Мехнат ишлари буйича исботлаш ва далиллар - Юриспруденция - Рефераты

Мехнат ишлари буйича исботлаш ва далиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

www.arxiv.uz Мехнат ишлари буйича исботлаш ва далиллар Судлар томонидан меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар юзасидан чиқарилаётган ҳал қилув қарорларининг қонуний, асосли ва адолатли бўлишининг энг муҳим шартларидан бири иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатларнинг тўлиқ аниқланиши ва ушбу ҳолатларнинг исботланишидир. Мазкур шартларни тўғри бажармай туриб, низоли ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи меҳнат ҳуқуқи нормаларини тўғри қўллаш мумкин бўлмайди. Бизга маълумки, судья арз қилинган талабларнинг хусусиятидан келиб чиқиб, ҳар бир фуқаролик иши бўйича далиллар доирасини белгилайди. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоли ишларни ҳал этиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган далиллар асосан ишни судда кўришга тайёрлаш босқичида аниқланиши ва уларни ўз вақтида суд мажлисига тақдим этилиши таъминланиши лозим бўлади. Судлар томонидан меҳнатга оид ҳуқуқий муносалатлардан келиб чиқаётган ишлар юзасидан чиқарилаётган ҳал қилув қарорининг қонуний, асосли ва адолатли бўлишининг энг муҳим шартларидан бири иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатларнинг тўлиқ ва ушбу ҳолатларнинг исботланишидир. Мазкур шартларни тўлиқ бажармай туриб, низоли ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи меҳнат ҳуқуқи нормаларини тўғри қўллаш мумкин бўлмайди. Бизга маълумки, судья арз қилинган талабларнинг хусусиятидан келиб чиқиб, ҳар бир фуқаролик иши бўйича далиллар доирасини белгилайди. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоли ишларни ҳал этиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган далиллар асосан ишни судда кўришга тайёрлаш босқичида аниқланиши ва уларни ўз вақтида суд мажлисига тақдим этилиши таъминланиши лозим бўлади. Айнан, фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш вазифаларидан бири ҳам судларнинг ишни ҳал этиш учун зарур бўлган далиллар доирасини

www.arxiv.uz аниқлаш ва уларнинг ўз вақтида суд мажлисига тақдим этилишини таъминлашдан иборатдир. Меҳнат ишлари бўйича тарафлар ва процесснинг бошқа иштирокчилари томонидан тақдим этилган далилларнинг дахлдорлиги масаласини ҳал қилар экан, судья ушбу шахсларга айнан қайси ҳолат мазкур далиллар билан исботланиши мумкинлигини кўрсатишларини таклиф қилади. Иш юзасидан у ёки бу далилнинг тақдим этилиши ходим билан тузилган меҳнат шаротномасини бекор қилиш асосларига кўпроқ боғлиқ бўлади. Бинобарин, штатлар қисқарганлиги муносабати меҳнат шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги ишларда ишни ҳал этиш учун зарур бўлган далиллар сифатида штатлар жадвали эътироф этилади. Шу ўринда айтиш жоизки, меҳнат шартномасини МКнинг 100-моддаси 2-қисми 1-банди билан бекор қилиш учун фақат ходимлар сони (штати) ёки иш хусусиятининг ўзгаришига олиб келган ишлар ҳажмининг қисқарганлиги асос бўлавермайди. Демак, мазкур туркумга оид бўлган ишларни судда мазмунан кўриб ҳал қилиш учун зарур бўлган далил сифатида ҳар доим ҳам штатлар жадвали эътироф этилмайди. Хусусан, технологиядаги, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишдаги ўзгаришларни исботлаш учун суд иш берувчидан корхонанинг штатлар жадвалини талаб қилиш мақсадга мувофиқ эмас. Ўз меҳнат вазифасини бир марта қўпол равишда бузганлиги туфайли меҳнат шартномаси бекор қилинган ходимларни ишга тиклаш тўғрисидаги ишларни ҳал этиш учун зарур бўлган далиллар жумласига Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракти)ни бекор қилишни тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида"ги 1998 йил 17 апрел қарорининг 34-моддасига кўра, корхона мулкдори (ваколатли орган) билан корхона раҳбари ўртасида тузилган меҳнат шартномаси, интизом тўғрисидаги Низом ва уставлар, корхоналарнинг ички меҳнат тартиб қоидаларини киритишимиз мумкин. Меҳнат кодексининг 100-моддаси 2-қисми 1,2,6-бандлари билан ишдан бўшатилган ходимларни ишга тиклаш тўғрисидаги ишларни судда кўришга

