Далиллар ва исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар - Юриспруденция - Рефераты

Далиллар ва исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.5 KB

Далиллар ва исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар Режа : 1. Далиллар тушунчаси. далиллар назариясида исботлаш ҳуқуқи 2. Ҳақиқатни аниқлаш – исботлашнинг мақсади 3.Далилларнинг таснифи 4.Исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар (исботлаш предмети) 5. Исботлаш доираси

Далиллар тушунчаси. Далиллар назариясида исботлаш ҳуқуқи Жиноят ишларини судда юритишнинг самарадорлиги ҳар бир муайян ҳолда унинг натижалари қонунда белгиланган вазифаларга мувофиқлиги тарзида тушунилиб, тергов қилинаётган ҳамда кўрилаётган ишнинг ҳолатлари ҳар томонлама, тўла, холисона тадқиқ этилгандагина таъминланиши мумкин. Жиноятларни тез, тўла очиш, айбдорларни фош этиш, уларга адолатли жазо берилишини таъминлаш ҳамда айни вақтда айбсизларни жиноий жавобгарликка тортиш фактларини бартараф этиш, жиноят содир этилганлигига сабаб бўлган ҳолатларни аниқлаш ва бартараф этиш, фуқароларни қонунларга сўзсиз риоя этиш руҳида тарбиялаш – бу вазифаларнинг ҳар бири ва барчасини яхлит ҳолда рўёбга чиқариш ҳар бир муайян ҳолда хилма-хил аниқ ахборотнинг катта ҳажмини текшириш ва баҳолаш заруратини ташкил этади. Ушбу вазифалардан келиб чиққан ҳолда жиноят иши предмети ҳисобланадиган ҳолатларни ишончли аниқлаш ҳамда шу асосда муайян ҳолга нисбатан санкциялар ва тарбиявий-профилактик чораларни белгилайдиган ҳуқуқ меъёрларини қўллаш лозим. Далилларни топиш, процессуал қайд этиш, текшириш ва баҳолаш жиноят процессуал ҳуқуқ меъёрлари томонидан тартибга солинади. Бу масалаларни бевосита тартибга соладиган ҳуқуқий меъёрлар йиғиндиси жиноят процессуал ҳуқуқнинг таркибий қисми ҳисобланадиган исботлаш ҳуқуқи деб аталади. Уни далиллар назарияси билан чалкаштириш мумкин эмас. Далиллар назарияси исботлаш ҳуқуқига қараганда кенгроқ бўлиб, далиллар тарихи масалаларини, уларнинг назарий асосларининг қонун жиҳатидан

тартибга солиниши ривожининг тавсифини, хорижий давлатлардаги турли тизимларни, низоли назарий муаммоларни ва шу кабиларни қамраб олади. Исботлаш ҳуқуқи амалдаги юридик меъёрлар тизимини баён этади. Далиллар назарияси нафақат амалдаги исботлаш ҳуқуқини ва уни қўллаш амалиётини ўрганади, балки бу меъёрларнинг ўзини ҳам, суд амалиётини ҳам янада такомиллаштириш бўйича илмий тавсияномаларни ишлаб чиқади. Далиллар тўғрисидаги таълимот жиноят процессининг энг муҳим қисмларидан бири ҳисобланади. Агар жиноят процесси деганда жиноят ишининг маълум ҳаракатланиши тушунилса, жиноят ишларини судда юритишда қабул қилинадиган қарорлар, шу жумладан судланувчининг айбдорлиги ёки айбсизлиги тўғрисидаги асосий қарорлар далилларга асосланади. Шуни таъкидлаш мумкинки, далиллар муаммоси ишларни судда юритишнинг бутун тизимида марказий бўғинни ташкил этади. Далиллар тушунчаси далиллар назариясида ва исботлаш ҳуқуқида асосий, бошланғич тушунчалар сирасига киради. Далиллар тушунчасига киритиладиган мазмун жиноят ишларини судда юритиш иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашга жиддий таъсир қилади. Далил тушунчасини тўғри таърифлаш ҳақиқатга эришиш, қонунийликни таъминлаш ва қабул қилинаётган қарорлар асослилигининг зарур шартидир. «Далил» сўзи бир неча маънога эга. У кишилар муомаласининг деярли барча соҳаларида ишлатилади. Мантиқ илмида ҳар қандай фикрнинг ҳақиқийлиги бошқа фикрлар ёрдамида асосланишидан иборат бўлган мантиқий ҳаракат далил деб аталади. Шу маънода далил ҳар қандай билим фаолияти соҳасига, шу жумладан муайян жиноят иши ҳолатларининг тадқиқ этилишига хосдир. Махсус жиноят процессуал маънода далил тушунчаси бошқа маънога эга. Жиноят иши бўйича далилларнинг умумий таърифи ЖПКнинг 81-моддасида берилган.

ЖПКнинг 81-моддасига мувофиқ, ижтимоий хавфли қилмишнинг юз берган-бермаганлигини, шу қилмишни содир этган шахснинг айбли- айбсизлигини ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга молик бошқа ҳолатларни суриштирувчининг, терговчининг ва суднинг қонунда белгиланган тартибда аниқлашига асос бўладиган ҳар қандай ҳақиқий маълумотлар жиноят иши бўйича далил ҳисобланади. Бу маълумотлар гувоҳнинг, жабрланувчининг, гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг кўрсатувлари, экспертнинг хулосаси, ашёвий далиллар, овозли ёзувлар, видеоёзувлар, кинотасвир ва фотосуратлардан иборат материаллар, тергов ва суд ҳаракатларининг баённомалари ва бошқа ҳужжатлар билан аниқланади. ЖПК 81-моддасининг мазмунини талқин қилишда турли фикрлар билдирилади. Баъзи бир олимларнинг фикрича, далиллар таърифи қонун чиқарувчи томонидан унинг биринчи қисмида берилган бўлиб, улар фақат ҳақиқий маълумотларни англатади; ушбу модданинг иккинчи қисмида, уларнинг таъкидлашича, манбаларнинг тўлиқ рўйхати (оғзаки, ёзма ва ашёвий) берилган бўлиб, қонун улардан шундай маълумотларни олишга йўл қўяди. Ҳақиқий маълумотларнинг фактлар тўғрисидаги маълумотлар тарзидаги талқини кенгроқ тарқалган 1 . Бошқалар далилларни «икки хил» деб аталадиган тушунишдан келиб чиқади. Улар, биринчидан, ЖПКнинг 81-моддаси 1-қисмида айтилган ҳақиқий маълумотларни (одатда, уларни «фактлар» деб) ҳамда, иккинчидан, мазкур модданинг 2-қисмида санаб ўтилган манбаларни (улардан иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатлар тўғрисидаги маълумотлар, шунингдек ушбу ҳолатлар аниқланадиган маълумотлар «ажратиб олинади») далиллар деб ҳисоблайдилар. Тахминан 50-йилларнинг охиридан бошлаб, далилларни ҳақиқий маълумотлар ҳамда улар манбаи (ушбу маълумотларнинг моддий ташувчиси)нинг узвий бирлиги сифатида тушуниш шакллана бошлади. Бундай қарашнинг тарафдорлари ЖПК бутун 81-моддасининг мазмунини

