Дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлигини текшириш - Юриспруденция - Рефераты

Дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлигини текшириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.3828125 KB

Дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлигини текшириш Режа: 1. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асоси сифатида терговнинг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқламалиги 2. Суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлиги тушунчаси ва моҳияти.

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асоси сифатида терговнинг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқламалиги Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари жиноят процессининг деярли барча босқичлари фаолиятини ўзида қамраб олади. Жиноят процессининг жиноят иши ни қўзғатиш босқичидан кейинги дастлабки тергов босқичига жуда катта вазифалар юкланган. Жиноят ишлари бўйича исботланиши ло зим бўлган ҳолатларни тўла, ҳар томонлама, холисона исботланиши шулар жумласидандир. ЖПКнинг 82-моддасида жиноят ишлари бўйича исботлаш мезони қайд қилинган бўлиб, унга кўра, ишни айб лов хулосаси билан судга юбориш ва айблов ҳукми чиқариш учун қуйидагилар исботланган бўлиши керак: 1) жиноят объекти; жиноят туфайли етказилган зиённинг хусу сияти ва миқдори, жабрланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатлар; 2) содир этилган жиноятнинг вақти, жойи, усули, шунингдек, Жиноят кодексида кўрсатиб ўтилган бошқа ҳолатлар; қилмиш ва рўй берган ижтимоий хавфли оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш; 3) жиноятнинг ушбу шахс томонидан содир этилганлиги; 4) жиноят тўғри ёки эгри қасд билан ёхуд бепарволик ёки ўз-ўзига ишониш оқибатида содир этилганлиги, жиноятнинг сабаблари ва мақсадлари; 5) айбланувчининг, судланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатлар. Республикада умумий жиноятчиликнинг аҳволига эътибор қаратсак, жиноятчиликнинг энг ўсган даври 1992 йилга тўғри келади. Шу йилда республикада 93626 та жиноят содир этилган, шундан жиноятларнинг оғир тури 37967 та ни ташкил этган. Оғир жиноятлардан қасддан одам ўлдириш энг кўп содир этил ган вақти 1994 йилда 1219 та, номусга тегиш жинояти 1996 йилда 808 та, ўғирлик жинояти 1992 йилга 35348 та, қасддан оғир тан жарохати етказиш 1991 йилда

1303 та, талончилик жинояти 1991 йилда 2730 та, безорилик 1994 йилда 4923 та, босқинчилик жинояти 1992 йилда 1125 тани ташкил этган. 1 Жиноят шахс, жамият ва давлат манфаатларига зид ижтимоий ҳодисадир. Жиноятчиликка қарши курашнинг энг самарали воситаси жиноий ҳодисани ўз вақтида очиш, жиноят содир этган шахсни фош этиш, келтирилган зарарни қоплаш чораларини кўриш, жиноят содир этган шахсни қилмишига яраша жазолаш, яъни жазонинг муқаррар лигини таъминлашдан иборат, токи адолат ва ҳақиқат мезонлари, инсоф ва диёнат сифатлари барқарор бўлсин. Жиноят ишини очилмай, жиноятчини фош этилмай, жазодан қутилиб қолиши охир оқибат оғирроқ турдаги жиноятларни содир этилишига олиб келади, чунки энг хавфли жиноятчи қилмишига яра ша жазосини тортмагани ҳисобланади. 2 Республика бўйича 2004 йилда жами содир этилган жиноят иш лари сони 70483 тани ташкил этган бўлса, шундан 6853 яъни, 19,1 % жиноят иши, 2005 йилда жами содир этилган жиноят ишлар сони 79883 тани ташкил этган бўлса, шундан 8489 та яъни 19,5 % жиноят иши очилмай қолган. 3 Дастлабки терговда йўл қўйилган хато-камчиликларни бартараф этиш ниҳоятда мушкул эканлиги хеч кимга сир эмас, шунинг учун ҳам дастлабки терговнинг умумий шартларига: ваколатли шахслар нинг масъуллиги (347, 354, 355, 356, 357-моддалар), тергов маълу мотларини сир сақлаш лозимлиги (353-модда), белгиланган муддат ларга қатъий риоя қилиш (351-модда), шунингдек тезкорлик, жиноят ишларини тўла, ҳар томонлама текшириш, ҳақиқатни аниқлаш талаб лари қўйилган. Республика судлари томонидан 2002 йилда 54438 та, 2003 йилда 53602 та, 2004 йилда 54645, 2005 йилда 53613 та жиноят ишлари кўриб чиқилган. 1 Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг прокуратура идоралари қонунчилик ва ҳуқуқ тартиботни таъминлаш ҳамда жиноятчиликка қарши кураш фаолиятига доир маълумотлари. 1998. 2 Статкус В.Ф. “Раскрытие преступлений – важнейшее средство борьбы с преступностью”. // Ж. “Государство и право”. 1998. -4-сон. -Б. 66-73.; Волынская О.В. “Начало и окончание уголовного преследования”. // Ж. “Российский следователь”. -2-сон., 2006. –Б. 9-12. 3 Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг 2005 йил давомида Ўзбекистон Республикаси бўйича жиноятлар ҳақидаги маълумотлари.

