini e`tirof yetishlari va shu birlashuvni ixtiyor q ilishlari darkor. Kichik davlatlar bir-birlarisiz yashay olmagan, lekin ularning buni tan olishni istamaganligi, birlashishni uddalay olmay, fuqarolik urushlari yoxud istilolardan halokatga uchragan misollar tarixda ko`p topiladi (Rus knyazliklari). Shuningdek, boshqalar bilan shartnoma asosida birlashishga yo`l topolmay, qirilib ketgan xalqlar haqida ham tarix shohidlik beradi. Federativ tuzumning to`rtinchi asosi shundaki, xalqda o`z burchini anglash hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnomalarga xolis va sadoqat bilan qarash, o`z sha`ni va qadr-qimmatini bilish, davlat sifatida o`zini o`zi boshqara olish qobiliyati shu xalqqa xos fazilatlar bo`lgan joydagina bunday federatsiyani tuzish mumkin. Davlatlar ittifoqi sadoqatga asoslanib, abadiyatga tuziladi. Bu ittifoq «ixtiyoriy chiqib kyetishlar», xiyonatni tan olmaydi, siyosiy shuhratparastlik, buyuklik vasvasasi hamda boshqa xalqlarga nafrat bilan qarash kasalligiga mubtalo bo`lgan xalqlar o`rtasida bunday ittifoqning bo`lishi mumkin emas. Davlatlarning shu tarzdagi ittifoqi uzoq yashay olmaydi - u yo unitar davlat shakliga almashadi Yoki o`zining barcha ishtirokchilarini xarob qilib, o`zi ham halokatga uchraydi. Nihoyat, xalqqa (Yoki xalqdarga) kelishish sanati Yoki siyosiy murosa iste`dodi hadya etilgan joyda federatsiya vujudga kelishi mumkin. Kelishish san`ati iroda intizomini, umumiy ish uchun vatanparvarlik

www.arxiv.uz sadoqatini talab qiladi. Siyosiy murosa qobiliyati ikir-chikirlarni orqaga surib, asosiy masalalarda birlashishga erishishdan iborat. Xalqda bunday fazilatlar asrlar davomida tarbiyalanib boradi. Federatsiya asoslari shulardan iborat. Faqat ularni chuqur bilib va anglab olgandan keyingina, bizning fikrimizcha, federatsiya singari murakkab siyosiy hodisa haqida bahs yuritish mumkin. Shunday qilib, federatsiya o`z tarkibidagi sub`yektlari davlat mustaqilligiga ega bo`lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda yuridik adabiyotlarda ittifoq va muxtoriyat ko`rinishlari tilga olinishini ham qayd yetish joiz. Ittifoq federatsiyasi hududi uning sub`yektlari hududlaridan tashkil topgini uchun federatsiyaning har bir sub`yekti fuqarosi bir vaqtning o`zida butun mamlakat fuqarosi hisoblanadi. Bunday davlat yagona federal Qurolli Kuchlariga, moliyaviy, soliq va pul tizimlariga ega bo`ladi. Federatsiya sub`yektlari o`z harbiy qismlariga ega bo`lishlari mumkin bo`lsada, asosiy tashqi siyosiy faoliyatni ham federal organlar olib boradi. Federal davlatda davlat hokimiyatining umumfederal (qonun chiqaruvchi, ijroiya va sudlov) organlari bo`ladi. Ularning qarorlari federatsiya vakolatlarida qay darajada belgilangan bo`lsa, o`sha darajada uning sub`yektlari uchun majburiy hisoblanadi. Oliy federal organlar bilan bir qatorda federatsiya a`zolari, qismlari, sub`yektlarining ham davlat hokimiyati oliy organlari bo`ladi. Shu tariqa federatsiya tarkibida davlat mahkamasining ikki darajasi - federal (ittifoq) hamda respublika (kanton, shtat, er va hokazolar darajasi) miqyosidagi mahkamalar mavjud. Davlatning federativ mohiyati oliy darajada qo`sh palatali ittifoq parlamentini tuzishda o`z ifodasini topadi. Mazkur palatalardan biri (yuqori palata) federatsiya sub`yektlari manfaatlarini ifodalaydi. Uni shakllantirishda aholisining sonidan qat`i nazar, teng vakillik tamoyilidan foydalaniladi. Ikkinchi palata davlatning barcha aholisi manfaatlarini ifodalash uchun tuziladi. Qo`sh fuqarolik federatsiya rasmiy belgilaridan biri bo`lib, bu har bir fuqaro ayni vaqtda ham federatsiyaning, ham tegishli davlat tuzilmasi (masalan, respublika)ning fuqarosi hisoblanishini bildiradi. Federativ davlatda garchi uning sub`yektlari o`z huquqiy tizimlarini

www.arxiv.uz tuzishlari, o`z konstitutsiyalariga ega bo`lishlari mumkin bo`lsa-da, yagona markazlashtirish tamoyili asosidaga huquqiy tizim amal qiladi. Biroq bu, konstitutsiya ham, qonunlar ham federal konstitutsiya va qonunlarga to`la muvofiq kelishi va ularga zid bo`lmasligi shart bo`lgan subordinatsiya va qonunlar ierarxiyasi doirasida amal qiladi. Federatsiya sub`yekti konstitutsiyada ko`rsatilgan o`z sudlov va huquqni muhofaza qiluvchi organlariga ega bo`lish huquqidan foydalanadi. Oliy sud pog`onasi (instansiya), odatda, federatsiya sub`yektlari sudlari qarorlari yuzasidan shikoyatlarni qarab chiqmaydi Yoki qonunda alohida ko`rsatilgan holatlardagina ularni ko`rib chiqishi mumkin. Federatsiyada soliqlarning ikki yo`nalishli tizimi: federal soliq l ar hamda federatsiya sub`yekti soligadan foydalaniladi. Yi g`i lgan soliqlar umumfederal g`aznaga tushadi, keyin ularning bir qismi (byudjet orqali) federatsiya sub`yektlariga jo`natiladi. Shu bilan bir vaqtda davlat tuz i shmalari (respublikalar) daromadlari yetarli bo`lmay, ular yordam puli va dotatsiyalarga ehtiyoj sezadi. Moliyaviy qaramlik konstitutsiyaviy mexanizmga qo`shimcha muhim omillardan biri bo`lib qoladi. Buning o`z zaminlari mavjud. Federatsiya sub`yektlari o`rtasidagi munosabatlar juda murakkab, ya`ni ularda xo`jalik munosabatlarining shirkati (kooperatsiyasi) bo`lib, federatsiyaning bir sub`yektidan ikkinchisiga moliyaviy mablag`larning oqib o`tishi yuz berib turadi. Shu bois federatsiya sub`yektlarining biri ushbu ittifoqdan chiqishni ixtiyor etsa, federatsiya boshqa a`zolariga bu narsa ma`qul bo`lmaydi. Binobarin, buning uchun federatsiya barcha a`zolarining roziligi kerak bo`ladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o`z taqdirlarini o`zlari belgilash tamoyili davlat yahli tligiga putur yetkazmasligi lozim. Hozirgi sharoitlarda federativ davlatda millatlarning o`z taqdirlarini o`zlari belgilash huquqini amalga oshirish shunchalik murakkabki (xo`jalik munosabatlarining uzilishi, etnik jihatdan ozchilikni tashkil etganlarning muammolari, to`qnashuvlar, jumladan, q urolli to`qnashuvlar, qochoqlar, inson huquqlarining buzilishi, ishlab chiqarishning pasayib kyetish), federatsiyadan

www.arxiv.uz chiqish uchun qilingan har bir da`vatning xalq, millat uchun qanchalik qimmatga tushishini yaxshilab mulohaza qilish zarur. Albatta, hayot g`oyat murakkab, yuz berishi mumkin bo`lgan har bir noxush hodisani oldindan ko`rish qiyin. Prezidentimiz aytginidek, har bir millat o`z taraqqiyot yo`liga ega bo`lishi lozim. Muhimi - ushbu yo`l boshi berk ko`chaga eltmasligi kerak. Axir shunday holatlar ham bo`ladiki, muayyan federatsiyaga kirish hodisasi millat, xalq uchun o`lim bilan baravardir. Zero, bunday federatsiyada millatning an`analari, tili, boringki qadr-qimmatini maxsus ishlab chiqilgan rejalar asosida yo`q qilish hollari ham yuz berishi mumkin-ku! Biroq, bunday davlatni aksariyat hollarda federativ davlat deb atash qiyin. Aslida u unitar avtoritar, totalitar davlatga ko`proq o`xshaydi. Har qanday federatsiyaning bosh masalasi ittifoq bilan federatsiya sub`yekti o`rtasidagi vakolatlar chegaralarini aniq l ashdan iborat. Davlat tuzilmalarining ahvoli va ular munosabatlarining mazmun-mohiyati aynan shunga bog`liqdir. Qoidaga ko`ra, u federatsiya konstitutsiyasi yoxud federativ shartnomada belgilab qo`yiladi. Ma`lumki, federativ va mahalliy organlar vakolatlari masalasi uch tamoyil asosida hal etiladi: birinchisi - beistisno federatsiya vakolati tamoyili , faqat federatsiya qaror qabul qilishi va me`yoriy hujjatlar chiqarishi mumkin bo`lgan masalalarni aniq belgilashdan iborat. Qolgan barcha masalalarni hal yetish federatsiya sub`yektlari vakolatiga kiradi; ikkinchi tamoyil - ham federatsiya, ham federatsiya sub`yektlari hamkorlikda hal etadigan, ya`ni bir xil vakolatga ega bo`lgan masalalar ro`yxatini belgilash tamoyili; uchinchisi -uch so h aviy vakolatlar tamoyili . U (federatsiya sub`yektlari) shtatlar, respublikalar, erlar, kantonlar bo`yicha federal vakolatlarni hamda federatsiyaning o`zi va federatsiya sub`yektlarining birgalikda hal qilish huquqini beruvchi vakolatlarni belgilashni ko`zda tutadi. Ba`zi federativ davlatlar (masalan, Rossiya) amaliyotida vakolatlarni