далиллар тушунчасини таърифлаш деб талқин қила бошладилар. Бундай ёндашувни ҳозирги пайтда кўпчилик процессуалчи олимларимиз қўллайди. Бунинг учун маълум асослар мавжуд. Ҳақиқий маълумотлар ЖПКнинг 81- моддаси 2-қисмида айтилган манбалардан ҳар қайсисида уларнинг узвий бирлигида бўлиши, сақланиши, узатилиши ва тадқиқ этилиши мумкин. Ўзининг мазмунига кўра терговчи ва суд томонидан олинадиган бу «ҳақиқий маълумотлар» содир этилган ҳодиса ёхуд у билан боғлиқ бўлган ҳолатлар хусусида хилма-хил бўлиши мумкин. Улар одамларнинг хатти- ҳаракатлари (масалан, ўқотар қуролни, заҳарни сотиб олиш, куч ишлатиш ва шу каби), шунингдек жисмоний ва руҳий ҳолати (масалан, жиноят содир этилган пайтда шахснинг мастлик ҳолати, жабрланувчининг хулқ-атвори ва ҳоказо) тўғрисидаги маълумотлар бўлиши мумкин. Бундан ташқари, булар жиноятнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлаш учун муҳим бўлган табиат ҳодисалари (сувнинг ҳарорати ва ҳоказо) тўғрисидаги маълумотлар ҳам бўлиши мумкин. Аммо муайян манбада бўлган, ўз-ўзидан олинган ҳақиқий маълумотларни жиноят иши юзасидан далиллар сифатида ҳали ҳисоблаш мумкин эмас. Улар бундай бўлиши учун албатта шундай юридик сифатларга эга бўлиши керакки, улар, одатда ишга алоқадорлик ва мақбуллик деб аталади. Далилларнинг ишга алоқадорлиги уларнинг сифати бўлиб, унга кўра улар исботлаш предметига кирадиган ҳолатларни, шунингдек жиноят ишини тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳолатларни аниқлашга ёки рад этишга қодир бўлади. Ишга алоқадорлик далилнинг мазмунини, унинг иш моҳияти билан боғлиқлигини тавсифлайди. Агар далил кўрилаётган ишга тааллуқли (алоқадор) бўлса, у ишга алоқадор деб ҳисобланади. Айни вақтда ҳақиқий маълумотлар жиноятлар турларидан бири бўйича ишга алоқадор бўлмаслиги ҳамда бошқаси бўйича ишга алоқадор бўлиши мумкин. Масалан, безорилик содир этилганда иш учун об-ҳавонинг ҳолати аҳамиятга эга эмас, лекин транспорт ҳодисаси содир этилганда йўл кўринишини, тезликни камайтириш имкониятини ва шу кабиларни

аниқлашда у ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Далиллар жиноят иши учун аҳамиятли бўлган мавжуд ҳолатлар ҳақидаги хулосаларни тасдиқловчи, рад этувчи ёки шубҳа остига олувчи фактлар ёки нарсалар тўғрисидаги маълумотларни акс эттирган тақдирдагина ишга алоқадор деб эътироф этилади (ЖПКнинг 95-м. 2-қ.). Агар далилнинг ишга алоқадорлиги кўрилаётган иш ҳолатлари билан боғлиқлигига кўра белгиланса, далилларнинг мақбуллиги қонун билан белгиланади, яъни, фактлар тўғрисидаги маълумотлардан қайси манбалардан далил сифатида фойдаланиш мумкинлигини белгилайди. Далилларнинг мақбуллиги қуйидагиларни назарда тутади: маълумотларнинг келиб чиқишини билиш ҳамда уларни текшириш имконияти, ушбу маълумотлар тўғрисида хабар бераётган шахс томонидан уларни қабул қилиш имконияти, исбот қилишнинг ҳам умумий қоидаларига, ҳам муайян турдаги ахборотни тўплаш ва қайд этиш қоидаларига риоя этиш (ЖПКнинг 17, 18, 20, 22, 87-92, 110, 111, 198-202, 208-м. ва ҳоказо), процесснинг муайян босқичини тартибга соладиган ҳамда жиноят ишини юритаётган шахснинг ваколатларини белгилайдиган қоидаларига риоя этиш. Қонунда белгиланмаган манбалардан олинган далиллардан фойдаланишга йўл қўйилмайди (ЖПКнинг 81-м. 2-қ.). Миш-мишлар, тахминлар, тезкор-қидирув маълумотлари далил сифатида кўрилиши мумкин эмас. Улар текширилгунга ҳамда процессуал ҳаракатлар йўли билан тасдиқлангунга қадар тахминий хусусиятгагина эга бўлади, муайян тахминларни, далиллар жойлашган жойни ва шу кабиларни кўрсатиши мумкин. Исботлашни тартибга соладиган меъёрларни жиноий равишда бузганлик натижасида олинган маълумотлардан далиллар сифатида фойдаланишга йўл қўйилмайди (ЖПКнинг 85-95-м.). ЖПКнинг 95-моддаси 3-қисмида мустаҳкамлаб қўйилганидек, далиллар белгиланган тартибда тўпланган ва ЖПКнинг 92-94-моддаларида назарда тутилган шартларга мувофиқ бўлсагина, улар мақбул деб эътироф этилади. «Белгиланган тартибда» деган тушунча шуни англатадики, биринчидан,

маълумотлар фақат қонунда белгиланган манбалардан, яъни гувоҳнинг, жабрланувчининг ва шу кабиларнинг кўрсатувларидан олинган (ЖПКнинг 81-м. 2-қ.) ва, иккинчидан, улар қонунда назарда тутилган процессуал шаклларда қайд этилган бўлиши керак. Шундай қилиб, суриштирув, тергов ва суд органларининг барча хулосалари қонунда кўрсатилган манбалардан олинган, ишончли ва холисона аниқланган фактларга асосланиши керак. Ўтмишда бўлган фактларнинг ўзи ўзларининг ишончлилигидан қатъи назар, дастлаб улар тўғрисидаги маълумотлар орқали ўрганилади. Агар фактлар тўғрисидаги маълумотлар: 1) жиноят ишининг исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатларини аниқласа ёки рад этса; 2) қонунда кўрсатилган манбалардан олинган бўлса; 3) қонунда белгиланган тартибда олинган ва расмийлаштирилган бўлса, улар далиллар бўлиши мумкин. Ҳақиқатни аниқлаш – исботлашнинг мақсади Жиноят ишининг ҳақиқий ҳолатларини воқеликка мувофиқ тарзда аниқлаш иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш демакдир. Ҳақиқатни ошкор қилиш жиноят процессининг энг муҳим ва бевосита мақсади ҳамда одил судловнинг зарур шарти ҳисобланади. Иш ҳолатларини воқеликда бўлганидек аниқлаш жиноят процессида объектив ҳақиқатнинг мазмунини ташкил этади. Жиноят ишларини судда юритиш борасида холисона ҳақиқатга эришиш йўли – қонунда белгиланган барча кафолатларга риоя этган ҳолда тегишли жиноят процессуал фаолият орқали амалга ошириладиган холисона ва мақсадли изланишдир. Қонунлар ҳуқуқни қўллашга ваколатли бўлган муайян шахсларнинг, шу жумладан фаолияти, одатда, жиноят процессуал исботлаш шаклида жиноят ишларини тергов қилиш ва ҳал қилишда намоён бўладиган суд, прокуратура, тергов, суриштирув, адвокатура органлари мансабдор шахсларининг фаолияти орқали ҳаётга татбиқ этилади.

Жиноят процессуал исботлаш жиноят ҳолатларининг ҳақиқий манзарасини қайта яратиш йўли сифатида ишнинг юритилишини бутунлай қамраб олади, унинг яхлитлигини ташкил этади. Ҳар бир муайян ҳолда объектив ҳақиқат аниқланадиган ҳақиқий маълумотларни баҳолаш эса бу яхлитликнинг бўғинларидан бири ҳисобланади. Иш бўйча объектив ҳақиқатни аниқлаш тўғрисидаги қатъий талаб жиноят процессининг барча босқичларида ҳамда процессни олиб борадиган барча давлат органлари ва мансабдор шахсларга нисбатан амал қилади. Тергов органи, прокурор ва суд иш юритилишини тугаллаганда ҳамда у бўйича қарор қабул қилганда, ўзлари ҳақиқатни аниқлаганлигига ишонч ҳосил қилишлари керак. Жиноят содир этганликда шахсни айбдор деб эътироф этиш ҳамда унга нисбатан жиноий жазони ёки бошқа таъсир чорасини қўллашга, башарти иш бўйича холисона ҳақиқат аниқланган бўлса, йўл қўйилади. Жиноят процессида исботлаш мақсади сифатида ҳақиқат деганда объектив ҳақиқатни, чунончи, тергов ва суд хулосаларининг шундай мазмунини тушуниш керакки, у воқеликка мос келади, рўй берган ҳодисани: содир этилган жиноятни, у маълум бир шахс томонидан содир этилганлиги фактини, бу шахснинг айбдорлигини ва ҳоказони тўғри акс эттиради. Кўриб турганимиздек, ҳақиқат, билимларнинг, шу жумладан тергов ва суд хулосаларининг ҳаққонийлиги ёки ёлғонлиги уларнинг мазмунини ҳақиқий воқеликка мувофиқ ёки номувофиқлигини тавсифлайди. Тергов ва суд хулосаларининг ҳаққонийлиги ёки ёлғонлигига ишонч пировард натижада уларнинг асосланганлик даражаси билан белгиланади. Хулосаларнинг асосланганлиги уларнинг ҳаққонийлиги тўғрисидаги ишончга сабаб бўлади; агар хулосалар тўла, ҳар томонлама асосланмаган бўлса, улар қандай воқеликни акс эттиришидан қатъи назар, уларнинг ҳаққонийлиги ҳақида фақат у ёки бу эҳтимоллик билангина ва бинобарин, уларнинг ҳаққонийлиги бобида шубҳа билан фикр юритиш мумкин ва зарур. Шундай қилиб, тергов ва суд хулосаларининг эҳтимоллиги ёки ишончлилиги

