Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг моҳияти тизими ва таснифланиши - Юриспруденция - Рефераты

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг моҳияти тизими ва таснифланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.5244140625 KB

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг моҳияти тизими ва таснифланиши Режа: 1. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари 2. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини ўрганиш 3. Жиноят ишларини юритишнинг жиноят-процессуал қонунларда

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг моҳияти, тизими ва таснифланиши Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари мақсад ва вази фаларига кўра муайян бир тизимни ташкил қилади. Улар ўзаро боғ лиқликда фаолият кўрсатганликлари билан ҳар бир асос ўз мазмуни ва хусусиятига эга. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларидан кўзланган асосий мақсад юқори инстанция судларининг қонуний кучга кирган ёки кирмаган ҳукмларига холисона баҳо беришлари учун имконият яратишдир. 1 Умуман олганда, процессуал қонун талабига жавоб бермаган ҳукм уни бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асосларнинг бир нечтасини ўзида қамраб олиши мумкин. Чунки, дастлабки тер говда ёки суд терговида талаб даражасида тўла, ҳар томонлама, холи сона текширилмаган жиноят ишига асосан чиқарилган ҳукмни ёки моддий ва процессуал қонунга риоя қилинмаган ҳолда тузилган яку ний ҳужжатнинг хулосаларини тўғри ёки тайинланган жазони адо латли деб бўлмайди. Ҳукмдаги хато ва камчилик инсон хақ-ҳуқуқларини поймол қиладиган даражада жиддийлашган ҳоллардагина бекор қилинади. Бу аҳволда ҳукмни ижрога қаратиб бўлмаслиги аниқ ва равшан бўлиши керак. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг энг муҳим жиҳати жиноят процессининг деярли барча босқичларини ўзида қам раб олганлигидир. Л.А. Богословская ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгар тириш асосларига таъриф бериб, “жиноят ишини қўзғатиш, дастлабки тергов, жиноят ишини судга тайёрлаш ва суд муҳокамаси босқич ларида йўл қўйилган барча типик бузилишларни ўзига хос умумлаш тирилган ифодасидир”, 2 – дейди. Бошқача қилиб айтганда, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари юқори инстанция судлари фаолиятини чегарасини белгилайди. Жиноят процессига оид адабиёт ларда ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари турлича талқин қилинган. Масалан, А.Л. Ривлин “Кассация асослари қонунда белги лаб қўйилган 1 Познанский В.А. Вопросы теории и практики кассационного производства в уголовном процессе. – Саратов, 1978. -Б. 69. 2 Богословская Л.А. Основания к отмене или изменению приговоров. Харьковский юридический институт. Учебное пособие. 1981. -Б. 23.

шундай мезонларки, юқори босқич судлари уларга тая ниб, ишда мавжуд бўлган ва тарафлар томонидан тақдим этилган ма териалларга асосланиб, ҳукмнинг қонунийлиги, асослилигини текши ради”, 3 - дейди. А.Л. Ривлиннинг “кассация асослари – бу муайян мезонлар дир” 4 деган фикри ҳам жуда ўринли. Дарҳақиқат, бу асослар йўл қўйилган қонун бузилишларидан далолат беради ва ҳукмни бекор бўлишига ёки ўзгаришига олиб келади, хусусан, юқори инстанция судлари ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини тек ширишлари учун мезон вазифасини ўтайди. Бу ўринда Б.М. Тавров скийнинг қуйидаги фикрига ҳам қўшилса бўлади. Унинг фикрича, “бу қонун талабларини суриштирувчи, терговчи, айблов хулосасини тасдиқлаган прокурор ёки ишни мазмунан кўрган судьянинг жиноят ишини тергов қилиш ва ҳал қилиш жараёнида йўл қўйган хато ва камчиликлари эвазига ноқонуний, асоссиз, адолатсиз чиқарилган ҳукмнинг ижро этилишини истисно қиладиган ҳолатдир”. 5 Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини ўрганиш ама - лиётда йўл қўйилаётган жиддий ҳато ва камчиликларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш чора-тадбирларини кўришга ёрдам беради. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини мустақил ҳуқуқ тизими сифатида ўрганиш зарур. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини тадқиқ этишга тизимли ёндашув уларнинг ҳақиқий ҳолатини аниқлаш ва жиноят процессининг муҳим нормала рини тадқиқ қилишга имкон беради. Булар жумласига ҳукм ва унга қўйилган талаблар, исботлаш ҳуқуқи ва исботланиши лозим бўлган ҳолатлар, процесс иштирокчилари ва уларнинг ҳуқуқ ва манфаатла рини таъминловчи нормалар киради. Шунга кўра, жиноят процесси нинг барча институтлари бир-бирига боғлиқ ва узвий эканлиги шубҳасиз. Ҳукмни бекор бўлишига ёки ўзгартирилишига олиб кела диган асосий сабаб айнан қонун талабларини етарлича бажарилма - ганлигидир. 3 Ривлин А.Л. Пересмотр приговоров. –М.: 1958. -168 б. 4 Ривлин А.Л. Пересмотр приговоров. –М.: 1958. -168 б. 5 Тавровский Б.М. Уголовно процессуальные основания к отмене или изменению приговора кассационной инстанции: Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. –М.: 1979. -Б. 10.