www.arxiv.uz taqsimlashning shu vakolatlarni ixtiyoriy topshirish usuli ham paydo bo`lganligiga e`tiboringizni qaratishni istardik. Bu qoida federatsiya sub`yektining markazga qat`iy tobeligi masalasini ancha yumshatadi hamda vakolatlarni taqsimlash tamoyilining ixtiyoriyligadan dalolat beradi. Bu o`z navbatida an`anaviy federatsiya sub`yektlaridan ko`proq mustaqilliga bilan, vakolatlarning markazlashtirilgan taqsimoti o`rniga ularning ixtiyoriy ta q dim etilishi bilan ajralib turadigan «birlashgan a`zolik» tushunchasini dunyoga keltirdi. Millatning o`z taqdirini o`zi belgilash, ya`ni federatsiya tarkibidan chiqish huquqi federatsiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Turli federatsiyalar konstitutsiyalari ta hl ili ularning birontasida ushbu tamoyil qonuniy mustahkamlab qo`yilmaginini ko`rsatdi. Faqat sobiq SSSR Konstitutsiyasi bundan mustasno bo`lib, u ham aslida quruq bayonotdan nariga o`tmagandi. Zero, unda mazkur huquqni amalga oshirish omillari ko`rsatib berilmagandi. Bunday q i linishining o`z asoslari bor. Federatsiya sub`yektlari o`rtasidag i munosabatlar odatda chambarchas bog`lanib ketgan bo`ladi. Xo`jalik aloqalarining kooperatsiyalashuvi, moliyaviy mablaglarning federatsiyaning bir sub`yektidan ikkinchisiga oqib o`tishi odatiy bo`lib qoladi. Shuning uchun ham federatsiya sub`yektining bir tomonlama ittifoqdan chiqish haqidagi xohish-irodasi boshqa barcha a`zolarga ma`qul kelmasligi mumkin. Binobarin, butun federatsiyadan to`liq ruxsat olishga to`g`ri ke l adi. Boshqacha aytganda, millatlarning o`z taqdirlarini o`zlari belgilashlari huquqi tamoyili davlatning bir butunligiga rahna solmasli g i kerak. Yuqorida ittifoq Yoki muxtoriy (avtonom) federatsiyalar bo`lishi mumkinlig in i eslatgandik. Endi ular o`rtasidaga far ql arni asoslashga harakat qilamiz. Buni «sho`ro» federatsiyasi misolida yaqqol kuzatish mumkin. Sobiq Ittifoq tarkibi federatsiyaning ikki turi - ittifoqdosh respublikalarni birlashtirgan (ya`ni ittifoq) federatsiya hamda muxtor i yatga asoslangan (ya`ni muxtoriy) federatsiyadan iborat bo`lganligi ma`lum. Ularning birinchisiga suveren (aslida qo g` ozda) davlatlardan tashkil topgan Sovet Ittifoqi misol bo`la oladi. Ikkinchisiga esa, RSFSR misol bo`lib, uning tarkibiga 16 muxtor reepublika, 5 muxtor viloyat

www.arxiv.uz va 10 muxtor okrug kirgan. Lekin ittifoq federatsiyasining muxtoriyatdan farqi shu bilan cheklanib qolmasdi. Sho`ro federatsiyasining ikki turi o`rtasidagi farq, shuningdek, ular davlat hokimiyati organlarining tuzilishidagi o`ziga xos xususiyatlarda ham o`z ifodasini topgan. Chunonchi, SSSR Oliy Kengashi ikki palatadan iborat edi. RSFSR Oliy Kengashi muxtoriyatga asoslangan federatsiyaning oliy organi sifatida yolg`iz bir palatadan iborat qilib tuzilgandi. Bundan tashkdri, ittifoq d osh respublika federatsiyadan chiqish huquqiga ega bo`lib, na muxtor respublika va na muxtor viloyat bunday huquqqa ega emasdi. Hozirgi vaqtda Rossiya, AQSh, Braziliya, Hindiston federativ davlatlar sifatida mavjud. Odatda, federatsiya normativ shartnoma asosida (1922 yili SSSRning tashkil topishi) yoxud konstitutsiya qabul qilinishi asosida vujudga keladi (AQSh, 1787 yil). Konfederatsiya davlatlarning shunday ittifoqidan iboratki, u qat`iy muayyan maqsadlar (siyosiy, harbiy, iqtisodiy maqsadlar) yo`lida shartnoma Yoki bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo`ladi. Konfederatsiya keyinchalik yo federatsiyaga (AQSh, Shveytsariya singari) o`sib, birlashadi yoxud (Avstro-Vengriya kabi) tarqalib ketadi. Konfederatsiyani tashkil etuvchi davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar sub`yektlari sifatida sakdanib qolib, o`z fuqaroliklari bo`lishida, hokimiyat organlari tizimini boshqarishda, sudlov organlariga egalik qilishda davom etadi l ar. Ular hokimiyatni mustaqil boshqarib, o`z konstitutsiyalariga ega bo`ladilar. Shuning uchun konfederatsiya darajasida qabul qilinadigan xujjatlar shu konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar oliy organlari tomon i dan ma`qullanishi shart. Konfederatsiya a`zolari o`z mustaqyl daromad manbalariga ega bo`lib, uning bir qismini konfederatsiya byudjetiga o`tkazishlari mumkin. Konfederatsiya armiyasi mazkur konfederatsiya a`zolari bo`lgan davlatlar harbiy qismlaridan tashkil topadi va ularning qarorlari asosida konfederatsiya qo`mondo nli gi ixtiyoriga yuboriladi. Umuman, ta`kidlash lozimki, davlat hokimiyati tuzilishi biz yuqorida ko`rsatib o`tgan shakllardang i na iborat, deb o`ylash noto`g`ri bo`lurdi. Dunyo davlatlararo birlashish va oshkora huquqiy it tifoqlarning ko`plab shakllari (shaxsiy

www.arxiv.uz va haqiqiy uniya 1 4 , vassallik, syuzerenitet 1 5 , millatlar va davlatlar hamdo`stligi, davlatlar hamjamiyati)ni, dominionlar va metropoliyalar, savdo ittifo q lari, harbiy bloklar munosabatlari va hokazolarni ko`p ko`rgan. Biroq, bular e n di davlatlararo birlashmalarga kiradi. Bundan tashqari tantanali ravishda e`lon qilingan federatsiya aslida unitar davlat bo`lib chi q qan holatlar ma`lum. «Sho`ro xalq l ari m ill iy sotsialistik davlatchiligining oliy shakli» 1 6 hisoblangan sho`ro federatsiyasi bilan xud d i shunday bo`lgandi. Sho`ro sotsialistik ittifo q dosh respublikalari SSSR Konstitutsiyasida mustahkamlangan ixtiyoriy birlashuv asosida yagona ittifoq davlati sifatida SSSRga kiradilar, deb hisoblanardi. S SSR Ittifoqini tuzish haqidagi shartnoma (1922 yil) bu birlashuvning huquqiy asosi bo`lgandi. Biroq, bu faqat qog`ozdag i na shunday, ya`ni yuristlar tili bilan aytganda, de jure bo`lib, amaldagi siyosat - de jure markazdan turib amalga oshirilishi davom etavergan. Shunga o`xshash holatni Rossiyada hozir ham kuzatish mumkin. Chunonchi, bu yerda ijroiya hokimiyati rahbarlarini saylash - shahar va viloyatlar ma`muriyatlari boshli ql arini mamlakat prezidenti tomonidan tayinlanishi bilan qo`shib olib boriladi. Lekin joylardagi oliy mansabdor shaxslarni poytaxtdan turib tayinlash va u l arning vakolatlarini belgilab berish federatsiya emas, unitar davlatning alomatidir. Bundan tashqari Rossiya oldingi xatolarining ham jazosini tortmoqda. Axir sobiq Ittifoq davlat-hududiy chegaralanishi davrida millatlar manfaatlari hisobga olinmay yaratilgandi. O`sha vaqtlarda boshqacha bo`lishi ham mumkin emasdi. Zero, millatga mansublik qandaydir ikkinchi darajali, asta-sekin barham topib ketadigan tushuncha deb qaralardi. Faqat birgina «millat» - yagona sho`ro xalqigina yashashga ha ql i edi. Biroq, tarix hamma narsani joy-joyiga qo`yishi Yana bir bor o`z isbotini topdi: bunday davlat, to`g`rirog`i, davlat tuzilishining bu shakli o`limga mahkum bo`ldi. Insoniyat uchun eng muhim sabokdardan biri shundan iboratki, davlat 1 4 Уния - лот. бирлашма, икки монархик давлатнинг бир монарх ҳ о кимяти асосида бирлашуви. 1 5 Сюзеренитет - фр., бир давлатнинг иккинчи давлат (вассамик)ка нисбатан устуворлик ҳу қ у қ и. 1 6 Юридический энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1984 й, 394-bet.