деганда, фақат уларнинг ҳаққонийлигини ёки, улар мазмунининг холисона воқелик фактларига мувофиқлигини эмас, балки бу хулосаларнинг ҳақиқатан хам ҳақиқатни ифода этиши ҳақидаги таъкидлашнинг асосланганлик даражасини тушуниш керак. Исботлаш назарияси учун ҳақиқатни аниқлаш йўллари, мазмуни ва мезонлари ҳақидаги таълимот муҳим аҳамиятга эга. Исботлаш билиш фаолияти бўлиб, ўзининг жиддий жиҳатларини ҳар қандай билиш жараёнларининг мазмунини умумий кўринишда очиб берадиган акс эттириш назарияси сифатида намоён этади. Бутун материяга хос бўлган акс эттириш, атроф муҳитнинг ўзаро ҳаракати ҳамда ахборот алмашуви юз берадиган, табиат ва жамият ҳодисаларининг ўзаро боғлиқлиги, одамнинг атроф муҳитни билиши жараёнининг асосини ташкил этади. Ўз табиатига кўра жиноят процессидаги ҳақиқат холисона ҳақиқат деб ҳисобланади, яъни терговчи ва суднинг иш ҳолатлари тўғрисидаги хулосаларининг мазмуни юқорида айтганимиздек, уларнинг хоҳиши ва истакларига боғлиқ бўлмасдан, балки холисона воқеликка мувофиқ бўлиши керак. Ўз хусусиятига кўра ҳақиқат мутлақ ҳамда нисбий ҳисобланади. Ҳақиқатнинг нисбийлиги шу билан белгиланадики, жиноят дунёнинг бир заррачаси бўлиб, у воқеликнинг барча алоқаларида эмас, балки жиноят судлов ишларини юритиш вазифаларини ҳал қилишга зарур бўлган муайян доираларда ўрганилади. Жиноят процессида аниқланган ҳақиқат ўз хусусиятига кўра муайян фактнинг мутлақ холисона ҳақиқати ҳисобланиб, у терговчи ва суд томонидан иш бўйича қонунда белгиланган жиноят судлов ишларини юритиш вазифаларини ва унинг ҳар бир босқичидаги, яъни жиноят ишини қўзғатишдан бошлаб ҳукмни ижро этишга қадар бўлган вазифаларни бажариш учун зарур бўлган доираларда исботлаш предметига кирадиган барча ҳуқуқий аҳамиятли фактларни тўла, ҳар томонлама, холисона, аниқ ва

рад қилиб бўлмайдиган аниқлашдан иборатдир. Уларга аниқ, тўла, рад қилиб бўлмайдиган ҳуқуқий баҳо берилиши керак. Далилларнинг таснифи Далилларнинг таснифи уларнинг айримларини тавсифлаш ҳамда улардан тўғри фойдаланиш учун аҳамиятга эга. Далил билишнинг процессуал воситаси сифатида мураккаб, далилни олиш, текшириш, баҳолашда ҳисобга олиниши лозим бўлган турли томонларга эга бўлган ҳодисадир. Далилларни таснифлаш уларнинг мазмунига ёки шаклига хос муайян хусусиятлар бўйича илмий жиҳатдан гуруҳларга ажратилишини англатади. Илмий таснифлаш таснифланадиган ҳодисаларнинг ўзларига хос изчилликка биноан жойлашишидир. Бундай жойлашиш асосида таснифланадиган нарсалар холисона фарқланиши керак. Далиллар ўз келиб чиқишига кўра турлича бўлиб, хилма-хил тузилишга ва исботлаш жараёнида бир хил бўлмаган вазифаларга эгадир. Ана шу барча хусусиятларни ягона асосдаги қандайдир битта таснифлаш тизими орқали қамраб олиш мумкин эмас. Мураккаб, кўп қиррали предмет мураккаб ва ҳар томонлама тавсифлашни талаб этади. Шунинг учун далилларни таснифлаш бир неча асосларга кўра амалга оширилади ҳамда у кўп тармоқли тизим ҳисобланади. Таснифлашнинг амалий аҳамияти шундан иборатки, у далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашда уларнинг ҳисобга олиниши лозим бўлган турли жиҳатларини очиб беради. Далиллар қуйидаги таснифловчи гуруҳларга ажратилади. Шахсий ва ашёвий далиллар. Далилларнинг бундай бўлиниши ҳақиқий маълумот турлари, уларни шакллантириш ва улардан фойдаланиш механизми фарқланишига асосланади. Жиноят ҳодисаси унда иштирок этган ёки уни кузатган одамлар онгида ҳамда моддий вазиятда – унинг турли ўзгаришлари кўринишида акс этилади.

Бундай акс этишларнинг механизми жиддий фарқланади: биринчи ҳолда онгда тасаввур ва тушунчалар тарзида руҳий акс этади, иккинчи ҳолда – ашёлар, уларнинг хусусиятлари ва муносабатларининг жисмоний, механик ва шу каби ўзгаришлари ҳақида фикр юритилади. Иккала ҳолда ҳам руҳий ҳамда моддий акс этишлар юз берган ҳодиса ҳақида муайян маълумот беради. Шахсий далиллар – хабарлардир. Хабар деганда одам қабул қилган ва руҳан қайта ишлов берган ахборотнинг узатилиши тушунилади. Экспертнинг хулосаси ҳам шахсий далил ҳисобланади. Ахборот экспертдан ёзма хулоса шаклида олинади, экспертиза судда ўтказилган тақдирда эса хулоса оғзаки эшиттирилади (ЖПКнинг 184, 446-м.). Шахсий далиллар оғзаки (ёзма) хабар шаклида (айбланувчи, гумон қилинувчи, гувоҳнинг кўрсатувлари ва ҳоказо) ҳосил бўлади ҳамда баённомаларда акс эттирилади. Улар сирасига ЖПКнинг 87-моддасида санаб ўтилган тергов ва суд ҳаракатларининг баённомалари киради. Бу ҳаракатларни амалга оширадиган терговчи ёки суд баённомаларда ўзининг бевосита идрок қилиш натижаларини акс эттиради. Бу ҳолларда терговчи, суд тузган баённома процесснинг барча бошқа субъектлари учун далиллар манбаи бўлади. Бошқа ёзма ҳужжатлар ҳам шахсий далиллар бўлади (ЖПКнинг 81, 204-м.). Ашёвий далил аломатлари ва белгилари ЖПКнинг 203-моддасида берилган: «Келиб чиқиши, кимга тегишлилигини, маълум мақсадларда фойдаланилганлигини ёки фойдаланишга яроқлилигини, қўлдан-қўлга ўтганлиги ёки турган жойи ўзгарганлиги, у ёки бу моддалар, нарса, жараён ва ҳодисалар таъсир этганлигини аниқлаш мумкин бўлган физикавий аломатлар ёки белгиларга, шунингдек иш ҳолатларини аниқлашга хизмат қиладиган ҳар қандай бошқа аломатлар ва белгиларга эга бўлган нарса ашёвий далил ҳисобланади».