Суд назоратининг асл моҳияти юқори инстанция судларининг қуйи суд томонидан чиқарилган процессуал ҳужжатларини қонуний лиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириб, уларни бекор қилиш ёки ўзгартириш ваколатида намоён бўлади. Бу масалани апелляция, кассация ва назорат инстанцияларида иш юритишнинг предмети деб айтиш мумкин. “Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари юқо ри инстанция судлари томонидан жиноят процессининг барча бос қичлари фаолиятини текшириш ва баҳо беришнинг классик шакли дир”. 6 Ҳукмларни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг ҳуқуқий тавсифи ва табиатини очиб бериш учун аввало жиноят процессуал ҳуқуқида ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини норма си фатида мустаҳкамлаб қўйилишининг ҳуқуқий оқибати, унинг бошқа ҳуқуқий ҳолатлар билан боғлиқлиги, нима учун ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари орасида бошқа ҳолатлар эмас, айнан шу ҳолатлар кўрсатиб ўтилганлигини аниқлаб олмоқ зарур. Шунингдек, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг ҳар бири ва уларнинг жами жиноят-процессуал ҳуқуқига қандай мақсадда киритилган, кўриб чиқилаётган нормалар қандай мустақил ижтимоий қимматликка эга, суд назоратига бу нормаларнинг қандай таъсири бор, деган масалани ҳам ҳал қилиш керак. Аввало, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини объек тив равишда келиб чиқадиган ҳуқуқий ҳодиса сифатида эътироф этиш зарур. Ушбу асосларни мавжуд бўлишининг ўзи бир қатор про цессуал нормалар билан боғлиқ бўлиб, улар орасида ЖПКнинг 2-мод даси талаблари алоҳида ўрин тутади. Унга кўра, “Жиноят-процессуал қонун ҳужжатларининг вазифалари жиноятларни тез ва тўла очиш дан, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши ҳамда айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун айбдорларни фош 6 Александров А.С., Ковтун Н.Н. Основания к отмене (изменению) приговора в суде апелляционной инстан - ции // Ж. Государство и право. -2001. -10-сон. –Б. 55.

этишдан ҳамда қонун нинг тўғри татбиқ этилишини таъминлашдан иборатдир. Жиноят ишларини юритишнинг жиноят-процессуал қонунларда белгиланган тартиби қонунийликни мустаҳкамлашга, жиноятларнинг олдини олишга, шахс, давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя этиш га ёрдам қилмоғи лозим”. Бу вазифалар жиноят судлов ишларини юритиш давомида ҳал қилинади ва суд ҳукмида узил-кесил ечимини топади. Суд ҳукмининг қонуний, асосли ва адолатли бўлиши, фақат суд мажлисида текширилган ва ўз исботини топган ишончли далилларга асосланиши, судланувчининг айбдорлиги суд муҳокамаси давомида рад қилиб бўлмайдиган далиллар билан ўз исботини топади. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари жиноят процесси да белгилаб берилган вазифалар, одил судлов ҳужжатига қўйилган талаблар ва суд назоратининг конституциявий нормаларини қай да ражада бажарилаётганлигини текшириш ва баҳолашга доир қоида дир. Бошқача қилиб айтганда юқорида қайд қилинган талаблар бу зилган тақдирда юзага келадиган оқибатдир. Демак, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари жиноят судлов ишларини юритиш нинг қонуний талаблари бузилган ва фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва манфаатлари поймол этилганида, одил судловнинг ҳақиқат ва адолат принципларини тиклаш мақсадида юзага келади. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартиришнинг ҳар бир асоси ва асослар мажмуаси юқорида қайд этилган талабларни бажариш кафолати ҳисобланади, токи дастлабки тергов тўла, ҳар томонлама ва холисона ўтказилсин, моддий ҳамда процессуал қонун талабларига қатъий риоя қилинсин, одил судловнинг муҳим ҳужжати бўлмиш ҳукм эса ишнинг ҳақиқий ҳолатларга мос келсин, шу тариқа адолат ва ҳақиқат тантана қилсин. Юридик адабиётларда ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асос лари турлича талқин қилинган, унинг сонини кўпайтириш ёки камай тириш мумкинлиги тўғрисида фикрлар ҳам мавжуд. Масалан, Н.Л.Шило “Дастлабки тергов органлари ёки асоссиз хукмни чиқари лишига таъсир кўрсатган ёки