www.arxiv.uz tuzilishining har qanday shaklida ham markaz bilan hududiy joylar o`rtasida vakolatlar har qanday milliy-etnik mojarolarning kelib chiqish ehtimolini qariyb yo`q darajaga olib boradigan omillarni yaratish imkonini beradigan tarzda taqsim l anishi darkor. Buni albatta yodda tutish lozim. Chechenistondagi voqealar buning yorqin dalilidir. Siyosiy rejim tushunchasi va turlari Mazkur tushuncha ilmiy doiralarda nisbatan yaqinda - XX asrning 60- yillarida paydo bo`ldi. Shu zahotiyoq u olimlar dunyosida jiddiy munozaralarga sabab bo`ldi. Jumladan, ulardan ayrimlarining fikricha, «siyosiy rejim» so`zining sintezlash mohiyatiga ko`ra, «davlat shakli» tushunchasining sinonimi sifatida qaralishi kerak edi. Boshqalarning fikriga ko`ra esa, siyosiy rejim umuman davlat shakli tarkibidan chiqarib tashlanishi zarur. Zero, deb tushuntiradi ular, davlatning amal qilishi siyosiy emas, balki davlat rejimini tavsiflaydi. Bu munozaralar oxir- oqibatda siyo-siy rejimni tushunishga ikki xil yondashuv - tor va keng ma`nodagi yondashuvlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Keng ma`nodagi yondashuv siyosiy rejimni siyosiy hayot va umuman jamiyat siyosiy tizimi hodisalari qatoriga kiritadi. Tor ma`nodagi yondashuv uni faqat davlat hayoti va davlatning o`zigagina mansub tushuncha sifatida talqin etadi va buni uning davlat shaklining boshqa tomonlarini - boshqaruv shakli va davlat tuzilishi shaklini, shuningdek, dav-latning o`z funksiyalarini amalga oshirish shakl va usullarini aniqlab berishi bilan izohlaydi. Lekii, ko`p utmay, siyosiy rejim ham keng ma`nodagi, ham tor ma`nodagi yondashuvlarni taqozo etadi, degan xulosaga kelindi. Nima sababdan shunday bo`ldi? Shuning uchunki, mazkur qarash jamiyat hayotining ikki asosiy sohasi - davlat va ijtimoiy-siyosiy sohalarda ro`y berayotgan siyosiy jarayonlarni zamonaviy tushunishga ko`proq mos keladi. Bunday qarash, shuningdek, davlat va nodavlat tashkilotlar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar tarkibiga kiruvchi siyosiy

www.arxiv.uz tuzumning zamonaviy talqiniga ham mos keladi. Siyosiy tuzumning barcha tarkibiy qismlari - siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, mehnat jamoalari (shuningdek, «ti-zimdan tashqari» ob`yektlar - cherkov, ommaviy harakatlar va boshqalar) davlatning, uning mohiyati, funksiyalari, shakl va uslublarining jiddiy ta`sirini his yetib turadi. Shunday qilib, davlat shaklini tavsiflashda siyosiy rejim tor ma`noda (davlat rahbarligi usul va uslublari yi g`i ndisi) ham, keng ma`noda tushunilganda (shaxsning demokratik huquqlari va siyosiy erkinliklarining kafolatlanish darajasi, rasmiy konstitutsiyaviy va huquqiy shakllarning siyosiy hayot voqeligiga mos kelish mezoni, hokimiyat tarkiblarining davlat va ijtimoiy hayot huquqiy asoslariga munosabati xarakteri) ham katta ahamiyatga molikdir. Yuqoridagalardan kelib chiqqan holda to`la asos bilan shuni aytish mumkinki, siyosiy rejim davlat hokimiyatining aholi bilan o`zaro munosabatlari qanday qilib va qanday usullar, yo`sinlar yordamida amalga oshiriladi, ijtimoiy qatlamlarning siyosiy sohadagi haqiqiy nisbati qanday namoyon bo`ladi, turli jamoat tashkilotlarining siyosiy maqomi qanday, davlat organlari o`z hududlarida yashovchi aholini boshqarish bo`yicha amalda qanday rol o`ynaydilar, degan savollarga aniq javob beradi. Davlat va huquq nazariyasi davlatchilikning ko`p asrlik tarixida ma`lum bo`lgan siyosiy rejimning bir necha asosiy turini ajratib ko`rsatadi. Avvalo, barcha siyosiy rejimlar birinchi navbatda ikki xil ko`rinishdagi katta guruhga - demokratik va demoqratiyaga zid rejimga bo`linadi. Demoqratiyaga zid rejim uch turdan - totalitar, fashistik va avtokratik turlardan iborat. Avtokratik rejimga jamoa avtokratiyasi va yagona shaxs avtokratiyasi kiradi. Jamoa avtokratiyasi o`z navbatida aristokratiya va oligarxiya deb nom olgan boshqaruv shakllariga bo`linadi. YAgona shaxs avtokratiyasi despotiya, mustabidlik, shaxsiy hokimiyat shakllariga ega.

www.arxiv.uz Endi mazkur rejimlarni batafsil ko`rib chiqamiz. Despotik rejim (yunoncha «cheklanmagan hokimiyat»). Ushbu rejim hokimiyat istisnosiz faqat bir shaxs tomonidan amalga oshiriladigan mutlaq monarxiyaga (podshohlikka) xosdir. Despotik rejimlar qadimda paydo bo`lgan. U hokimiyatni boshqarishdagi o`ta o`zboshimchalik, fuqarolarning despot oldidagi to`la huquqsizligi, boshqarishda hech qanday huquqiy va axloqiy asoslarning bo`lmasligi bilan ajralib turadi. Despotiya sharoitida mustaqil harakat qilish, norozilik bildirish, qahr-g`azab izhor yetishi mumkin emas - ular darhol bostiriladi. Bunday bostirishlar chog`ida qo`llaniladigan jazolar o`ta shafqatsizligi bilan ajralib turadi va ayni paytda jazo «jinoyat»dan ancha dahshatli bo`ladi. Nega shunday qa t` iy choralar ko`rilardi? Dahshat va qo`rkuv urug`ini sochish uchun shunday qilinardi. Despotiya odamlarni dahshatda ushlab turishga asoslangan rejimdir. Monteske despotiyani ta`risrlar ekan, hamma hukmdorning jazoga ko`tarib turilgan qo`lini har daqiqa his yetishi kerak ekanligi haqida shunday yozadi: «Mabodo hukm d or dahshat solib turuvchi qo`lini bir lahzagagina tushirsa, basharti, u davlatda birinchi o`rinlarni egallab turgan shaxslarni to`xtovsiz yakson qilib tashlay olmasa, hamma narsa barbod bo`ldi, deyavering, zero, dahshat qo`rkuvi - boshqaruvning mazkur yagona asosi yo`qolar ekan, unda xalqning himoyachisi ham yo`q bo`ladi». Despotik rejim asosan O`rta Er dengizi mamlakatlarida, YAqin Sharqda, Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika mamlakatlarida, ya`ni Osiyo ishlab chiqarish usuli (osiyocha taraqqiyot yo`li) qaror topgan davlatlarda uchragan. U insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlariga xosdir. Biroq, bu rejim hozirgi bosqichda ham, hozirgi zamon davlatlarida ham ular rivojining tarixiy o`ziga xosligi, bu davlatlardagi boshliqlarning shaxsiy fazilatlariga bog`liq ravishda paydo bo`lgan va bo`lishi ham mumkin. Mustabidlik rejimi - yakka shaxs uukmronligiga asoslangan. Mustabid hokimiyati odatda, zo`ravonlik, bosib olish, ba`zan esa, qonuniy hokimiyatni ag`darib tashlash natijasida o`rnatilishi bilan despotiyadan farq qiladi. Unda ham huquqiy va axloqiy asoslar bo`lmaydi, u zo`ravonlik, ba`zan esa terror va genotsid