Ундан ташқари, ушбу моддада кўрсатилган аломатлари, белгилари, излари бўлган ҳужжатлар ва бошқа хатлар ҳам ашёвий далил бўлиб хизмат қилиши мумкин (ЖПКнинг 204-м. 3-қ.). Нарса ва ҳужжатларни ашёвий ва ёзма далил сифатида ишга қўшиб қўйиш тартиби ушбу дарсликнинг VII боби 17-параграфида кўриб чиқилади. Ашёвий далилнинг мураккаб тузилишини ҳам таъкидлаш зарур. Ушбу тушунчанинг тўлиқ ва қатъий маъноси ҳақида қуйидаги 3 та таркибий қисм мавжуд бўлган тақдирда гапириш мумкин: а) жиноят ҳодисаси натижасида вужудга келган из, бармоқ излари, нарсанинг жойлашуви, ҳолат ва бошқа хусусиятларининг ўзгариши; б) ҳодиса жойидан олинган, бу ўзгаришлар, хусусиятлар, излар ва ҳоказоларни ўзида акс эттирувчи нарсалар; в) ҳодиса жойидан олинган ва ишга қўшилган нарсанинг хусусиятларини ифода этувчи маълумотлар (воқеа содир бўлган жойни кўздан кечириш баённомасида). Бу таркибий қисмлардан биронтаси бўлмаган тақдирда ашёвий далил бўлиши мумкин эмас. Масалан, гувоҳнинг кўрсатувлари ҳамда ердаги из солиштирилганда, далилларни «шахсий» ва «ашёвий»ларга бўлиш осон. Лекин маълумотларни узатишнинг шундай шакллари мавжудки, уларни фақат хабарлар сифатида кўриш қийин. Ҳатто расм ёки чизма сўз маъносига кўра «белги» шаклидаги соф хабар ҳисобланмайди, чунки расмда ашёнинг айрим хусусиятлари бевосита акс этади. Айниқса, бу нарса фотосуратга тааллуқлидир. Мазкур ҳолда биз босқичма-босқич белгили (сўзли) хабарнинг соф шаклидан «элементар» деб аталадиган акс этишга ўтамиз. Излардан олинадиган қолиплар жисмоний, механик ва шу каби таъсир маҳсулоти, яъни объектларнинг техник нусхаси ҳисобланади ва шу маънода элементар акс этишлар сирасига тўлалигича киради. Режа ва чизмалар руҳий фаолият маҳсулотлари сифатида ҳужжатларга – ашёвий далилларга яқин туради; фотосуратлар оралиқдаги ҳолатни эгаллайди. Фактлар ҳақида маълумотларни олиш хусусиятига кўра далиллар дастлабки ва ҳосила далилларга бўлинади.

Оралиқдаги далилий ахборот унинг ташувчиси борлиги ёки йўқлиги бўлиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Масалан, жиноят ҳодисасини кузатган гувоҳнинг кўрсатувлари шахсий дастлабки далил ҳисобланади. Бундай гувоҳнинг кўрсатувлари, шунингдек уни сўроқ қилиш баённомаси дастлабки далиллардир. Мазкур ҳужжатда айтилаётган қандайдир ҳодисадан шахсан хабардор бўлган шахс томонидан тузилган ҳужжат дастлабки далил ҳисобланади. Шунинг ўзи эксперт хулосасига ҳам тааллуқлидир. Агар ҳодисани битта шахс кузатиб, сўнг бу ҳақда бошқасига хабар берган бўлса, шунингдек бу иккинчи шахс гувоҳ сифатида ҳодиса ҳақида кўрсатувлар бераётган бўлса, бундай кўрсатувлар ҳосила далил ҳисобланади. Бу ҳолда ахборотнинг иккита ташувчиси бор бўлиб кўринади: биринчиси – ҳодисани кузатган (дастлабки ташувчи) ва иккинчиси – ҳодиса ҳақида биринчи шахсдан билган (иккинчи ташувчи). Ҳужжат нусхаси ҳам ҳосила далил ҳисобланади. Бу ҳолда ҳужжат (асл нусхаси)нинг тузувчиси ахборотнинг биринчи ташувчиси, ундан нусха олган ва тасдиқлаган шахс эса ахборотнинг иккинчи ташувчиси ҳисобланади. Бир неча бирламчи манбалардан олинган ахборотни қўшиш натижасида вужудга келадиган «қўшиладиган» деб аталувчи ҳосила далиллар иши эса қийинроқ. Масалан, тафтиш ҳужжатлари, эркин бухгалтерия ҳужжатлари ва ҳоказо. Жиноят излари, қуроллари ва бошқа шу каби объектларнинг фотосурати, ҳажмли ва бошқа хил ҳужжат нусхалари илмий адабиётда кўпинча ҳосила ашёвий далиллар деб аталади. Ҳақиқатан ҳам, фотосурат ҳажмли сурат каби оригинал-объектдаги ахборотни ўзгартирган ҳолда қайтадан ҳосил қилади. Мумкин қадар дастлабки далиллардан фойдаланишга интилиш ҳосила далиллар ишончли хулосаларга олиб келолмаслигини англатмайди. Фақат биринчи манбадан фойдаланиш қатъий талаби айрим ҳолларда, башарти

биринчи манбалардан далиллар олиш мумкин бўлмаса, «иккинчи қўл»дан олинган муҳим далиллардан судни маҳрум қилиши мумкин. Ҳосила далиллардан дастлабки далилларни топиш учун, маълум шароитларда эса уларни далилларнинг йиғиндисида текшириш учун фойдаланилади. Ҳосила далиллар дастлабки далилнинг тўлиқлиги ва ишончлилигини аниқлашга ёрдам бериши мумкин. Масалан, агар ҳодисани ўз кўзи билан кўрган гувоҳ ўз вақтида бошқа шахсга айтиб берган ҳолатларни эсидан чиқарган бўлса, бундай шахсни гувоҳ сифатида сўроқ қилиш ҳодисани ўз кўзи билан кўрган гувоҳнинг кўрсатувларини тўлдиришга, кимнинг кўрсатувлари ҳақиқатга тўғри эканлигини ҳал қилишга имкон беради. Айбловчи ва оқловчи далиллар. Бундай бўлиниш ҳақиқий маълумотлар мазмунига асосланган. Мазкур шахс томонидан жиноят содир этилганини кўрсатадиган далиллар ёки жиноий жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатлар айбловчи далиллар деб эътироф этилади. Оқловчи далиллар – жиноят содир этганликда айбланаётган ёки гумон қилинаётган шахсни оқлайдиган ёхуд унинг жавобгарлигини енгиллаштирадиган ҳолатларни аниқлайдиган далиллардир. Далиллар холисона воқелик фактларини билишга хизмат қилади ҳамда уларнинг таҳлили барча ҳолатларни ўрганишга ва ҳақиқатни аниқлашга имкон беради. Бундай бўлиниш далилларни айбловга нисбатан тизимлаштиришга кўмаклашади, ҳолбуки қонун (ЖПКнинг 22-м.) ҳар бир жиноят иши бўйича айбланувчи ва судланувчини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган, шунингдек унинг жавобгарлигини ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган ҳолатларни аниқлашга ва ҳисобга олишга мажбур этади. Ҳар бир далилни тўғри баҳолаш ҳамда уни айбловчи ёки оқловчи далиллар сирасига киритиш учун барча далиллар биргаликда кўриб чиқилиши лозим. Бу бўлиниш шартлидир. Жиноят процесси борасида шундай ҳоллар бўлиши мумкинки, бир қарашда оқловчи далиллар сифатида бўлганлар кейинчалик айбловчи далиллар деб баҳоланади ва аксинча бўлиши мумкин.