таъсир кўрсатиши мумкин бўлган қонун бузилишлари ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асос бўлади ва иккинчи инстанция суди уларни аниқлаганида хукмни бекор қ ила ди ёки ўзгартиради”, 7 - дейди. Бу таърифда, биринчидан, ҳукмни бе кор қилиш ёки ўзгартириш асослари билан йўл қўйилган қонун бузи лишлари бир фаолият сифатида кўрсатилган; иккинчидан, ҳукмни бе кор қилиш билан ўзгартириш ўртасида фарқ мавжудлиги таъкидлан маган. П.М.Давыдов, - “кассация асослари - булар процессуал ва моддий қонун нормаларининг бузилиши ҳисобланиб, ҳукмни ноқонуний ва асоссиз деб бекор қилишга ёки ўзгартиришга олиб келади”, 8 - дейди. Бу таърифда ҳам ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартиришнинг барча асослари эмас, балки фақат процессуал ва моддий қонуннинг бузи лиши назарда тутилади. Айрим олимлар ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари нинг рўйхатини қўйидаги тарзда кенгайтиришни таклиф қиладилар: В.С. Глушков, - “қонунларнинг бошқача бузилишлари ва айрим фактларнинг нотўғри баҳоланиши” 9 билан; Б.М.Тавровский “Олий суд Пленуми (раёсати)нинг раҳбарий тушунтиришлари ва ҳукм чиқарилгандан кейин аниқланган ҳолатлар” 10 билан; Л.Д.Калинкина “жазога сазавор қилмишни енгиллаштирадиган ёки тугатадиган ҳолатлар” 11 билан ва хоказо. Жиноят процессуал кодексининг 484-моддасида келтирилган бешта асос, юқорида қайд этилганидек, узоқ тарихий жараён натижа сида тизим сифатида шаклланган. Бу тизим бир мақсадга хизмат қилиши ўзаро боғлиқ, лекин мустақил ҳолатлар эканлиги билан ха рактерлидир. Фикримизнинг далили сифатида ЖПКнинг 484-моддаси мазмунидан ҳукмни бекор қилиш учун, ҳамда ўзгартириш учун алоҳида асосларни белгиланмаганлигини 7 Шило Н.Л. Кассационное и надзорное производство в уголовном процессе. Учебное пособие. –Ашхабад.: 1975. -Б. 12. 8 Давыдов П.М. Производство в кассационной инстанции. Уголовный процесс: Учебное пособие. Под ред. И.Я. Дюрягина и П.М. Давыдова.- Екатеринбург. 1992. -231 б. 9 Глушков В.С. Изменение приговора в кассационной инстанции. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. –М.: 1979. -Б. 15. 10 Тавровский Б.М. Уголовно-процессуальные основания к отмене или изменению приговора кассационной инстанцией. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. – М.:1978. -Б. 9-10. 11 Калинкина Л.Д. Существенные нарушения уголовно-процессуального закона и их ограничение от несущест венных. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук.- Саратов, 1982. -Б. 14.