www.arxiv.uz asosiga qurilgan bo`ladi. Mustabid hokimiyati shafqatsizdir. U ham dahshat va qo`r q uvga asoslanadi. Mustabid har qanday qarshilikni tu g`i lishdayoq bostirishga harakat qiladi, shuning uchun ham g` alayon ko`targanlarni qatl etadilar. Boshqa mamlakat hududi va aholisini zabt yetish nafaqat jismoniy va axloqiy zo`ravonlikni, balki asoratga solingan xalq an`analari va urf-odatlarini tahqirlashga ham olib ke l adi. Mustabid rejimlar qadimgi Yunoniston polislari 1 7 da, ayrim o`rta asr shahar-davlatlarida mavjud bo`lgan. Avval ta`kidlaginimizdek, mustabidlik despotiya singari zo`ravonlikka asoslanadi, biroq, despotiya sharoitlarida qahr- g`azab qamchisi eng avvalo oliy mansabdorlar boshiga tushsa, mustabidlik tuzumida uning zarbiga har bir odam uchraydi. Qonunlar ishlamaydi, ularning o`zi juda kam bo`ladi. Chunki mustabidlik hokimiyati qonunlarni yaratishga intilmaydi ham. Totalitar rejim. Ushbu rejim XX asr mahsulidir. To`la asos bilan unga fashistik davlatlarni hamda «shaxsga sig`inish» davri sotsialistik davlatini kiritish mumkin. Totalitar rejim avtoritar rejimning eng keskin shaklidir. Totalitar davlat to`la qamrovli, to`la nazorat qiluvchi va hamma narsaga chuqur kirib boruvchi hokimiyatdir. Totalitar rejim - fuqarolar hayotiga o`z aralashuvini cheksiz-chegarasiz kengaytirgan, boshqaruvi ko`lamiga ularning butun faoliyatini va majburiy muvofiqlashtirishni ham ko`shib olgan siyosiy rejim demakdir. «Totus» so`zi lotinchada «jami, bir butun» ma`noni anglatadi. Binobarin, totalitar davlat hamma va jami narsalarni o`z komiga tortuvchi davlatdir. U fuqarolarning tashabbuskorligi nozarur va zararli, fuqarolar erkinligi esa xavfli va chidab bo`lmaydigan narsa degan qoidaga amal qiladi. YAgona hokimiyat markazi mavjud bo`lib, u hamma narsani bilish, hamma narsani oldindan ko`ra olish, hamma narsani rejalashtirish, hamma narsani amr qilishga da`vat etilgan hisoblanadi. Taniqdi huquqshunos I.Ilin bunday davlatni qanday ta`riflashiga e`tibor qiling-a: «Odatiy huquqiy ong, taqikdanmagan hamma narsaga ruxsat beriladi, degan nuqtai nazardan kelib chiqadi; totalitar davlat esa, butunlay boshqa narsani - yozilmagan hamma narsa 1 7 Полис - Юнонистонда шаҳ ар-давлатлар шундай аталган.

www.arxiv.uz man etiladi, deb uqtiradi. Odatiy davlat: sening xususiy manfaatlaring bor, unda sen erkinsan deydi; totalitar davlat: faqat davlat manfaatigina mavjud va sen unga bog`langansan, deya e`lon qiladi. Odatdagi davlat o`zing o`yla, erkin e`tiqod qilaver, o`z ichki hayotingni o`zing xo h laginingcha quraver, deb ruxsat beradi; totalitar davlat: yozilganlarnigina o`yla, e`tiqodning keragi yo`q, o`z ichki hayotingai ko`rsatmalar asosida kurasan, deb talab qiladi. Boshqacha aytganda: bu yerda boshqaruv hamma narsani qamrab oladi, inson har tomonlama asoratga solingan, erk jinoyat hisoblanib, jazoga tortiladi» 1 8 . Shu munosabat bilan I.Ilin, totalitarizm mohiyati davlatning alohida shakli (demokratik, respublika Yoki avtoritarligi)da emas, balki bosh q aruv h ajmidadir - bu hajm hamma narsani o`z komiga q amrab olishda ifodalanadi , deb hisoblaydi. Biro q , bunday sharoit fa q at yagona h okimiyat, i s tisnosiz yagona partiyaga, ish berishda monopoliyaga, hamma yoqqa kirib boruvchi q idiruvga, o`zaro cha q imchilikka va shaf q atsiz terrorga asoslangan eng izchil diktatura sharoitidagina amalga oshirilishi mumkin. Totalitar rejimda siyosiy hukmron partiya, siyosiy lider, xalq dohiysi boshchiligidagi hukmron elita tomonidan yaratiladigan yagona rasmiy mafkura mavjud bo`ladi. Totalitar rejim jamiyatning yetakchi kuchi deb e`lon qilinuvchi yagona hukmron partiyaning bo`lishigagina yo`l qo`yadi. Uning qoidalari muqaddas aqidalar sifatida qabul qilinadi. Hukmron partiya davlat boshqaruvi jilovini egallab oladi: partiya va davlat mahkamalarining chirmashib-chatishib kyetishi ro`y beradi. Bundan tashqari, hukmron partiyaning mislsiz muvaffaqiyatlari haqidagi axborotlar xalq ongiga muttasil singdirib boriladi. Chunki ommaviy axborot vositalari ham partiyaviy hisoblanadi. Bularning hammasi totalitar rejim asosiy qonunlar bilan emas, balki partiya amr-farmonlari, farmoyishlari va yo`riqnomalari asosida yashashini anglatadi. Qonunlar hali umuman mavjud ekan, ular to`laligicha partiya yo`riqdariga bo`ysundirilgan bo`ladi. Davlat organlari go`yo amal 1 8 Ильин И. О гряду щ ей России. М.: Телекс, 1993. 50-bet,

www.arxiv.uz qilayotgandek ekan, ular partiya diktaturasini yashirib turuvchi pardaga aylanadi. Modomiki, «fuqarolar» hali mavjud ekan, ular (huquq, vakolatlarni emas) majburiyatlarni ado etuvchi sub`yektlarga hamda farmoyishlar ob`yektiga aylanadilar. Bu shunday tuzumki, unda huquq sub`yektlari bo`lmaydi, qonunlar ham, huquqiy davlat ham bo`lmaydi. Bu yerda huquqiy ong ruxdy omillar - ochlik, qo`r q uv, azob-u q ubatlar va xo`rliklar bilan, ijodiy mehnat esa, zo`r berib qullarcha itlash bilan almashtiriladi. «Shuning uchun ham totalitar rejim, - deb yozadi I.Ilin, - huquqiy ham, davlat rejimi ham emas. Materialistlar tomonidan yaratilgan bu rejim to`laligacha «tan-ruh»ning hayvoniy va qullik omillariga, qul nazoratchilarining tahdidli buyru q lariga, bu nazoratchilarga yuqor i dan singdirilgan o`zboshimcha farmoyishlariga asoslanadi. Bu - fuqarolari, qonunlar va hukumati mavjud bo`lgan davlat emas, ijtimoiy gapnoz mashinasidir; bu - daxdpatli va tarixda misli ko`rilmagan biologik hodisa - huquq asosida emas, erkinlik, ong-idrokka, fuqarolik, davlatga asoslanmay, qo`rquv, nodonlik va yovuzlik chatishmasidan iborat jamiyatdir» 1 9 . Agar bu tashkilotning shakli haqida gapiradigan bo`lsak, u mislsiz miqyoslardagi va o`z komiga dunyoni tortuvchi quldorlik diktaturasidir. Davlat boshqaruvida totalitar rejim o`ta markazlashganliga bilan tavsiflanadi. Yuqoridan keladigan buyru q larni hamma bajarishi shart, har qanday tashabbus jazolanadi. Totalitar tizimga «dohiy» boshchilik qiladi. U - eng oqil, dono, eng adolatli odam hisoblanadi. U beayb, uni tanqid qilish mumkin emas. U qariyb xudo maqomiga chiqarib qo`yiladi. Totalitar rejim aholiga nisbatan keng ko`lamli va doimiy terrorni qo`llaydi. Terror hokimiyatni mustahkamlash va amalga oshirishning bosh sharti bo`lib qoladi. Totalitarizm sharoitida hayotning barcha sohalari ustidan davlatning to`la nazorati o`rnatiladi. Iqtisodiy hayotda mulkning barcha shakllari davlat tasarrufiga 1 9 O’sha yerda.