Тергов органлари фаолиятида Ўзбекистон Республи каси ЖПКнинг нормаларини қўпол тарзда бузиб, жиноят ишларини сифатсиз, бир ёқлама тергов қилиш натижасида жиноят ишлари даст лабки терговга қайтарилган ҳолатлар мавжуд. Жумладан, дастлабки тергов органлари томонидан ЖПКнинг 22, 419- моддалари талаблари бузилиши туфайли судлар томонидан 2003 йилда 658 нафар шахсга нисбатан 450 та жиноят ишлари қўшимча терговга қайтарилган бўлса; 2003 йилнинг биринчи ярмида 244 нафар шахсга нисбатан 175 та жиноят ишлари қўшимча терговга қайта рилишига йўл қўйилган. 2004 йилнинг биринчи ярмида эса бу кўрсаткич ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 39 тага ёки 18,2 фоизга ўсган. Яъни, жорий йилнинг ўтган 6 ойида 319 нафар шахсларга нисбатан 214 та жиноят ишлари терговдаги қўпол камчиликлар, қонун бузилишлари сабабли судлар томонидан қўшимча терговга қайтарилган. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 419-моддаси 1-қисми нинг биринчи банди талаби бузилганлиги сабабли 2003 йилда 366 нафар шахсларга нисбатан 249 та, 2004 йилнинг биринчи ярмида 198 нафар шахсларга нисбатан 135 та (2003 йилнинг шу даврида 136 нафар шахсларга нисбатан 98 та); 419-моддаси 2-банди талаби бузилганлиги сабабли 2003 йилда 45 нафар шахсларга нисбатан 39 та, 2004 йилнинг биринчи ярмида 22 нафар шахсларга нисбатан 19 та (2003 йилда 17/14); 419-моддаси 3-банди талаби бузилганлиги сабабли 2003 йилда 158 нафар шахсларга нисбатан 108 та, 2004 йилнинг биринчи ярмида 56 нафар шахсларга нисбатан 38 та (2003 йилда 70/48); 419-моддаси 4-банди талаби бузилганлиги сабабли 2003 йилда 67 нафар шахсларга нисбатан 45 та, 2004 йилнинг биринчи ярмида 28 нафар шахсларга нисбатан 17 та (2003 йилда 18/14); 419-моддаси 5-банди талаби бу зилганлиги сабабли 2003 йилда 2 нафар шахсларга нисбатан 2 та, 2004 йилнинг биринчи ярмида 5 нафар шахсларга нисбатан 4 та (2003 йилда 0 та) жиноят ишлари судлар томонидан қўшимча тергов ҳаракатлари ўтказиш учун қайтарилган.

Агар, ушбу қўшимча терговга қайтарилган жиноят ишлари ор ганларга тааллуқлилигича таҳлил қилинганида, шу йиллар ичида тер гов қилинган жиноят ишларидан 468 нафар шахсларга нисбатан 312 таси прокуратура, 459 нафар шахсларга нисбатан 341 таси ички иш лар, 3 нафар шахсларга нисбатан 2 таси эса миллий хавфсизлик ор ганларига тўғри келган. Жумладан, Тошкент шаҳри бўйича 2004 йилнинг биринчи ярмида 64 нафар шахсга нисбатан 46 (2003 йилнинг биринчи ярмида 34 нафар шахсга нисбатан 27) та, Тошкент вилояти бўйича 40 нафар шахсга нисбатан 34 (2003 йилда 25/40) та, Андижон вилояти бўйича 42 нафар шахсга нисбатан 31 (24/41) та, Сурхондарё вилояти бўйича 32 нафар шахсга нисбатан 17 (14/16) та, Сирдарё вилояти бўйича 15 нафар шахсга нисбатан 11 (7/8) та, Навоий вилояти бўйича 7 нафар шахсга нисбатан 7 (4/4) та, Жиззах вилояти бўйича 13 нафар шахсга нисбатан 9(5/8) та, Ўзбекистон Республикаси Транспорт прокурату раси бўйича эса 4 нафар шахсга нисбатан 4 (1/1) та жиноят ишлари судлар томонидан асосли равишда қўшимча тергов ҳаракатлари ўтка зишлик учун қайтарилган. Судлар томонидан жиноят ишларини қўшимча терговга қайта рилишига дастлабки терговда иш бўйича исботланиши лозим бўлган барча ҳолатлар синчиковлик билан, ҳар томонлама, тўла ва холисона текширилмаганлиги, яъни дастлабки тергов ҳаракатлари тўлиқ ўтка зилмаганлиги, айбдорларнинг жиноий ҳаракатлари нотўғри тавсиф ланганлиги, ЖПКнинг талаблари жиддий бузилганлиги, айбланувчи ларга илгари қўйилган айблов билан боғлиқ бошқа айбловни қўллаш лозимлиги, барча шахсларнинг жавобгарликка тортилмай қолганлик лари, алоҳида қисмга нотўғри ажратилганлиги, ҳимоя ҳуқуқининг бу зилишига йўл қўйилиши ва бошқа ҳолатлар сабаб бўлган. Шуни таъкидлаш жоизки, прокуратура ва ички ишлар терговчи лари томонидан тергов қилинган, судлар томонидан асосли равишда қўшимча терговга қайтарилган жиноят ишлари бўйича қўшимча тер гов ҳаракатлари олиб боришда яна юзакиликка йўл қўйилиши, суд ажримларида келтирилган