кўрсатишимиз мумкин, чунки то жиноят иши кўриб чиқилмагунча буни аниқлашнинг имко нияти йўқ. Иш ўрганилиб, юқори суд хайъати томонидан узил-кесил ҳал қилиниши натижасида ҳукм бекор қилинади ёки ўзгартирилади ёхуд ўзгаришсиз қолдирилади. ЖПКнинг кейинги нормаларида (485-489-моддалар) ҳар бир асоснинг мазмуни ва моҳияти тушунтириб бе рилади. Лекин олдиндан қайси бир асос ҳукмни бекор бўлиши ёки ўзгаришига олиб келишини аниқлашнинг имконияти йўқ. Айни вақт да қонунда назарда тутилган муқобил асосларнинг қайси бири қарор чиқариш учун асос бўлишининг шартлари белгиланган. Асослар бир тизимни ташкил этади деб, ҳукмни бекор қилишда барча асосларни кўрсатиб ўтиш ёки айнан тегишли асосни кўрсатмаслик юқори суд қарорининг ишончлилигини йўқотади, чунки қарорда юқоридаги ҳолатларни бартараф қилиш, яъни тузатиш йўллари ҳам қайд этили ши керак. Фикримизча, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини қўллашда қандайдир шарт ёки чегара бўлиши керак. Шубҳасиз, бун дай чегара маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштирувчи ёки оғирлашти рувчи томонга ўтилмасликдир. Ушбу аксиомага биноан юқори суд ҳар қандай ҳолатда ҳам жавобгарликни янада оғирлаштиришга ёки жазони янада кучайтиришига ҳақли эмас. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг “Жиноят ишларини апелляция, кассация ва назорат тартибида кўриш амалиёти ҳақида”ги 2001 йил 1 июнь 5-сонли Қарорида ҳам “Суд жиноят ишини апелля ция, кассация ёки назорат тартибида кўрган вақтида жазони кучайти ришга, шунингдек, оғирроқ жиноятга доир қонун моддаларини қўллашга ҳақли эмас”, деб баён этган. 12 Адолат юзасидан ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари ни таснифлаш лозим. Бу масалага Р.Д. Рахунов фикр билдириб, 1) да стлабки тергов ва суд терговининг тўлиқ эмаслиги ёки бир ёқлама олиб борилганлиги; 2) суд ҳулосаларининг ҳақиқий ҳолатга мос кел маслиги; 3) 12 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорлари тўплами. 1999-2005. -Б. 86.

жиноят процессуал қонунининг жиддий бузилиши ҳукмни фақат бекор бўлишига олиб келади, деб ҳисоблайди. 1) жиноят қонунини нотўғри қўлланилганлиги ёки 2) адолатсиз чиқарилган ҳукмни ҳам бекор қилиш, ҳам ўзгартириш мумкин деб ҳисоблайди. 13 Бу фикрни қўллаб-қувватлагувчилар ҳам бор. 14 В.А.Познанскийнинг фикрича, юқори инстанция судлари учун ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари бир хил, фақат уни амалга ошириш тартиби турлича бўлиши мумкин. 15 Ф.М. Кудин ҳам назорат инстанциялари учун ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини умумий хусусият тарзида эътироф этиш керак, дейди. 16 Бу олимларнинг юқоридаги асосларни таснифлаш лозимлиги тўғрисидаги фикрлари, албатта, ўринли. Қолаверса, ЖПКнинг ўзида таснифлаш масаласи узил-кесил ҳал қилиб қўйилган. ЖПКнинг 491-моддасида ҳукмни ўзгартириш учун иккита асос: 1) Жиноят кодексини нотўғри қўлланилгани; 2) жиноятнинг оғирликлик даражасига ва маҳкумнинг шахсига мувофиқ келмайдиган жазо белгиланганлиги қайд этилган. Терговнинг тўлиқ эмаслиги ва бир ёқламалилиги (ЖПКнинг 485 м.); ҳукмда баён қилинган суд хулосалари жиноят ишининг ҳақиқий ҳолатларига мувофиқ келмаслиги (ЖПКнинг 486 м.); жиноят-про цессуал қонуни нормаларининг жиддий бузилиши (ЖПКнинг 487 м.) ҳукмни бекор бўлишига олиб келади, “чунки ҳукмни бекор қилмас дан тўриб унда йўл қўйилган хатони тузатишнинг имконияти йўқ”. 17 Моддий хатони мавжудлиги ёки қилмиш билан жазони баҳолаш да енгиллаштирувчи томонга ўтишининг ҳуқуқий асоси бор (ЎзР ЖКнинг 491- 13 Рахунов Р.Д. Научно-практический комментарий к Основам уголовного судопроизводства Союза ССР и со юзных республик. М.: 1960. -Б. 263-264. 14 Давыдов П.М., Сидоров Д.В., Якимов П.П. Судопроизводство по новому УПК РСФСР.-Свердловск, 1962. -418 б. 15 Познанский В.А. Вопросы теории и практики кассационного производства в уголовном процессе. Изд. Сара товского ун-та 1978. -Б. 80. 16 Кудин Ф.М. Пересмотр в порядке надзора вступивших в законную силу приговоров, определений и поста - новлений суда. Учебное пособие. Екатеринбург. 1992. -243 б. 17 Адаменко В.Д., Береговой И.Е. Судебный надзор: основания отмены, изменения приговора. Ак-Кем. Бар - наул., 1995. -Б. 105.