www.arxiv.uz o`tkaziladi. Siyosiy hayotda fuqarolar qariyb qatnashmaydi, odamlarning shaxsiy hayoti ham nazorat ostida bo`ladi. Aqidaparastlik mafkuraviy, siyosiy va huquqiy hayotning asosiga aylanadi. Totalitar rejim «dushmanlar»ga qarshi kurash niqobi ostida chaqimchilikni ra g` batlantiradi. Mamlakatni harbiylashtirish ham totalitar rejimga xos xususiyatlardan biridir. X a rbiy-sanoat majmui, armiya totalitarizmning asosiy tayanchlari hisoblanadi. Shaxsiy hokimiyat rejimi totalitarizm ko`rinishlaridan biridir. U ko`pgina jihatlari bilan totalitar rejimga o`xshab ketadi. Lekin unda «shaxsga siginish», dohiyga siginish ayniqsa kuchayadi. Boshqaruvning bunday usuli oqibatlari yaqin o`tmishimizdagi sho`ro hokimiyati davridagi holatdan hammamizga ma`lum. Shunga qaramay, bugungi kunda ham sobiq Ittifoqni qaytarish, tiklash hamma balolardan xalos etadi, deguvchilar uchrab turadi. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov bunday da`volarning butunlay asossizligiga e`tiborni qaratadi. Jumladan, u shunday degandi: «Tabiiy savol tug`iladi: O`zbekiston etmish yil mobaynida tekin xom ashyo makoni edi, xo`sh, o`sha ittifoqqa O`zbekiston va umuman O`rta Osiyo mintaqasi markaz va boshqa respublikalarni Yana suvtekin xom ashyo bilan ta`minlovchi sifatida qaytadimi? Sizlar shuni xo h laysizlarmi, janoblar va o`rto q lar?!» 2 0 . Fashistik rejim. Bu totalitarizmning eng yuqori pog`onalariga xos shakllardan biri bo`lib, millatchilik mafkurasi, bir millatning boshqalaridan afzalligi to`g`risidagi tasavvurlar bilan, o`ta agressivligi bilan ajralib turadi. Fashizm davlat siyosati darajasiga ko`tariladigan millatchilik, irqchilik mafkurasiga asoslanadi. Milliy mushtaraklikni muhofaza yetish, geopolitik va ijtimoiy vazifalarni hal yetish, millat «sofligi»ni asrash fashistik davlatning maqsadi deb e`lon kdlinadi. Fashistik mafkuraning bosh shiori odamlar qonun oldida, hokimiyat, sud oldi-da teng bo`lishi mumkin emas - ularning huquq va majburiyatlari qaysi millatga, irqqa mansubliklariga bog`liq, degan yaramas aqidalardan iborat. Bunda muayyan millat oliy irqqa mansub va shuning uchun 2 0 Каримов И.А. Узбекистон: миллий ист иқло л, иқтисод, сиёсат, мафкура 1-там. Т., ««O’zbekiston”». 1996, 207-bet.

www.arxiv.uz barcha zzguliklarga munosib deb e`lon qilinadi. Boshqalar faqat noraso, tuban odamlar sifatidagina yashashlari mumkin, deb hisoblashadi. Fashistik rejim insonga nafrat bilan qarovchi agressiv rejim bo`lib, barcha xalqparni, shu jumladan, o`z xalqini ham azob-uqubatlarga olib boradi. Fashizmni tavsiflovchi xususiyatlar: - dinsizlik; umuman dinga dushmanlarcha munosabatda bo`lish; - doimiy va go`yo «ideal» tuzum sifatida huquqiy totalitarizmni barpo yetish; - partiya yakka hukmronligini o`rnatish va ulardan o`sib chiquvchi korrupsiya va axloqiy buzilishlar; - millatchilik va jangovar shovinizmga mukkasidan kyetish; - safsatabozlik, laganbardorlik va despotiya suyak-suyagiga singab ketgan tsezarizmga butun borlig`i bilan berilib kyetish. Yuqoridagilarga qaramay, insoniyatga tahdid solmaydigan tuzumni rejim deb x i soblash mumkin emas. Mazkur rejim muayyan tarixiy shart-sharoitlarda vujudga kelishi mumki li g i ni hammamiz yaxshi bilamiz. Bunda jamiyatdagi ijtimoiy ixtiloflar, ommaning qashshoqpashuvi yaqqol ko`zga tashlanadi. Umuman, fashizm bolshevizmga qarshi javob sifatida, davlat-muhofaza kuchlarining o`ngga tomon jamlanishi ko`rinishvda dunyoga kelgan. Kuchlarning bunday jampanishi hatto demokratik davlatlarning o`zvda ham keyinchalik amalga oshirilaverishi mumkin. M illi y xavf-xatar choglarida xalqning sog`lom kuchlari hamisha mudofaa-diktatorlik yo`nalishida jamlanadi. Qadimgi Rimda shunday bo`lgandi, yangi Ovropoda h am shunday bo`lgan, bundan keyin ham shuvday bo`ladi Avtoritar rejim. U huquqiy, axloqiy asoslarga ega bo`lishi mumkin. Biroq, bunday davlat xalqni boshqarish ishlariga jalb etmaydi. Vakillik organlarining mavjudligi ahvolni o`zgartirolmaydi. Ular amalda davlat hayotid» arzirli mavqega ega bo`lmaydi. Parlament dohiy Yoki bir guruh shaxslar (xunta, oligarxiya) boshchiligidagi hukmron elita taklif etgan har qanday qarorlarni so`zsiz tasdiqdab beraveradi. Rahbarlikni amalga oshiruvchi elita, oliy mansabdor shaxslar uchun

www.arxiv.uz katta yengilliklar, imtiyozlar mavjud bo`ladi. Davlatda rahbarlik harbiy Yoki davlat to`ntarishi yordamida hokimiyatni zabt etganlar qo`liga o`tar ekan, avtoritar rejim to`da Yoki xunta nomini oladi. Hukmron to`da ichida boshliq ajralib turadi. Boshliq u Yoki bu masalani muhokama yetishda o`z «komandasi»ga murojaat qilishi, ularning maslahatlarni tinglashiga qaramay, uning ta`sir doirasi cheksiz- chegarasizdir. Avtoritarizm sharoitida muxolifatga yo`l qo`yilmaydi. Bunday rejimda shaxs o`z konstitutsiyaviy huquqlaridan foydalana olmaydi. Hokimiyat bilan o`zaro munosabatlarda o`z xavfsizligi kafolatlaridan ham mahrumdir. Zero, hokimiyat unga nisbatan bemalol majbur yetish choralarini qo`llashi mumkin. Davlat manfaatlarining shaxs manfaatlaridan to`la ustuvorligi e`lon qilinadi. Avtoritar hokimiyat xalq ishonchy buyuk kuch ekanligini yaxshi tushunadi. Shuning uchun omma orasida dohiy va uning safdoshlariga ko`r-ko`rona fidoyilikni singdirishga intiladi. Buning uchun u safsatabozlik va xalq ongini turli hiyla-nayranglar bilan zaharlash yo`llaridan foydalanadi. Hozirgi vaqtda avtoritar rejimlar turli mamlakatlarda tez-tez uchrab turadi. Shunday qshshb, biz demoqratiyaga qarshi rejimlarni ko`rib chikdik va endi demokratik rejimlar tahlili ga o`tamiz. Demokratik rejim ning eng zamonaviy shakllaridan biri liberal-demokratik rejim hisoblanadi. U ko`pchilik mamlakatlarda mavjud. Uning ahamiyati va maftunkor qudrati shu qadar kuchliki, ko`pchilik olimlar uni hokimiyatni amalga oshirish rejimi emas, balki jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida tsivilizatsiyaning yashash sharti, jamiyat siyosiy tashkiloti siyosiy evolyutsiyasining qariyb oqibat natijasi deb hisoblashmoqda. Albatta, bu yerda bo`rttirib yuborish, mubolag`a ko`rinib turibdi. Hozir davlat hokimiyatining yangi shakllari paydo bo`layaptiki, bunday shoshqaloklik va qat`iy xulosalarga o`rin yo`q. Shuningdek, davlat va huquq nazariyasida eng demokratik va insonparvarlik tamoyillariga asoslangan hokimiyatni amalga oshirishning siyosiy usul va uslublarini ham liberallikka taalluqli deb qarashlarini ham aytib o`tish joiz.