важлар текширилмай қолиши натижасида кўплаб жиноят ишлари икки маротабадан қўшимча терговга қайта рилган. Хусусан, прокуратура органлари томонидан тергов қилинган жиноят ишларидан 2003 йилда 5 нафар шахсларга нисбатан 5 та, 2003 йилнинг биринчи ярмида 3 нафар шахсларга нисбатан 3 та, 2004 йил нинг биринчи ярмида эса 5 нафар шахсларга нисбатан 2 та жами 13 нафар шахсларга нисбатан 10 та жиноят ишлари икки маротабадан қўшимча тергов ҳаракатлари ўтказиш учун қайтарилган бўлса, шу йиллар мобайнида ички ишлар вазирлиги тергов органлари томони дан тергов қилинган жами 8 нафар шахсларга нисбатан 8 та жиноят ишлари судлар томонидан 2 маротабадан қўшимча терговга қайта рилган. Республика бўйича биринчи инстанция суди 2004 йилда 965 та, 2005 йилда 752 та; апелляция инстанция суди 2004 йилда 85 та, 2005 йилда 67 та, кассация инстанция суди 2004 йилда 51 та, 2005 йилда 66 та; назорат инстанция судида 2004 йилда 46 та, 2005 йилда 39 та, жами 2004 йилда 1147 та, 2005 йилда 924 та жиноят ишини қўшимча терговга юборган. Юқорида келтирилган статистик маълумотлар биринчи инстан ция суди дастлабки терговнинг тўлиқ олиб борилмаганлиги ёки бир ёқламалигини аниқлаб, ноқонуний, асоссиз, адолатсиз ҳукм чиқари лишини олдини олинганлиги бўлса, энг ачинарлиси бундай хатолар мавжуд бўлган холда ҳукм чиқарилганлиги ёки суд терговида ҳукм бекор бўладиган даражада хато ва камчиликларга йўл қўйилганли гидир. Суд амалиёти умумлашмаларида айнан терговнинг тўлиқ эмас лиги ёки бир ёқламалиги учун ҳукм бекор қилинганлиги ёки ўзгар тирилганлиги, минг афсуски, кўрсатилмайди. Уни фақат апелляция, кассация ажримлари ва назорат инстанциясининг қарорларини ўқиб аниқлаш мумкин. Биз амалиётни ўрганиб, дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги ҳамда бир ёқламалигининг қандай ҳуқуқий оқибат ларга олиб келишиннг гувоҳи бўлдик.

Дастлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқламалиги ҳукм учун муҳим бўлган ҳолатларни аниқланмаганлиги дир. ЖПКнинг 485-моддасида терговнинг тўлиқ эмаслиги ва бир ёқламалигининг тушунчаси берилган эмас. Лекин шу аёнки, ҳукмни қонуний, асосли ва адолатли бўлишига айнан ўша ҳолат етишмайди. Шунинг учун ҳам ҳукм фақат бекор қилинади. Суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлиги тушунчаси ва моҳияти. ЖПКнинг 485-моддасида дастлабки тергов, ҳамда суд терговининг тўлиқ бўлмаганлиги ёки бир ёқламалигига асос бўладиган ҳолатлар баён қилинган. Бунга кўра башарти иш бўйича: 1) ЖПКнинг 82-84-моддаларида кўрсатилган ҳолатлар етарлича тўла аниқланмаган бўлса; 2) кўрсатувлари ишни ҳал қилишга таъсир этиши мумкин бўлган шахслар сўроқ қилинмаган, зарур бўлишига қарамай экспертиза ўтказилмаган, шунингдек ҳужжатлар, ашёвий далиллар талаб қилиб олинмаган ёки натижалари иш учун аҳамиятли бўлиши мумкин бўлган бошқа тергов ҳаракатлари ўтказилмаган бўлса; 3) ишни қўшимча терговга ёки янгитдан судда кўришга юборган суднинг ажримида ёки қарорида баён қилинган ҳолатлар текширил маган бўлса, дастлабки тергов ёхуд суд тергови тўлиқ эмас ёки бир ёқлама ўтказилган деб эътироф этилади. Фикримизча, дастлабки тергов ёки суд терговининг тўлиқ бўл - маганлиги деганда, ЖПКнинг 485-моддаси биринчи бандида кўрса тилган ҳолатлар тушунилади, яъни далилларнинг турлари ва далил ларга қўйилган талабларга жиноят иши мазмунан жавоб бермаса, айблаш ва ҳукм қилиш асослари ўз исботини топмаган бўлса, реабли тация учун асосларга риоя қилинмаган бўлса, айблилик тўғрисидаги масалани ҳал қилмай туриб жиноят ишини тугатиш учун асослар эътибордан четда қолган бўлса ва ҳоказо.