моддаси), яъни ҳукмни бекор қилмасдан уни махкумни фойдасига ўзгартиришнинг имконияти мавжуд. Бу ўринда В.Д. Адаменко ва И.Е. Береговойларнинг фикри билан келишиб бўлмайди. Уларнинг фикрича, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларини (ЖПКнинг 484-моддаси) ҳукмни бекор қи лиш асосларига ва ҳукмни ўзгартириш асосларига бўлиш лозим. 18 Улар томонидан ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра, бекор қилинган ҳукмлар 64-75 %ни, ўзгартирилгани 25-36 %ни ташкил эт ган. Шунинг учун ҳам ҳукмларни бекор қилиш асослари алоҳида норма бўлиши керак деб, ҳисоблайдилар. Бизнинг фикримизча, ушбу масала ЎзР ЖПК сида тўғри ҳал қилинган. Биринчидан, ЖПКнинг 484-моддаси келтирилган асослар ни таснифлашга хожат йўқ, қолаверса бунга зарурият сезилмайди, чунки қонуннинг ўзи ҳукмни ўзгартиришни 491-модда қилиб кири тиш билан таснифлаш масаласини узил-кесил ҳал қилган, қолаверса ЖПКнинг 484-моддасида қайд этилган ҳукмни бекор қилиш асослари мавжуд бўлганида ҳукм бекор қилиниши ҳам ўзгартирилиши ҳам мумкин. Лекин амалиётда бу норманинг самарадорлигини ошириш учун қайси асосга кўра ҳукм бекор қилинаётганлиги ёки ўзгартирилаёт ганлиги аниқ кўрсатилмайди. Жиноят процессуал қонунида бундай талабнинг қўйилмаганлиги юқори инстанция судларини ушбу маж буриятдан озод этмаслиги лозим, чунки мақсад фақат ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш эмас балки, келгусида яна шундай хатоларга йўл қўйилмаслиги учун тавсиялар, йўл-йўриқлар беришдир. В.Алексеев 70-йиллардаёқ шундай деб ёзган эди: “Ҳатто РСФСР Олий судининг умумлашмаларида ҳам ҳукмнинг бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши учун асос бўлган ҳолат қайд этилмайди” 19 Суд стати стикаси ҳам қандайдир даражада жиноятчиликни аҳволини ўрганиш ва таҳлил қилишга ёрдам беради. Масалан, И.Л.Петрухин шундай деб қайд қилади: 18 Ўша ерда. -106 б. 19 Алексеев В.Б. Основания и пределы изменения приговора кассационной инстанцией // Ж. Сов. Юстиция 1969.-20-сон. –Б. 26.