www.arxiv.uz Bu tamoyillar eng avvalo shaxs bilan davlat o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni belgilab beradi. Bunda inson o`z mulki, huquq va erkinliklariga ega bo`ladi, iqtisodiy jihatdan mustaqil, siyosiy erkin harakat qiladi. Shaxs bilan davlat o`rtasidagi nisbatlarda ustuvorlik shaxs tomonida bo`ladi. Liberal rejim bozor munosabatlarini, bozor iqtisodiyotini tashkil yetishni taqozo etadi. Bozor esa, teng-huquqli, erkin va mustaqil sherikchilikni talab etadi. Liberal jamiyatda so`z erkinligi, fikr almashish erkinligi, mulk shakllari erkinligi e`lon qilinadi, xususiy tashabbuskorlikka keng yo`l ochiladi. Bunday jamiyatda davlat hokimiyati saylovlar yo`li bilan shakllantiriladi. Davlat boshqaruvini amalga oshirish hokimiyatni taqsimlash tamoyili asosida yo`lga qo`yiladi. Davlat boshqaruvida markazdan qochish tamoyilidan foy-dalaniladi, ya`ni markaz mahalliy organlar hal eta olmaydigan muammolarnigina echishni o`z zimmasiga oladi. Liberal-demokratik rejim davlat rejimi bo`lgan jamiyat fuqarolik jamiyati deb ataladi. Biroq, buni ham ortiqcha idellashtirish mumkin emas. Bu rejimda aholi daromadlarining, ular turmush darajasining keskin tabaqalanishi ro`y beradi, fuqarolarning boshlangach imkoniyatlari bir-birlaridan juda katta farq qiladi, ularning ijtimoiy himoyasida muammolar bo`ladi, faqat o`zinigina o`ylash (individualizm) rivojlanib kyetishi mumkin va hokazo. Baribir, liberalizm bugungi kunda ko`pchilik davlatlar uchun eng jozibador rejim bo`lib qolyapti. Asl demokratik rejim. «Demoqratiya» so`zi, albatta, ko`pchilikka ma`lum bo`lishi kerak, lekin bu so`z orqali ifodalanadigan ma`no birdek tushunilavermaydi. Bundan tashqari, totalitar tuzumlar hamda harbiy diktaturalar xalq madadiga tayanish maqsadida o`zlariga demokratik tamgalar osib olgan hollarga tarixda misollar ko`p. Ayni paytda demokratik g`oyalar hech qachon tarix maydonini tark etmagan « va insoniyatni doim to`lqinlantirib keladi. Lug`atlarda demoqratiyada «xalq oliy hokimiyat timsoliga ega bo`lib, bu hokimiyatni yo o`zi bevosita amalga oshiradi sxud erkin saylov tizimi orqali o`zlari tanlagan vakillari vositasida amalga oshiradi», deb ta`riflanadi. Avraam

www.arxiv.uz Linkoln (AKTTT prezidenti)ning so`zlariga qaraganda, demoqratiya - «xalqning shu xalq uchun amalga oshiradigan xalq boshqaruvidir». Shu jihatdan I.Ilin ta`rifi ham qiziqish uyg`otishi mumkin. U shunday yozadi: «Demos» so`zi xalq ma`nosini anglatadi, «kratos» so`zi kuch, hokimiyatni ifodalaydi. Haqiqiy davlat shu ma`noda «demokratik» bo`lishi mumkinki, o`zining eng yaxshi kuchlarini xalqdan oladi hamda uni o`z tuzshshshida to`g`ri ishtirok yetishga jalb qiladi. Bu shu eng yaxshi kuchlarning doimiy tanlovi davom yetib, xalq o`z davlatini to`g`ri tsurishni bilishi darkor» 2 1 . Qiziga shundaki, demoqratiya juda murakkab hodisa bo`lishiga qaramay, uning dunyoga kelish, hatto tu g` ilgan sanasini aniqlash ajablanarli tarzda g`oyat oson ishdir: bu - miloddan avvalgi V asrdagi Afina shahar-davlatidir. Perikl Afinasi (uning eng shuhrat topgan boshli g` i sharafiga bu davlat shunday atalgan) siyosatchi-nazariyotchilar va davlat arboblarining keyingi avlodlari uchun ilhom manbai bo`lib xizmat qilgan. Sh u bilan birga, bugungi ko`z bilan qaralganda, Afina demoqratiyasining ko`pgina jihatlari g` alati va yot tuyulishi mumkin. Miloddan avvalgi oltinchi-beshinchi asrlarda Afinada markaziy siyosiy institut (mahkama) 5-6 ming kishi qatnashadigan yig`in bo`lgan. Yig`in balog`at yoshiga etgan hamma erkak fuqarolar uchun ochiq edi (ayollar, qullar va muhojirlar istisno qilingan). Yi g`i n hech qanday huquqiy cheklashlarsiz, ko`pchilik ovoz bilan amalda har qanday ichki muammolarni hal eta olardi. Sudlov ishlari ham maslahatchilar tarkibidagi 501 fuqaro ishtirokida boya g iday ko`pchilik ovoz bilan biron kishining aybli Yoki aybsizligi haqida hukm chiqarardi. Y ig`in boshqaruvchilari saylanmay, qur`a tashlash yo`li bilan aniqlanishi Yana ham ajibroq edi. Zero, afinaliklar har qanday fuqaro davlat lavozimini egallay oladi, deb hisoblardilar. Lavozimlarning o`zi ham juda kam edi: strateglar bir yillik muddatga saylanishardi. Boshqa hamma holatlarda Perikl Afinasi hammaga ma`lum ijroiya institutlari bo`lmish prezident, bosh vazir, mahkama Yoki doimiy fuqarolik xizmatisiz ishlarni eplayverardi. Qarorlar qabul qilish uchun 2 1 Ил ь инИ. О гряду щ ей России. М., Телекс, 1993, 42-bet .

www.arxiv.uz mas`uliyat beistisno yigan a`zolari bo`lgan fuqarolar zimmasiga tushardi. Konstitutsiyaviy cheklashlar nimaligini bilmagan Perikl Afinasida fraksiyachilikka moyillik kuchli bo`lib, ko`pincha so`zamol va ayyor notikdar ta`siriga tushib qoli-nardi. Shuning uchun ham oqibat-natijada demokratik Afina faylasuf Suqrot (Sokrat)ni o`limga mahkum etdi va bu bilan uning shogardi Aflotunning bitmas-tuganmas nafratiga uchradi. Aflotun umuman demoqratiyaning ashaddiy dushmaniga aylandi. Lekin dushmanlari bo`lgini, ichki zaifliklariga qaramay, Afina demoqratiyasini nozik gulga o`xshatib bo`lmasdi. U eramizdan oldingi 404 yilda Peloponnes urushidagi mag`lubiyatni boshdan kechirib hamda o`zining bosh raqibi Sparta qo`liga tushib ham, qariyb 200 yil yashadi. Demoqratiya g`oyalarining umri abadiy deb bo`lmasa-da, undan ham uzoqroq bo`ldi. Balki shu boisdan ozodlik va demoqratiya ko`pincha sinonim so`zlar sifatida ipshatiladi. Zero, demoqratiya ozodlikning o`zigina emas, balki uzoq va uqubatli tarix davomida shakllangan amaliy normalar va jarayonlar majmuidir. Boshqacha aytganda, demoqratiya ozodlik qonuniy maqomga ega bo`lginini bildiradi. Demoqratiya ikki asosiy turga - bevosita (to`g`ridan-to`g`ri) va vakillik demoqratiyalariga bo`linadi. Bevosita demoqratiya sharoitida saylangan Yoki tayinlab qo`yilgan rasmiy shaxslar vositachiligisiz fuqarolar ijtimoiy qarorlarni qabul qilishda qatnasha oladilar. Bunday tizim nisbatan kam odamlar qatnashadigan jamoa va qabyla kengashlarida, kasaba uyushmalari mahalliy organlari yi g` inlarida hamma a`zolar masalalarni muhokama yetish hamda konsensus yo`li Yoki ko`pchilik ovoz bilan qaror qabul qilish uchun bir binoga joylasha oladigan hollardagina mazmun-ma`noga ega bo`lishi mumkin. Qadimgi Afina - jahondagi Gshrinchi demoqratiya davlatida bevosita demoqratiyani, yodin- gizda bo`lsa 5-6 ming kishi qatnashadigan yig`inlar yordamida amalga oshirishginidan hayratga tushasan kishi (aftidan, bu miqdor bevosita demoqratiyani hayotga tatbiq yetish uchun odamlarni bir joyga to`plash mumkin bo`lgan eng katta miqdor bo`lgan bo`lsa ajabmas).