Оқловчи далиллар орасида айбланувчининг алибиси (лотинча alibi – қаердадир бошқа жойда) алоҳида ўрин тутади. Ишончли исбот қилинган алиби шахсни жиноят содир этганликда айблаш имкониятини йўққа чиқаради. Алиби ҳар томонлама текширилиши лозим. Далиллар айбловчи ва оқловчиларга бўлиниши муносабати билан тез-тез учрайдиган «қораловчи далиллар» тушунчасини аниқлаб олиш зарур. Аввал адабиётда бу тушунча орқали айбловчи ва оқловчи далиллар ёки фақат айбловчи билвосита далиллар ифода этилар эди. Барча айбловчи, ҳам бевосита, ҳам билвосита далилларни қораловчи далиллар деб аташ тўғрироқ бўлади. Исботлаш предметида бош фактга, яъни шахснинг айбдорлиги ёки айбсизлигига нисбатан далиллар тўғри ва эгри далилларга бўлинади. Бу бўлинишнинг асосини исбот қилинадиган ҳолатни асослаш жараёни тузилишидаги фарқ ташкил этади. Исбот қилинадиган ҳолатни тўғридан-тўғри ва бевосита белгилайдиган далил тўғри далил, «оралиқдаги факт» орқали бу ҳолатни белгилайдиган далил эса эгри далил деб аталади. Жиноятни ўз кўзи билан кўрган гувоҳнинг кўрсатувлари, айбланувчининг бош эгиб, кейинчалик ўз айбини тан олиш ва жиноят содир этилган ҳолатлар ҳақида сўзлаб бериш шарти билан келиши – тўғри далил. Масалан, гувоҳларнинг жиноят содир этилган кунда гумон қилинувчи уйда ухламаганлиги, у жиноят содир этилган жойдан кетаётганини кўрганлиги, аввал жабрланувчига таъзирини бериш билан қўрқитгани ҳақидаги кўрсатувлари, жиноят содир этилган жойда гумон қилинувчига тегишли ашё топилгани ва ҳоказолар – эгри далиллар. Улар шунчаки «иккиламчи ҳолатлар»ни ёки «оралиқдаги фактлар»ни кўрсатади, тергов ва суд органлари эса булар ёрдамида мазкур жиноятни айнан ким содир этганлиги ҳақида хулоса чиқаришлари мумкин. Ҳуқуқий адабиётда тўғри ва эгри далилларни фарқлаш мезони юзасидан турли нуқтаи назарлар мавжуд 1 .

Тўғри ва эгри далилларни фарқлаш катта амалий аҳамиятга эга бўлиб, у қуйидагилардан иборат: 1) Тўғри далиллар эгри далиллардан яхшироқ эмас, эгри далиллар эса тўғри далиллардан ёмонроқ эмас деган фикрни англаб олишдан, тўғри далилларнинг баҳосини оширишга ҳамда эгри далилларнинг баҳосини камайтиришга йўл қўймасликдан. Тергов ва суд амалиётида шундай ишлар бўладики, улар бўйича айблов фақат эгри далилларга асосланади. Эгри далилларга асосланган суд ҳукми тўғри далилларга асосланган суд ҳукми қандай қонуний кучга эга бўлса, шундай қонуний кучга эга бўлади. 2) Гарчи эгри далилларнинг аҳамияти тўғри далилларнинг аҳамиятидан кам бўлмаса-да, жиноят ишларини судда юритиш тажрибасида эгри далиллардан фойдаланиш тўғри далиллардан фойдаланишга қараганда қийинроқдир. Тўғри далил ушбу қидирилаётган муҳим фактни бевосита, ҳеч қандай кўмаклашувчи бўғинларсиз кўрсатади. Эгри далил иккиламчи, эркин фактни бевосита кўрсатади ҳамда фақат у орқали исботлаш бурчи юклатилган шахсга қидирилаётган муҳим факт ҳақида хулоса чиқариш имконини беради. 3) Эгри далил айнан иккиламчи фактни бевосита кўрсатганлиги учун у бошқа далиллар билан узвий ўзаро боғланган ҳолда юридик аҳамиятга эга бўлади. Тегишинча, фақат эгри далилга жиноят ишини ҳал қилиш учун етарли исботловчи материал деб қараш мумкин эмас. 4) Ҳақиқий фактлар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг гумон ва тахминлари билан алмаштириб қўйилмагани учун эгри далилларнинг тасодифий эмас, балки холисона боғлиқлигини аниқлаш зарур, сабабли боғлиқлик нафақат эгри далилни, балки эгри далиллар йиғиндисини исботлаш предмети, жиноят таркиби билан бирга қамраб олиши лозим. 5) Ниҳоят, эгри далиллар йиғиндиси ушбу шахснинг унга айб қилиб қўйилаётган жиноят содир этганликда айбдорлиги ҳақида хулоса чиқариш учун етарли деб, башарти ўзининг тугалланган ҳолида у қандайдир бошқа

тахминлар, бошқа хулосалар мумкинлигини истисно этса, шунингдек ушбу хулоса фақат ягона сабабли, тегишли ҳақиқий маълумотлар йиғиндисидан ва улар ҳақидаги маълумотлардан келиб чиқадиган бўлса, эътироф этилиши мумкин. Шуни назарда тутиш керакки, исбот қилинмаган айбдорлик исботланган айбсизликка тенг, айблов ҳукми тахминларга асосланиши мумкин эмас ва у суд муҳокамаси борасида судланувчининг жиноят содир этганликда айбдорлиги сўзсиз исботланган тақдирдагина чиқарилади. Демак, эгри далиллар – тарқоқ фактлар ва улар ҳақидаги маълумотлар эмас, балки ягона таркибий қисмлари ўзаро сабабли узвий боғлиқликда ва ўзаро бир-бирини тақозо этган яхлит бирликдир. Айнан шундай кўринишда улар исботловчи ва муқаррар кучни ташкил этиб, у муайян шахснинг маълум жиноят содир этганликда айбдорлиги ҳақида фикр юритишга имкон беради. Келтирилган эгри далилларнинг таснифидан улардан фойдаланишнинг қуйидаги қоидалари келиб чиқади: 1) эгри далиллар иш бўйича фақат ўзининг йиғиндисида ишончли хулосаларга олиб келади; 2) эгри далиллар ўзаро ва исботланадиган қоида билан холисона боғланган бўлиши керак; 3) эгри далилларнинг тизими (йиғиндиси) шундай асосланган хулосага олиб келиши керакки, у аниқланган ҳолатларнинг бошқача талқинини истисно этади, ҳолатлар бу далиллар асосида айнан аниқланганидек бўлганлигидан оқилона шубҳаларни истисно этади. А.Ф.Кони ёзганидек, эгри далиллар «ўз йиғиндисида ва муайян гуруҳда бўлганида бир-бирини мустаҳкамлаб, тасдиқлаб ва боғлаб алоҳида аҳамиятга ва кучга эга бўлади. Бу иккиламчи майда ҳолатлар жиноят ва унинг учун маълум бир шахснинг айбдорлиги мавжудлиги ҳақидаги тахмин атрофида ойдинлашади, босқичма-босқич алоҳидаги шубҳани гумонга айлантириб, шунингдек унга кучли эҳтимоллик ва сўнгра унга вужудга келган мустаҳкам ишончлилик хусусиятларини бағишлайди» 1 .

Исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар (исботлаш предмети) Исботлаш предмети тўғрисидаги масала – жиноят ишларини судда юритишда нима исботланиши лозимлиги ҳақидаги масала, бошқача қилиб айтганда, жиноят ишларини судда юритиш вазифаларини ҳал қилиш учун ўрганилиши лозим бўлган ташқи дунё ҳодисаларининг йиғиндиси ҳақидаги масаладир. Исботлаш предметини тўғри белгилаш, назаримизда, жуда муҳимдир. Унинг меъёрдан ташқари кенгайтирилиши жиноят ишини тергов қилиш ва кўриб чиқишда асоссиз чўзилиб кетишга, у қонуний ва асосли ҳал қилиниши учун жиддий аҳамиятга эга бўлмаган фактлар ва ҳолатлар билан ишни «шиширишга» олиб келиши, шунингдек суриштирувчи, терговчи ва суднинг эътиборини ҳақиқатан иш бўйича жиддий аҳамиятга эга бўлган фактлар ва ҳолатлардан чалғитиши мумкин. Исботлаш предметининг рухсат этилмаган чекланиши ишни тергов қилиш ва кўриб чиқишнинг тўлиқ эмаслигига ва ҳатто бир ёқламалигига, унинг кейинчалик қўшимча терговга ёки янгидан судда кўришга қайтарилишига сабаб бўлади. Шуни таъкидлаш керакки, дастлабки тергов ва суд муҳокамасининг тўлиқ эмаслиги ва бир ёқламалиги – энг тарқалган, суд ҳукмининг қонунийлиги ва асослилигини аепелляция, кассация ёки назорат тартибида текширишда унинг бекор қилинишига сабаб бўладиган асосдир (ЖПКнинг 484, 485-м.). Демак, жиноят иши бўйича исботлаш предметининг ҳам кенгайиши, ҳам торайиши жиноят ишларини судда юритишдаги қонунийлик асосларига зид келади. Шундай қилиб, жиноят ишининг тўғри, қонуний ва асосли ҳал қилиниши учун ҳақиқатан жиддий аҳамиятга эга бўлган фактлар ва ҳолатларгина исбот қилиниши керак. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 82-моддасида исботлаш предмети – жиноят ишини тергов қилиш ва ҳал қилишда аниқланиши лозим бўлган масалалар рўйхати белгиланган. Лекин бу