“Давлат суд статистикаси ҳукмларнинг ЖПКда қайси асосга нисбатан бекор қилиниши тўғрисидаги маълумотларга эга эмаски, бу суд хатоларининг таркибини аниқлашни жиддий қийин лаштиради”. 20 Ҳақиқатан ҳам суд амалиётини ўрганиш ва таҳлил қилиш истиқболда шундай хатоларга йўл қўйилмаслиги учун гаров бўлади. “Жиноят ишларини апелляция, кассация ва назорат тартибида кўриш амалиёти ҳақида”ги Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2001 йил 1 июн, 5-сонли Қарорида “Ҳукмни ёки аж римни бекор қилиб, ишни қўшимча терговга юбораётганда, юқори босқич суди, айнан қандай ҳолатлар тергов йўли билан қўшимча аниқланиши кераклигини, бундай ҳолатларни суд йўли билан аниқлаш имкони йўқлигини кўрсатиш, ... керак” 21 лиги баён этилган. Судларнинг апелляция, кассация ва назорат ҳужжатларининг матнини ва уни расмийлаштиришни сифатига талабчанликнинг ку чайтирилиши нафақат одил судловнинг кафолатларини таъминлашга шу билан бирга унинг самарадорлигининг ошишига, суд хатоларини аниқланиши ва ўз вақтида бартараф этилишига ёрдам беради. “Суд қарорларининг бекор қилиниши ва ўзгартирилиши учун асосларнинг характерини тадқиқ қилиш, - деб адолатли равишда қайд қилган эди В.Б.Алексеев 22 ва А.Д.Бойковлар, 23 - суд хатоларининг кўпроқ ёки камроқ барқарор қонуниятларини аниқлашга, уларнинг олдини олиш га нисбатан табақалаштирилган тарзда ёндашишга, юқори турувчи судлар томонидан судларнинг фаолияти устидан назоратни кучайти ришга имконият яратади”. Янги очилган ҳолатлар муносабати билан иш юритишни қайта дан бошлаш назорат тартибида иш юритиш босқичига тааллуқли бўлса ҳам, унда ҳукмни бекор қилиш асослари бутунлай бошқача. 20 Петрухин И.Л. Гласность судопроизводства гарантия правосудия.// Гарантии прав личности в уголовном праве и процессе. – Ярославль, 1981. –Б..37. 21 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорлари тўплами. 1999-2005. -Б. 90. 22 Алексеев В.Б. Основания и пределы изменения приговора кассационной инстанцией // Ж. Сов. Юстиция 1969.-20-сон. -Б. 26. 23 Бойков А.Д. К проекту УПК Российской Федерации. // Ж. Законность. 1992. -2-сон. -Б. 11.

ЖПКнинг 522-моддасига кўра янги очилган ҳолатлар муносабати билан иш юритишни қайтадан бошлаш учун асослар қуйидагилар: 1) жабрланувчи ёки гувоҳнинг била туриб ёлғон кўрсатув ёхуд экспертнинг била туриб ёлғон хулоса бергани, шунингдек ашёвий да лиллар, тергов ҳамда суд ҳаракатлари баённомалари ва бошқа ҳуж жатлар сохта эканлиги ёки била туриб ёлғон таржима қилингани қо нунга хилоф ва асоссиз ҳукм ёки ажрим (қарор) чиқарилишига сабаб бўлганлиги суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланган лиги; 2) жиноят иши бўйича тергов ўтказган суриштирувчи ёки тергов чи ёхуд терговнинг бориши устидан назорат қилган прокурор томо нидан қонунга хилоф ва асоссиз ҳукм ёки ажрим (қарор) чиқаришга олиб келган жиноий суистеъмолларга йўл қўйилгани суднинг қону ний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги; 3) мазкур ишни кўриш чоғида судьяларнинг жиноий суистеъмол ларга йўл қўйгани суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги; 4) ҳукм ёхуд ажрим (қарор) чиқариш чоғида судга маълум бўл маган, ўз ҳолича ёки илгари аниқланган ҳолатлар билан биргаликда маҳкумнинг айбсизлигидан ёхуд у ҳукм этилганига нисбатан оғирлик даражаси бўйича бошқа жиноят содир этганлигидан ёхуд оқланган ёки иши тугатилган шахснинг айбдорлигидан далолат берадиган бошқа ҳолатлар. Е.Б. Мизулина жиноят процессида кассация ва назорат инстан циялари учун ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асослар умумий лекин янги очилган ҳолатлар учун бутунлай бошқа, чунки ҳар иккала асоснинг предмети бузилган ҳукм бўлгани билан объекти ва мазмуни турлича, 24 дейди. Бу фикрни М.С.Строгович, А.Л.Грун, В.И.Шиндлар билдирганлар. 25 И.Д.Перлов янги очилган ҳолатлар муносабати билан иш юритишни қайтадан бошлаш мустақил инсти тут ва ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларидан 24 Мизулина Е.Б. Природа надзорного производства по уголовным делам. Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. –Казань. 1983. -Б. 7-8. 25 Строгович М.С. Проверка законности и обоснованности судебных приговоров. – М.: 1959. -Б. 248.; Грун А.Л. Пересмотр приговоров в порядке судебного надзора. – М.: 1969. -Б. 64.; Шинд В.И. Рассмотрение уголовных дел президиумами судов. –М.: 1960. -Б. 173.