Дастлабки терговнинг бир ёқламалиги деганда қуйидагилар ту - шунилади: - кўрсатувлари ишни ҳал қилишга таъсир этиши мумкин бўлган шахслар сўроқ қилинмаган бўлса; - зарур бўлишига қарамай экспертиза ўтказилмаган бўлса; - ҳужжатлар, ашёвий далилар талаб қилиб олинмаган бўлса; - натижалари иш учун аҳамиятли бўлиши мумкин бўлган бошқа тергов ҳаракатлари ўтказилмаган бўлса. Дастлабки тергов ёки суд тергови тўлиқ эмас ёки бир ёқлама ўтказилган деб эътироф этиш учун эса ишни қўшимча терговга ёки янгидан судда кўришга юборган суднинг ажримида ёки қарорида ба ён қилинган ҳолатлар текширилмаган бўлиши керак. Ю.М. Грошевой, Л.Г. Пономаренко, В.М. Хотинецлар дастлабки тергов ёки суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқламалиги тўғрисидаги ҳолатларни кенгайтириш лозим, 4 деб ҳисоблайдилар, яъни: - содир қилинган жиноятда иштирок этган барча шахслар аниқланмаган бўлса; - жиноятни содир қилишда иштирок этган ҳар бир шахс айби нинг даражаси ва миқдори исботланмаган бўлса; - жиноятнинг содир бўлишига сабаб бўлган шарт-шароитлар аниқланмаган бўлса; - гумон қилинувчи, айбланувчи билан жабрланувчининг ўзаро муносабатлари ва уларни тавсифлайдиган маълумотлар ўрганилмаган бўлса; - далилларни тўғри баҳоланиши учун муҳим аҳамиятга молик ҳолатлар тадқиқ қилинмаган бўлса; - жавобгарликни истисно қиладиган ёки енгиллаштирадиган ҳолатлар тўғрисидаги маълумотлар текширилмаган бўлса; - эксперт хулосасидаги қарама-қаршиликлар бартараф қилинма ган бўлса; 4 Грошевой Ю.М., Пономаренко Л.Г., Хотенец В.М. Кассационный протест прокурора по уголовным делам. Учебное пособие. –Киев, 1989. -Б. 5.

- суднинг ишда мавжуд бўлган далиллар мажмуи қандай ҳолат ларга кўра етарли эмас деб эътироф этилганлиги; - иш моҳиятига кўра тўла, ҳар томонлама ва холисона кўрилиб, фуқаролик даъвосини тўғри хал қилиш учун аҳамиятли бўлган ҳуж жатлар иш материалларига қўшиб қўйилмаган ёки тадқиқ қилинмаган бўлса; - жазо чорасини белгилаш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар етарли даражада тадқиқ қилинмаган бўлса; - иш бўйича мавжуд далиллардаги қарама-қаршиликнинг сабаб лари аниқланмаган ва бартараф этилмаган бўлса, дастлабки тергов ва суд тергови тўлиқ ўтказилмаган ёки бир ёқлама олиб берилган деб топилиши ва ҳукм бекор қилиниши лозим. Бу рўйхатни янада кенгайтириш мумкин, лекин фикримизча, ЖПКнинг 485-моддасида белгиланган ҳолатлар дастлабки тергов ёки суд терговининг ваколатларига доир вазифаларни тўлалигича қамраб олган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19.

Похожие

Дастлабки тергов ва суд тергов текшириш

Жиноят процессида суд назорати ўқув курсининг тушунчаси аҳамияти ва вазифалари

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси ва ривожланиш тарихи

Биринчи инстанция судида жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштироки

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг моҳияти тизими ва таснифланиши