мажбурий рўйхат муайян ишга кўра бошқа, аниқланиши лозим бўлган факультатив қоидалар билан тўлдирилиши мумкин. Жиноят ишлари ўз хусусиятига эга, шунинг учун ҳам айнан қайси ҳолатлар ва фактларни қандай далиллар ёрдамида аниқлаш кераклигини олдиндан белгилаш мумкин эмас. Масалан, одам ўлдириш жиноятининг содир этилганини исбот қилиш моддий бойликларни совуришни ҳамда бунда шахсларнинг айбдорлигини исбот қилишдан фарқ қилади. Қонунда жиноят ишлари бўйича исботлаш предметини белгилаш: 1) иш бўйича ҳақиқатни тўла аниқлашга; 2) жиноятни тўғри таснифлашга; 3) шахснинг айбдорлигини аниқлашга; 4) жазонинг алоҳида хусусиятли ва адолатли бўлишига; 5) жиноятчиликка қарши кураш янада мақсадга мувофиқ бўлишига хизмат қилади. Жиноят ҳодисаси – ижтимоий хавфли қилмишнинг мавжудлиги (ёки йўқлиги) – имкони борича тўлиқ ва синчковлик билан аниқланиши керак. Ташқи аломатларига кўра муайян ҳодиса жиноят бўлиб туюлиши мумкин, амалда эса бундай бўлмаслиги ҳам мумкин. Бошқа томондан, одамни ҳаётдан маҳрум қилиш ўзини ўзи ўлдириш ниқобида амалга оширилиши мумкин. Исботлаш хусусияти, предмети ва ҳажми жиноятнинг тури, муайян кўринишига боғлиқдир. Масалан, босқинчилик ёки автотранспорт жинояти фактини аниқлаш ўғриликдан фарқли ўлароқ бошқа далилларни талаб этади. Жиноят иши юритилишини тамомлаш, ишни айблов хулосаси билан судга юбориш ва айблов ҳукми чиқариш учун қуйидагилар исботланган бўлиши керак: 1) жиноят объекти, жиноят туфайли етказилган зиённинг хусусияти ва миқдори, жабрланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатлар; 2) содир этилган жиноятнинг вақти, жойи, усули, шунингдек Жиноят кодексида кўрсатиб ўтилган бошқа ҳолатлари, қилмиш ва вужудга келган ижтимоий хавфли оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланиш; 3) жиноятнинг ушбу шахс томонидан содир этилганлиги; 4) жиноят тўғри ёки эгри қасд билан ёхуд бепарволик ёки ўз-ўзига ишониш оқибатида содир этилганлиги, жиноятнинг сабаблари ва мақсадлари;

5) айбланувчининг, судланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатлар (ЖПКнинг 82-м.). Аслида сўз жиноятнинг жиноий-ҳуқуқий тавсифи ҳақида юритилмоқда. Қилмишни тўғри таснифлаш учун жиноят объектини аниқлаш зарур. Зарар етказилган ижтимоий муносабатларни аниқламасдан туриб жиноят таркиби учун жиноий-ҳуқуқий меъёрни топиш мумкин эмас. Зарар хусусияти ва миқдори жиноятни маъмурий ҳуқуқбузарликдан ва интизомий ножўя ҳаракатдан фарқлашга, шунингдек ЖК моддасининг тегишли қисми бўйича таснифлашга ҳамда жиноят туфайли етказилган мулкий зиённи қоплаш тўғрисидаги масалани ҳал қилишга ёрдам беради. Жабрланувчи шахсини тавсифловчи ҳолатлар жиноят содир этилганлик сабабларини ва унга имкон берган шароитларни аниқлашга ёрдам беради. Зарур ҳолларда уларсиз дастлабки терговда жиноят сабабларини ва унга имкон берган шароитларни бартараф этиш тўғрисидаги тақдимномани киритиш, суд шунга ўхшаш хусусий ажрим чиқариши ёки жиноятларнинг олдини олиш чораларини кўриши мумкин эмас. Жиноят ишини қўзғатиш, қўзғатилган жиноят ишини тугатиш ва содир этилган қилмишни таснифлаш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш учун жиноятнинг холисона томонининг мажбурий ва факультатив аломатларини белгилаш зарур. Айрим ҳолатларда жиноят содир этилган вақт, жой ва усул каби аломатлар жиноят иши бўйича тўғри қарор қабул қилиш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Чунки жиноят табиий офат пайтида ёки алоҳида тартиб белгиланган жойда ёхуд кўп одамлар ҳаёти учун хавфли усул билан содир этилганда бу ҳолат қилмишга баҳо беришни тубдан ўзгартиради ҳамда бошқа ёндашувни талаб этади. Сабабий боғланишни, хусусиятни аниқлаш нафақат жиноятнинг таснифини ўзгартиради, балки жиноят иши тақдири тўғрисидаги масалани ҳам ҳал қилиши мумкин. Жиноятни тергов қилиш айб шаклини белгилаш, унинг сабаблари ва мақсадларини аниқлаш демакдир. Буларсиз жиноятни таснифлаш ва жиноят ишининг келгуси тақдирини белгилаш, шунингдек айбдорни жазолаш

тўғрисидаги масалани ҳал қилиш мумкин бўлмайди. Жиноят сабабларини аниқлаш дастлабки тергов ва суд органлари фаолиятининг таркибий қисмидир. Жиноят субъектив томонининг аломатларисиз жиноят таркибини аниқлаш ҳам мумкин эмас. Ниҳоят, айбланувчи, судланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатларни аниқламасдан ишни судга топшириш тўғрисидаги масалани ҳал қилиш мумкин эмас. Бусиз жазо тури ва миқдорини ҳам тўғри танлаш мумкин эмас. ЖПКнинг 82-моддасида кўрсатилган ҳолатларнинг ҳар бири алоҳида ва уларнинг барчаси биргаликда айблаш ва ҳукм қилиш учун асослар ҳисобланади. Уларнинг бирон-бирини аниқламаслик ҳамда бирон-бирига эътибор бермаслик ҳақиқатнинг очилишига тўсқинлик қилади, чунки улар бир-бирининг ўрнини босмайди. Мазкур жиноят процессуал меъёр тўла ҳажмда татбиқ этилиши лозим. Акс ҳолда жиноятнинг тергов қилинишига ва суд муҳокамасига путур етиши мумкин. Исботлаш предметига кирадиган ҳолатларни аниқлаш тартиби ва усуллари жиноят процессуал қонунни тартибга солиб туради. Жиноят ҳодисаси борлигини ўз вақтида аниқлаш, жиноий хатти-ҳаракатларнинг олдини ўз вақтида олиш, далилларни топиш, текшириш ва қайд этиш келгусида бундай хавфли қилмишларнинг содир бўлмаслиги юзасидан амалий чора- тадбирларни ишлаб чиқиш имконини беради. Шахс ҳаракатларида муайян жиноят таркиби аломатларини аниқлаш унинг шахсий жиноий жавобгарлиги асоси эканлигини ҳисобга олиб, қатор олимлар исботлаш предметининг бу қисми ҳақидаги маълумотларни муҳим омил деб аташади. Кўрсатилган ҳар бир жиноят иши бўйича исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар билан биргаликда ЖПКнинг 82-моддасида санаб ўтилмаган бошқа фактлар ва ҳолатларни исботлаш зарурати вужудга келиши мумкин. Масалан, гумон қилинувчи қайси кийимда бўлганлигини, айбланувчи, гувоҳ муайян вақтда қаерда бўлганлигини, жиноят содир этилган жойда топилган ашё кимга тегишлилигини исботлаш ва ҳоказолар. Бундай фактлар