www.arxiv.uz Hozirgi zamon jamiyati o`zining murakkabligi, ko`psonliligi bilan bevosita demoqratiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun bugungi kunda uning eng ko`p qo`llaniladigan shakli vakillik demoqratiyasidir. Bunda futsarolar siyosiy tsarorlarni tsabul tsilish, qonunlarni tariflab berish uamda ijtimoiy farovonlik yo`lidagi dasturlarni hayotga tatbi q yetish uchun rasmiy shaxslarni saylaydilar. Bu rasmiy shaxslar murakkab ijtimoiy muammolarni chuqur o`ylab, tartibli hal yetishlari mumkin. Buning uchun ular boshqa xususiy shaxslar ega bo`lolmaydigan kuch va vaqtlarini sarflashlari kerak bo`ladi. Rasmiy shaxslarni saylash tartiblari x ilma -xil bo`lishi mumkin. Masalan, umummilliy miqyosda qonun chiqaruvchilar tumanlarda saylanishi, ularning har biri bir kishidan vakilni tanlashi mumkin. Muganosib vakillik tizimida qonun chiqaruvchi organda har bir siyosiy partiya butun mamlakat bo`yicha saylanganlarning umumiy soniga foizlik nisbatiga muvofiq ravishda o`z vakiliga ega bo`ladi. Mahalliy va tuman saylovlari shu modellardan nusxa ko`chirishi Yoki saylovlar o`rniga guruhiy konsensus orqali, ya`ni kamroq rasmiyatchilik bilan o`z vakillarini saylashlari mumkin. Biroq, qan-day usul bilan saylanishlaridan qat`i nazar, vakillik demoqratiyasida rasmiy shaxslar xalq nomidan o`z joylarini egallaydilar hamda barcha harakatlarida xalqqa hisob berib turishga majburdirlar. Demokratik rejim barcha odamlarning tengligi va ozodligini e`tirof yetib, davlatni boshqarishda xalqning ishtirokiga asoslanadi. Demokratik davlat faqat o`z fuqarolarining huquq va erkinliklarini e`lon qilibgina qolmay, bu huquq va erkinliklarning iqtisodiy asoslarini ta`-minlashi, ularning konstitutsiyaviy kafolatlarini ham belgilashi kerak bo`ladi. Natijada keng huquq va erkinliklar qogozda emas, amalda mavjud bo`lib qoladi. Demokratik davlatda xalq hokimiyat manbaidir. Bundagi hokimiyatning chuqur kasbiylashuvi (professonalizmi) demokratik rejim mavjud bo`lgan davlatni boshqalaridan farqdaydigan muhim belgidir. Jamiyat ishlarini boshqarishda xalq ishtiroki chinakam ommaviy tus oladi. Referendumlar, plebistsitlar, xalq tashabbuslari, muhokamalar, namoyishlar, yig`ilishlar ijtimoiy hayotning odatiy voqealariga aylanib qoladi. Jamoat

www.arxiv.uz tashkilotlari qarorlar, tavsiyalarni ishlab chiqishda qatnashadi, shuningdek, ijroiya organlari ustidan nazoratni amalga oshiradi. Shu yerda hakli bir savol tugaladi: mazkur o`ng`ay bo`lmagan vazifalarni muvaffaqiyatli uddalash uchun fuqaro qanday fazilatlarga ega bo`lishi kerak? Davlat hayoti arifmetik asosda emas, jonli asosda tashkil topadi. Bu hayotda qatnashayotgan odamlar mavhum fuqarolar bo`lmay, jonli shaxslardir. Ular ozodlikka shunchaki muhtoj bo`lib, uni talab qilishmaydi, balki shu ozodlikka munosib bo`lshshshri uam darkor. Saylov byulletenini istagan kishi kutiga keltirib tashlay oladi, biroq, mas`uliyat bilan, davlat nuqgai nazaridan kelib chiqib fikr yuritish va harakat qilish har kimning ham qo`lidan kelavermaydi. Inson o`z davlati hayotida jonli mavjudot sifatida qatnashadi va shu jarayonda o`zi ham davlat tanasining jonli a`zosiga aylanadi. U o`z davlati hayotida butun borlig`i bilan - mehnati, qurol olib yurishi, harbiy mashaqqatlar, azob-uqubatlari, qalbining sa-doqati, burch hissi bilan, qonunlarni bajarishi va eng muhimi h u q u q iy ongi bilan ishtirok etadi. U o`z davlatini shaxsiy sadoqati bilan, oilaviy hayoti, soliqdarni to`lab borishi bilan, xizmati, savdo-sotiqlari bilan, madaniy ijodkorligi va hatto o`z nomining shuhrati bilan barpo etadi. Biroq, bu davlat - «hamma narsaning hammasi», hamma iarsani o`z komiga tortadi va hammani asoratga soladi, degini emas. Lekin davlat hayotining matosi uninG barcha fuqarolari hayotidan to`qilgan. Har bir alohida olingan smonlik davlat «tanasi»da yuz beradi, unga zarar yetkazadi, uni emiradi. Aksincha, har bir yaxshilik, olijanoblik, madaniy faoliyat davlat hayotini quradi va mustahkamlaydi. B ularning hammasi qonuniyatdir, chunki davlat mavhum bir narsa emas, u «qayerdadir» bizdan narida joylashmagan (hukumat, militsiya, armiya, soliq idorasi, amaldorlar mahkamasi), u bizning ichimizda, bizning timsolimiz sifatida yashaydi, zero, biz jonli shaxslarmiz, uning qismlari, a`zolarimiz. Buvday munosabat tashqi ishlardangina iborat emas, u bizning ichki hayotimizga daxlsiz qolishi mumkin emas. Lekin yuqoridagalardan biz hech narsa qila olmas ekanmiz, davlat esa hamma narsaga qodir, biz qullarmiz-u, davlat quldor, fuqaro «ijozatingiz bilan...» tamoyili asosida yashashi kerak ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi.

www.arxiv.uz Mutlaqo bunday emas: chunki davlatni ozod, tashabbuskor, ma`naviy badavlat kishilar bunyod etadi, mustahkamlaydi, takomillashtiradi. Shuni qayd yetish kerakki, har qanday siyosiy organi zm eng avvalo samimiy-ma`naviy tabiatga egadir: ma`naviy qadr-qimmat hissini yo`qotgan, mas`uliyat va davlatga daxldorlik mazmunidan mahrum bo`lgan, ornomus va halollikdan yuz o`gargan xalq muqarrar ravishda o`z davlatiga xiyonat qiladi va uni barbod etadi. Haqiqatan ham fuqaro o`z huquqiy ongidan ajralib yashay olmaydi: huquqiy ongi tuban odam o`z majburiyatlarini bajarmasligi bilan, vakolatlarini oshirib yuborishi bilan, mayda huquqbuzarlik va qo`pol jinoyatlari, poraxo`rliklar va kamomadlarga yo`l qo`yishi, korrupsiya va josuslikka qo`l urishi bilan har qadamda o`z davlatiga ziyon-zahmat yetkazadi. Bu fuqaro emas, balki xoin, sotqin qul, tutilmagan o`g`ridir. Bu «fuqaro» kimni saylay oladi-yu, uning o`zini qaerga saylash mumkin? Davlat ishlarida u nimaning fahmiga etadi? Shunday qilib, gapning indallosini aytadigan bo`lsak, davlat xalqdan tashkil topadi va hukumat unga boshchilik qiladi. Binobarin, hukumat xalq uchun yashab, ishlashga da`vat etilgan hamda xalqdan kuch-quvvat olishi kerak, xalq esa, o`z navbatida buni bilishi va tushunishi darkor, o`zining butun kuch-quvvatini umumiy ishga safarbar etmog`i lozim. Davlat hayotida xalqning to`g`ri ishtiroki unga kuch bag`ishlaydi. Chinakam davlatchilikning demokratik kudrati ana shundadir. Mabodo, xalq siyosiy kaltabinligi, erksizligi Yoki axloqiy jihatlari tufayli o`z demoqratiyasini to`g`ri tashkil eta olmasa - unda demoqratiyaning bo`lishi mumkin bo`lmay qoladi. Ayni paytda bu yerda bir-biridan andoza olish mumkin emas, hatto halokatlidir. Zero, har bir xalq o`z hayotining har bir davrida aynan o`zi uchungina mos va maqsadga muvofiq uslubni topishi mumkin va lozim. Demoqratiya markaziy va mahalliy organlar o`rtasidagi vakolatlarni chegaralash tizimining yangi darajasi bilan ham belgilanadi. Markaziy davlat hokimiyati faqat umuman jamiyatning mavjudlgi bilan bog`liq masalalar - ekologiya, jahon hamjamiyatida mehnat taqsimoti, qurolli mojarolarning oldini olish kabi masalalarnigina hal yetishni o`z zimmasiga oladi. Demokratik jamiyatda normativ muvofiqdashtirish ham tubdan o`zgaradi.