жиддий фарқ қилади. Улар бир инстанцияга тегишли бўлсалар ҳам улардаги айнан шу фарқ нафақат босқичнинг шу билан бирга асосларнинг ҳам ўзига хос хусусиятини белгилайди, 26 дейди. Бу асослар жиноят иши мазмунидан келиб чиқадиган ҳолатларга кўра белгиланади. Янги очилган ҳолатлар муносабати билан иш юритишни қай тадан бошлаш учун асосларни мустақил гуруҳга ажралиб чиқишига асосий сабаб, уларни аниқлаш учун алоҳида процессуал услубнинг талаб қилинишидир. Бу эса мазкур ҳолатларнинг процессуал моҳия тини янада аниқ ва тўла акс эттиради. Янги очилган ҳолатлар ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларига ўхшаб ҳукм чиқмасидан ол дин объектив воқеликда мавжуд бўлади. “Бироқ бу ҳолатларнинг суд га маълум бўлмаганлиги ёки билиб туриб, атайин ҳукм чиқарилган лиги ва бу ҳукм қонуний кучга киргандан кейин аниқланиши янги очилган ҳолатларнинг мазмунини белгилайди”. 27 Шундай қилиб: биринчидан, қонунда мавжуд бўлган асослар нинг рўйхати ҳукмнинг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишга доир фаолиятни енгиллаштиради, қуйи судларнинг қонунсиз, асоссиз ва адолатсиз чиқарилган ҳукмини бекор қилиш ёки ўзгартириш шаклидаги ҳуқуқни қайта тикловчи санкцияларни қўл лаш бўйича қабул қиладиган қарорлари учун юридик база бўлади. Иккинчидан, бундай рўйхат ноқонуний асоссиз ва адолатсиз чиқарил ган ҳукмнинг бекор қилиниши ёки ўзгартирилишини таъминлайди, айни бир пайтда қонуний, асосли ва адолатли ҳукмнинг бекор қили нишини истисно қилади. Учинчидан, ҳукмнинг бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши учун асослар рўйхатини ўз ичига оладиган нормалар дастлабки тергов органлари ва биринчи инстанция судларининг фаолиятини тўғри ташкил этишга ёрдам беради, ҳукмнинг бекор қилиниши ёки ўзгартирилишига асос бўладиган хатоларни кўрсатади. Бу билан кўрсатилган идоралар ва мансабдор шахсларнинг диққат-эътибори ишнинг энг мухим жиҳатларига қаратилади ва қонуний асосли ва адолатли 26 Перлов И.Д. Кассационное производство в уголовном процессе. –М.: 1968. -Б. 305. 27 Филипов П., Громов Н., Шурыгин А. Основания возобновления уголовных дел по вновь открывшимся обстоятельствам. // Ж. Сов. Юстиция. 1992. - 9-10-сон. -Б. 15.

ҳукм чиқаришга йўналтирилади. Тўртинчидан, ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари процесс иштирокчи ларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда қўшимча кафолат сифатида хизмат қилади. Бундай рўйхат туфайли улар ўзла рининг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун процессуал воси талардан яхшироқ фойдаланиш имкониятига эга бўладилар. Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари рўйхати ёрдамида бузилган ҳуқуқлар ва манфаатларнинг яна қайтадан тикланиш механизми ишга солинадики, бу пировардда айбсиз шахсларнинг оқланишига ва айб - дорларнинг жазоланишига олиб келади. Қонунда мавжуд бўлган ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг рўйхати қатъий ҳисобланиб, тарихий жараён натижаси да тизим сифатида шаклланган. Унинг асосий мақсади суд назорати нинг ҳукм, ажрим ва қарорларни текшириш воситаси орқали одил судловни таъминлашга фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эр кинликларини муҳофаза қилишга, адолат ва ҳақиқат мезонларини ўрнатишга хизмат қилишдир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19. 6. Башкатов Л., Ветрова Г. О состязательности Российская юстиция. - 1995. -№ 1. -Б. 8-9.

Похожие

Ҳукмни бекор қилиш ёки ўзгартириш асосларининг тушунчаси ва ривожланиш тарихи

Меҳнат шартномасини бекор қилиш

Меҳнат шартномасини бекор қилиш ( Мехнат шартномасини бекор килиш

Жиноят процессуал кодекси нормаларининг жиддий бузилган деб топиш

Ўлим жазосини бекор қилиш босқичлари