ҳолатларни аниқлаш учун «оралиқдаги тезислар» ёки бошқа ёрдамчи маълумотлар ҳисобланади. Жиноят иши бўйича аниқланадиган, бундай тусдаги ёрдамчи фактлар юридик адабиётда аксарият ҳолларда «исботловчи фактлар» деб аталади. Ёрдамчи фактлар гувоҳлар ва жабрланувчиларнинг айбланувчи билан ўзаро муносабатларини, бу шахслар ўртасида боғлиқлик борлигини аниқлаш учун аҳамиятлидир. Эҳтиёт чорасини танлаш, бекор қилиш ёки ўзгартиришда, шахсни жабрланувчи деб эътироф этишда далиллар талаб этилади. Тергов ва суд органлари қабул қиладиган қарорлар далилларга асосланиши керак, акс ҳолда улар ихтиёрий ва қонунга хилоф бўлиши мумкин. Далиллар ёрдамида «оралиқдаги» қарорларни қабул қилиш учун асосларни белгилаш судда ишларни юритишда шахс ҳуқуқларининг кафолати бўлиб хизмат қилади. Айрим олимларнинг фикрига кўра, жиноят ишлари бўйича аниқланадиган ҳолатларни уч гуруҳга бўлиш мумкин 1 . Улардан бирини қонунда жиноят ишини ҳал қилиш учун, яъни ишни тугатиш тўғрисидаги қарор ёки ажрим ёхуд жиноят ишининг юритилишини тамомлайдиган бошқа қарор учун асослар сифатида назарда тутилган юридик фактлар (ҳолатлар) ташкил этади. Қонунда ва юридик адабиётда исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар исботлаш бош факти ёхуд предмети ёки айблаш ва ҳукм қилиш учун асослар (ЖПКнинг 82, 548, 566-м.) деб аталади. Иккинчи гуруҳни иш юритилишини тамомлашдан олдин қабул қилинадиган айрим қарорлар: жиноят ишини қўзғатиш тўғрисида, процессуал мажбурлов чораларини қўллаш, экспертиза тайинлаш тўғрисида ва бошқалар учун асослар сифатида қонунда назарда тутилган юридик фактлар ташкил этади. Учинчи, сон жиҳатидан энг кўп ва хилма-хил гуруҳ юридик аҳамиятдан маҳрум, лекин жиноят процессида биринчи икки гуруҳнинг юридик фактларини аниқлаш учун тадқиқ этиладиган ҳолатлардан ташкил топади. Улар исботловчи ёки исботлашга тааллуқли иккиламчи ёхуд ёрдамчи фактлар деб аталади.

Дастлабки тергов ва суд муҳокамаси даврида вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишлар бўйича ЖПКнинг 82-84-моддаларида кўрсатилган ҳолатлардан ташқари қуйидагилар исботланиши лозим: вояга етмаган айбланувчининг аниқ ёши (туғилган йили, ойи, куни); вояга етмаганнинг шахсига хос хусусиятлар ва унинг саломатлиги ҳолати; унинг турмуш ва тарбияланиш шароитлари; катта ёшли далолатчилар ва бошқа иштирокчиларнинг бор ёки йўқлиги (ЖПКнинг 548-м.). Тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш тўғрисидаги ишлар бўйича ҳам исботлаш предмети маълум хусусиятларга эга (ЖПКнинг 566-м.). Ақли норасонинг ижтимоий хавфли қилмиши тўғрисидаги иш юзасидан қуйидагилар исботланиши лозим: 1) ЖПК 82-моддасининг 1, 2 ва 5-бандларида назарда тутилган ҳолатлар; 2) шахс қилмиш содир этган вақтида сурункали руҳий касал эканлиги, руҳияти вақтинча бузилганлиги, ақли заифлиги ёки бошқача касаллиги, шунинг оқибатида унинг ақли норасо ҳолатда бўлганлиги, яъни ўз ҳаракатларини идрок эта олмаганлиги ёки ўз ҳаракатларини идора қила олмаганлиги; 3) мазкур шахснинг дастлабки тергов юритиш ва суд муҳокамаси вақтидаги руҳий ҳолати. Шу билан биргаликда жиноят содир этганидан сўнг руҳий касалликка дучор бўлиб қолган шахснинг иши бўйича, шунингдек ижтимоий хавфли қилмиш содир этган ақли норасо шахснинг иши бўйича шахснинг бундай кейинги хатти-ҳаракати ўзи ва атрофдагилар учун хавф туғдириши мумкинми-йўқми эканлиги, унинг даволанишга муҳтожлиги ёки муҳтож эмаслиги, унга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари қўлланишига зарурат бор ёки йўқлигини ва қандай чоралар қўллаш лозимлигини ҳал қилиш учун асос бўладиган ҳолатлар ҳам исботланиши лозим. Шахсни реабилитация қилишнинг асоси сифатида исботланиш предметини қуйидаги ҳолатлардан бири ташкил этади:

1) иш қўзғатилган ва тергов ҳаракатлари ёки суд муҳокамаси ўтказилган иш бўйича жиноий ҳодиса юз бермаган бўлса; 2) унинг қилмишида жиноят таркиби бўлмаса; 3) унинг содир этилган жиноятга дахли бўлмаса (ЖПКнинг 83-м.). Муайян ҳодиса ва у билан боғлиқ аниқланиши шарт бўлган ҳолатлар ҳақиқий воқеликда рўй берган фактлар йиғиндисидир. Бу фактлар ҳамиша аниқ, шунинг учун муайян иш юзасидан исботлаш предмети, шунингдек жиноят содир этган шахс ва жиноятнинг ўзига хосдир. Бунда қонунда айтиб ўтилган «ҳолатлардан» ҳар бири одатда нафақат битта муайян фактда, балки улар йиғиндисида ифода этилади. Айни вақтда исботлаш предмети умумлашган чизмасининг мавжудлиги ҳақиқий ҳолатни аниқлаш бўйича фаолиятни шундай тарзда йўналтирадики, натижада ҳодиса манзарасини қайта яратишда жиддий камчиликларга йўл қўйилмайди ва бу ҳаракатлар самарасиз бўлмайди. Исботлаш предметининг қонунда берилган таърифи битта эпизоддан иборат бўлган ҳамда бир шахс томонидан содир этилган ҳодиса тадқиқ этиладиган ҳолларга нисбатан берилган. Бу нарса қонун атамаларидан келиб чиқади: жиноят ва айбланувчи ҳақида бирликда фикр юритилади. Шунинг учун бир шахснинг бир нечта жиноятлари тўғрисидаги ёки бир нечта шахсларнинг битта ёки бир нечта жиноятлар содир этганликда иштироки тўғрисидаги ишларнинг битта бирлашган юритилишида исботлаш предмети ҳар бир шахсга ва ҳар бир эпизодга нисбатан «икки карра», «уч карра» ва шу сингари кўпаяди. Исботлаш предмети жиноят судлов ишларини юритишнинг барча босқичлари учун бир хилдир. Барча босқичлар: бир хиллари, асосийлари (дастлабки тергов ва суд муҳокамаси) – бевосита, исботлаш предметига кирадиган ҳолатларнинг бутун доирасини исбот қилиш орқали; иккинчилари, (жиноят иши қўзғатилишини) таъминлайдиганлари бевосита бу ҳолатларнинг айримларини иш юритишни бошлаш ёки давом эттириш асослари ва шароитларини аниқлаш учун зарур доираларда исбот қилиш