www.arxiv.uz Zero, kelajak orzulari ushalishi bilan majburlovni ommaviy qo`llash masalasi olib tashlanishi kerak. Albatta, demokratik rejim muammolarsiz rejim emas. Unda jamiyatning ijtimoiy tabaqalashuvi, jamiyat hokimiyati, ba`zan ayrim tarixiy shart-sharoitlarda jamiyatni vaqtidan ertaroq demoqratlashtirish yuz berishi, bu esa, hokimiyatning zaiflashuviga, ijtimoiy barqarorlikning buzilishiga, hatto anarxiyaga olib kelishi, ekstremizmning jonlanishiga sharoit yaratishi mumkin. Biroq, baribir, demoqratiyaning ijtimoiy qimmati g`oyatda yuqori. Nihoyat, kim nima deyishidan qat`i nazar, demokratik rejim insoniyat davlat tuzilishida erishgan, hozirgi zamon tsivilizatsiyasi moddiy asoslariga, yangiliklari va intilishlariga mos eng buyuk ne`matdir. O`zbekistonda davlatchilikni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari Ma`lumki, 70 yil mobaynida O`zbekistonning taqdiri va farvonligi sobiq Ittifoq qo`lida bo`lib keldi. Respublikadan mahsulrtlar va xom ashyoni tashib kyetishar, respub-likamizga esa, bu yerda istiqomat qiluvchilardan so`rab - netmay, maslahatlashmay, o`zlari lozim topgan narsalarnigina keltirishardi. O`zbekistonda amalga oshiriladigan boshqaruv tizimi joylarda ham, tarmoqdarda ham, ishlab chiqarish sohalarida ham va taqsimotda ham markazga qat`iy tobelik asosida, u belgilab bergan chiziqtsan tashqariga chiqmay olib borilardi. Shuni mamnuniyat bilan qayd yetish kerakki, O`zbekiston o`zining chinakam mustaqillikka erishish maqsadini birinchilardan bo`lib e`lon qildi. U sobiq Ittifoq respublika-lari o`rtasida birinchi bo`lib boshqaruvning prezidentlik shaklini joriy etdi, keng miqyosli islohotlar, jamiyatdagi tub o`zgarishlar va yangilanishlar yo`lini tanladi. 1991 yilning 31 avgust kuni o`zbek xalqining o`z ta q dirini o`zi belgilash huquqi amalga oshdi - O`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e`lon qilindi. Respublika butun ko`pmillatli aholining irodasi «O`zbekiston Respublikasi

www.arxiv.uz davlat mustaqilligining asoslari to`g`risida»ga konstitutsiyaviy qonunda mustahkamlandi hamda umumxalq referendumida yaqdil tasdigini topdi. O`zbekiston Respublikasi hududi va iqtisodiy salohiyati bo`linmasligi, uning chegaralari esa daxlsiz bo`lib, davlat himoyasida ekanligi tamoyili qaror topdi. Mustaqillik qo`lga kiritilishi bilan darhol respublikada demokratik huquqiy davlat asoslari vujudga keltirila boshladi. Buning uchun oldingi totalitar tuzum illatlarini tagtomiri bilan qo`porib tashlashga keskin kiri-shildi. Ko`ppartiyaviylik, g`oyalar va fikrlar xilma-xilligi bilan murosa qilish hayotiy voqelikka aylandi. Bir mafkura hukmronligiga barham berildi. Umuminsoniy qadriyatlar, jahon tan olgan chinakam demoqratiya, inson erkinliklari va huquqlari normalarini qaror toptirish vazifasi qo`yildi. Respublikada so`zda emas - amalda hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijroiya va sudlov hokimiyatlariga bo`linish tamoyili amal qilmoqda. O`zbekiston xalqi davlat hokimiya-tining chinakam manbaiga aylaqdi va bu hokimiyatni ham bevosita, ham o`z vakolatli vakillari - deputatlar korpusi orqali amalga oshirmoq d a. Bularning hammasi qonun chiqaruvchilik ishini faol yo`lga qo`yishni taqozo etdi. Uni respublika parlamenti - Oliy Majlis muvaffaqiyatli olib bormoqtsa. Oliy Majlisning butun salohiyati bugungi kunda yosh mustaqil davlatimizni har tomonlama huquqiy ta`minlashga yo`naltirilgan. Davlat boshqaruvining yangi, Yanada zamonaviy hamda yangi sharoitlarga tez moslashadigan tizimini shakllantirish bo`yicha ishlar zudlik bilan boshlab yuborildi. Boshqaruvning prezidentlik shakli bu tizimning o`zagi bo`lib qoldi. Joylarda boshqaruv tizimini qayta tashkil yetish vazifasi qo`yilib, muvaffaqiyatli udtsalandi - viloyatlar, tumanlar va shaharlarda hokimlik tuzilmalari joriy etildi. Qonunlar ustuvorligini, ular oldida mamlakat barcha fuqarolari tengligini ta`minlovchi sud hokimiyatini qayta tashkil yetish ishlari faol olib borilmoqda. TSivilizatsiyalashgan fuqarolik jamiyatining ushbu tarkibiy qismlari qonunchilik va huquq-tartibotning, qat`iy intizom va mas`uliyat-lilikning asosi bo`lib xizmat qiladi. Respublika oldida o`z taraqqiyot yo`lini tanlashdek jiddiy vazifa ko`ndalang

www.arxiv.uz turardi. Uning zarurligi respublikamiz Prezidentining quyidagi so`zlarida yaqqol ifodalangan: «Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, o`z davlat-chiligini qo`lga kiritish, milliy va ijtimoiy ozodlikka erishish hech qayerda yengil va osonlikcha bo`lmagan. Mustaqillikka erishgan har bir mamlakat o`z taraqqiyot yo`lini izlaydi, yangi jamiyat barpo yetishda o`z andozasini ishlab chiqishga intiladi. Ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o`rtasida tarkib topgan munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan diniy e`tiqodi, ruhiyati va xulq-atvor normalari shuni taqozo etadi» 2 2 . Davlatimiz boshlig`i, shuningdek, jahonda ijtimoiy taraqqiyotning turk, shved, janubiy koreys va boshqa turli xil ko`rinishlari mavjudligini ham ta`kidladi. Bir qator musulmon davlatlari va yangi sanoati rivojlangan mamlakatlar tajribasi, ikkinchi jahon urushidan keyin xalq xo`jaligini tiklash bo`yicha Ovrupo mamlakatlari va YAponiya amaliyoti namunalari mavjud. Biroq, deya ta`kidlaydi Prezident, «O`zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida to`plangan va respublika sharoitiga tatbiq qilsa bo`ladigan barcha ijobiy va maqbul tajribalardan shak-shubhasiz samarali foydalanadi» 2 3 . Bunda gap, albatta, u Yoki bu maftunkor va ijobiy samarasi yuksak andozadan oddiy nusxa ko`chirish ustida borayotgini yo`q. Prezidentimizning quyidagi fikrlarida ushbu masalaga bo`lgan qat`iy nuqtai nazar o`z ifodasini topgan: «Jahon va o`zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribani rad etmagan holda o`z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyot yo`limizni tanlab olish respublikaning qat`iy pozitsiyasidir. Bu - o`tmish yillarning xatolarini, davlat tuzilishining shakl va usullariga nis-batan mavjud qarashlarni idrok yetish natijasidir. Bu - tarkib topgan ijtimoiy voqelikka berilgan real bahodir. Bu - O`zbekiston xalqining ijtimoiy taraqqiyotga, munosib turmush sharoitiga intilishidir» 2 4 . 1992 yilning 8 dekabrida O`zbekistonda shonli voqea sodir bo`ldi - O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilindi. U respublikamiz 2 2 Каримов И.А. Узбекистон: миллий истиқлол, иқт исод, сиёсат, мафкура. 1-tom. Т., ««O’zbekiston”», 1996. 40-bet. 2 3 O’sha yerda. 2 4 O’sha yerda.

www.arxiv.uz mustaqil va erkin ta-raqqiyotining huquqiy asoslarini yaratib berdi. O`zbekiston Respublikasi davlat tuzilishi shakli Konstitutsiyamizning «Ma`muriy-hududiy va davlat tuzilishi» deb nomlangan to`rtinchi bo`limining XVI - XVII boblarida o`z ifodasini topgan. Jumladan, 68-moddada shunday deyilgan: «O`zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloklar, ovullar, shuningdek Qora-qalpog`iston Respublikasidan iborat». 70- modda esa, Qoraqalpog`iston Respublikasi maqomiga bagishlangan. Unda: «Suveren Qoraqalpogiston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi», deb ta`kidlanadi. Amalga oshirilayotgan islohotlar, O`zbekiston kelajagi uchun ularning ahamiyati to`g`risida gapirib, yurtboshimiz shunday dedi: «Biz juda katta qiyinchiliklarni boshdan kechirdik. Oldinda Yana qanchadan-qancha sinovlar turibdi. Bugungi murakkab vaziyatda tanlab olingan va azaliy milliy manfaatlarimizga, xalqimizning tabiatiga, ongiga ma`qul bo`lgan yo`ldan adashmaslik choralari haqida, O`zbekis-tonning porloq istiqbolga yetish yo`li xususiyatlari to`g`ri-sida gaplashib olishimiz zarur deb o`ylayman» 2 5 . 2 5 O’sha yerda. 200-bet

Похожие

Davlat shakllari

Davlat shakllari

Davlat shakllari ( boshqaruvi, tuzilish shakli, siyosiy rejimi va funktsiyalari)

Huquq shakllari

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari tizimi va ish faoliyatining shakllari