орқали; учинчилари, назоратга оид (аппеляция, кассация ва назорат тартибида иш юритиш) – билвосита, ҳукм, ажрим, қарорни қайта кўриб чиқишга асослар бор ёки йўқлигини исбот қилиш орқали ҳақиқатни ишончли ва тўла аниқлашга йўналтирилгандир. Шундай қилиб, исботлаш предмети – тадқиқ этилаётган ҳодисанинг ҳар бир муайян ҳолда жиноят ишини тўғри ҳал қилиш ҳамда судда иш юритиш вазифаларини татбиқ этиш учун жиддий хусусиятлари ва алоқаларини ифода этадиган ҳолатлар тизимидир. Бу ҳолатлар процессуал исбот қилиш орқали, яъни қонун назарда тутган воситалар ва усуллар ёрдамида аниқланади. Муайян жиноят иши бўйича исботлаш предметини тўғри аниқлаш тергов ва суд органларининг мақсадга мувофиқ фаолиятининг, иш ҳолатларининг тўла, ҳар томонлама, холисона тадқиқ этилишининг шартларидир. Исботлаш доираси Исботлаш предмети ва доираси ўзаро боғлиқ, лекин ҳар хил тушунчалардир. Исботлаш предмети иш бўйича қидириладиган фактларни аниқлаш учун жалб қилинадиган далиллар доирасини белгилайдиган фактлар йиғиндисидир. Далиллар доираси, исботловчи материални тадқиқ этиш чегаралари исботлаш чегарасини белгилайди. Исботлаш доираси – исботлаш предметининг далиллари бўлиб хизмат қиладиган фактларни аниқлаш ва тадқиқ этиш чегарасидир. Агар исботлаш предмети жиноят ишини тўғри ҳал қилиш имконини берадиган, қидириладиган ҳолатлар мажмуи бўлса, исботлаш доираси – бундай ҳолатларни аниқлаш учун зарур бўлган далиллар йиғиндисидир. Исботлаш доираси – фактлар ва ҳолатлар суммасининг шундай етарлилигини таъминлашдирки, у қонун, ҳуқуқий онг ва амалиёт асосида терговчи ва судьяларга исботлаш предметининг барча элементлари амалда мавжудлигига ички ишонч ҳосил қилиш имконини беради.

Исботлаш доирасини тўғри белгилаш муайян жиноят ишига боғлиқ бўлади ҳамда маълум қарор қабул қилиш учун далиллар етарлилиги ва ишончлилигининг аниқланишини таъминлайди. Аммо муайян иш бўйича исботлаш предметига кирадиган ҳолатлар доирасини олдиндан белгилаш мумкин эмас. Содир этилган ҳодиса тахминларини ишлаб чиқиб ва текшириб, терговчи, биринчи навбатда, бундай ҳолатларнинг чегарасини белгилайди ва аниқлайди. Улар процесс иштирокчиларининг илтимосномасига кўра ҳам белгиланиши мумкин. Масалан, агар муштлашув гувоҳлари 10 киши бўлган бўлса, ўз кўзи билан кўрганларнинг ҳаммасини гувоҳлар сифатида сўроқ қилиш ҳамма вақтда ҳам зарур бўлмайди. Далилларнинг етарли эмаслиги, яъни исботлаш чегарасини асоссиз торайтириш ёки асоссиз кенгайтириш судда иш юритишда жиддий камчилик бўлади. Хусусан, А.Ф.Кони терговнинг жиддий камчилигини терговчи томонидан иш бўйича исботлаш доирасининг бузилишида кўрган. Бунда жиноят таркибини ва унинг зарур аломатларини лозим даражада англаб олмаслик терговчини мазкур жиноятда кимнингдир айбдорлиги ҳақидаги хулоса учун аҳамияти бўлиши мумкин (керак) бўлмаган шундай ҳолатларни тадқиқ этиш йўлига олиб киради ёки «ақлни ишлатмасдан уни (терговчини) шундай ишга ҳеч қандай дахли бўлмаган ҳаракатлар ёхуд ҳодисалар ҳақидаги ўринсиз қизиқувчанликка ундайди» 1 . Жиноят бўйича иш юритишнинг у ёки бу пайтда тадқиқ этиш доирасини белгилашда, муайян қарор қабул қилишда (масалан, шахсни айбланувчи сифатида иштирок этишга жалб қилиш ёки терговни тугатиш, ҳукм чиқариш тўғрисида) қонуний ва асосли қарор қабул қилиш учун айнан қандай ҳолатлар ҳақида қандай билим даражасига эришиш кераклигидан келиб чиқиш керак. Мисол учун, шахсни ишда айбланувчи сифатида иштирок этишга жалб қилиш пайтида иш ҳолатларини тадқиқ этиш доираси тугамаган бўлиши мумкин, чунки тергов давом эттирилади, дастлабки тергов тамомланган

пайтга келиб эса, иш бўйича аҳамиятли барча ҳолатлар холисона, тўла ва ҳар томонлама тадқиқ этилган бўлиши керак. Далилларни текшириш ва баҳолаш учун аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар ҳам иш учун аҳамиятлидир. Мисол учун, гувоҳ кўрсатувларининг ишончлилигини баҳолаш учун гувоҳ ҳикоя қилиб бераётган ҳодисани у кўрсатган жойдан кузатиш мумкин ёки мумкин эмаслигини аниқлаш керак бўлиб қолади. Баъзан амалиётда дастлабки терговда тадқиқ этишнинг ҳақиқий доираси зарур доирадан кенгроқ бўлиши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, тергов қилиш борасида, кейинчалик маълум бўлганидек, иш бўйича аҳамиятли бўлмаган, айблов ҳукмига киритилмаган ҳолатлар аниқланган, шунинг учун ҳам суд уларни тадқиқ этиши шарт бўлмайди. Суд ўз ташаббусига кўра, шунингдек прокурор ёки суд муҳокамаси бошқа иштирокчиларининг илтимосномаси бўйича янги далиллар тўплаши ва текшириши, янги ҳолатларни аниқлаши керак. Бу, ўз навбатида, шунга олиб келиши мумкинки, суд терговида тадқиқ этиш доираси дастлабки терговга қараганда кенгроқ бўлади. Исботлаш доирасининг бундай ўзгариши, ўз навбатида, исботлаш предметини ташкил этадиган бошқа ҳолатларни аниқлашга сабаб бўлиши мумкин, бунинг натижасида айблов судда ўзгартирилиши ёки судланувчи айбсиз деб эътироф этилиши мумкин. ЖПКнинг 22-моддаси иш бўйича ҳолатларнинг синчковлик билан, ҳар томонлама, тўла ва холисона текширилишини, айбланувчини ёки судланувчини ҳам фош қиладиган, ҳам оқлайдиган, шунингдек унинг жавобгарлигини ҳам енгиллаштирадиган, ҳам оғирлаштирадиган ҳолатларнинг аниқланишини талаб этади. ЖПКнинг 414-моддаси суд муҳокамасининг доирасини, судда жиноят ишини муҳокама қилиш фақат айбланувчиларга нисбатан олиб борилишини белгилайди. Айбловнинг суд томонидан оғирроғи билан ёки дастлабки айбловга нисбатан фактик ҳолатлари жиддий фарқ қиладиган айблов билан ўзгартирилишига йўл

қўйилмайди. ЖПКнинг 482-моддасида юқори судда жиноят ишини кўриш доираси ҳақида фикр юритилади. Равшанки, иш бўйича аҳамиятли бўлган ҳар қандай ҳолат исбот қилиниши керак. Демак, исботлаш предметига ҳам кирадиган, ҳам кирмайдиган, аммо муайян иш бўйича аҳамиятга эга бўлган барча ҳолатларни аниқлаш учун зарур ва етарли далиллар тўпланиши керак. Шундай қилиб, исботлаш доираси – иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни ҳар томонлама, тўла ва холисона аниқлаш учун етарли бўлган далиллар йиғиндисидир.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.. Международный пакт о гражданских и политических правах. Международная защита прав и свобод человека . Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3. . Основные принципы независимости судебных органов. Международные права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4. Всеобщая декларация прав человека. – Права человека. Основные международные документы: Сборник документов. М.: Международные отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76). 6. У головно-процессуальный кодекс Республики Узбекистан. – Т.: Адолат, 1999. 7. « Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги Қонуни. 8. Жиноий жазоларни либераллаштириш муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят процессуал кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида. Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 29 августдаги Қонуни. 9. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида” ги Қонуни (янги таҳрирда). 2001 й. 29 август. 10. Уголовный кодекс РУз от 22 сентября 1994 г. – Т.: Адолат, 1995 г.

Похожие

Қонунларимизда фуқароларнинг уй-жойга бўлган ҳуқуқларининг ҳимоя қилиниши

Айбсизлик презумпциясида исботлаш асослари

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар

Хужалик процессида исботлаш ва далиллар

Мехнат ишлари буйича исботлаш ва далиллар