www.arxiv.uz тайёрлаётган судья, албатта ишдан бўшатилганда бериладиган сумма ҳақидаги маълумотномани ҳам талаб қилиб олади. Чунки аввалги ишга тикланган ходимга ўртача ойлик иш ҳақини ундириш жараёнида унга тўланган ишдан бўшатилганда бериладиган сумма қайтарилиши керак. Агар ишга тиклаш ва мажбурий бўш юрганлиги учун иш ҳақи ундириш тўғрисидаги меҳнат иши ғайриқонуний равишда бошқа ишга ўтказиш билан боғлиқ бўлса, у ҳолда даъвогар яъни ишга киришганлигини тасдиқловчи далил (масалан, табелдан кўчирма)ни судья талаб қилиб олиши мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, бошқа ишга ўтган барча вақти учун тўланган иш ҳақи миқдори тўғрисида маълумотномани ҳам талаб қилиб олади. Ундан ташқари, судья ходимнинг бошқа ишга ўтказишга сабаб бўлган ишлаб чиқариш зарурияти, вақтинча ишга келмаган ходим ўрнига қўйиш, бекор туриб қолганлигини, ножўя хатти-ҳаракат содир этиш ҳолатларини тасдиқловчи далилларни талаб қилиб олиши керак. Бундай далиллар жумласига: билдиришномалар, комиссия томонидан тузилган далолатномалар, маълумотлар ва бошқалар кириши мумкин. Маънавий зарарни ундириш ҳақидаги талаблар мавжуд бўлган меҳнат ишларини судда кўришга тайёрлаш ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Мазкур босқичда суд тарафларнинг талаб ва эътирозларини асослайдиган фактларни, шунингдек, низони тўғри ҳал этиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган бошқа исботлаш предметларини аниқлаши лозим. Маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича исботлаш предмети бўлиб қуйидагилар тан олинади: 1) жавобгар томонидан содир этилган ҳаракат (ҳаракатсизлик) билан даъвогарга етказилган маънавий зарар ўртасидаги сабабий боғланиш, жавобгарнинг хатти-ҳаракатлари нималардан иборат эканлиги ва унинг қачон содир этилганлиги; 2) жавобгар томонидан содир этилган ушбу ҳаракат (ҳаракатсизлик) натижасида даъвогарнинг қандай шахсий номоддий ҳуқуқлари бузилганлиги; 3) даъвогарнинг жисмоний ва руҳий азобланиши нимада акс этганлиги;

www.arxiv.uz 4) зарар етказувчининг айб даражаси; 5) жабрланувчининг шахсий хусусиятлари; 6) тўловнинг миқдори. 1 ФПКнинг 57-моддаси 1-қисмига мувофиқ, ҳар бир тараф ўзининг талаблари ва эътирозларига асос қилиб кўрсатган ҳолатларни исботлаши шарт. Маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича исботлаш бурчи қуйидагича тақсимланади, яъни даъвогар қуйидагиларни исботлаши шарт: 1) маълум бир ҳолатда ва аниқ бир шахслар томонидан зарар етказилганлигини; 2) жисмоний ва руҳий азобларнинг даражасини ва улар нималарда акс этганлигини; 3) етказилган зарар билан жисмоний ёки руҳий азоблар ўртасидаги сабабий боғланишни; 4) етказилган маънавий зарарнинг миқдорини. Жавобгар зиммасига юклатилган исботлашнинг бурчи ҳақида шуни айтиш жоизки, бу масалада меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган маънавий зарарни ундириш ҳақидаги ишлар ўзига хос хусусиятларга эгалиги билан ажралиб туради. Бизга маълумки, ходимнинг ишдан бўшатилганлигининг қонунийлиги ёки унинг соғлиғига, мол-мулкига зарар етказилмаганлиги, меҳнат шартномасини бекор қилиш таърифи меҳнат қонунларига мувофиқ келишлиги ва умуман ходимнинг меҳнат ҳуқуқлари бузилмаганлигини исботлаш бурчи иш берувчи-жавобгар зиммасига юклатилади. Худди шунингдек, ходимга ўз хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) оқибатида маънавий зарар етказилмаганлигини исботлаш бурчи ҳам иш берувчи зиммасига юклатилади. Бошқача қилиб айтганда, жавобгар 1 Степанов М.А. Предмет доказывания по гражданским делам о компенсации морального вреда // Закон и право. № 12, 2000. 35с.;Эрделевский А.М. Компенсация морального вреда в России и за рубежом.-М., 1997. с 177.

www.arxiv.uz зиммасида зарар етказишда ўз айбининг мавжуд эмаслигини исботлаш бурчи ётади. Айрим ҳолларда зарар етказувчининг айби мавжуд бўлиш- бўлмаслигидан қатъий назар қонун маънавий зарар учун тўловлар ундирилишини назарда тутади. Масалан, ошиқча хавф манбаи ходим меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда вафот этса ёки унинг соғлиғига етказилган тақдирда зарар етказувчининг айбидан қатъий назар маънавий зарар учун тўловлар ундирилиши лозим бўлади. Ишни судда кўришга тайёрлаш босқичида маънавий зарарни ундириш ҳақидаги ишни ҳал этиш учун зарур бўлган далиллар доирасини аниқлаш ва улар ўз вақтида суд мажлисига тақдим этилишини таъминлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ўз навбатида исботлаш бурчининг тақсимланишининг иш учун муҳим бўлган далилларни судга тақдим этиш мажбурияти билан ўзаро боғлиқдир. ФПКнинг 57-моддаси 3-қисмига кўра, далиллар тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахслар томонидан тақдим этилади. Агар қўшимча далиллар тақдим этиш тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахслар учун қийинчилик туғдирса, суд уларнинг илтимосномасига кўра далиллар тўплашда уларга ёрдам кўрсатади. Хусусан бошқа судларга суд топшириқларини жўнатади, зарур ҳолларда далилларни таъминлаш тартибида жойга бориб кўздан кечириш ўтказади, гувоҳлар сўроқ қилинади, ёзма ва ашёвий далиллар талаб қилиб олинади. Маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича исботлаш воситаларининг барча турлари қўлланилиши мумкин, яъни тарафлар ва учинчи шахслар ҳамда гувоҳларнинг кўрсатувлари, ёзма ва ашёвий далиллар, экспертларнинг хулосалари (ФПКнинг 56-моддаси) шулар жумласидандир. Бошқа туркумдаги низоли ишлардан фарқли равишда маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича ашёвий далилларга камроқ мурожаат қилинади. Ҳолбуки, маънавий зарар учун тўлов суммасини аниқлаш учун ходимнинг шахсий хусусиятлари ва унинг ишчанлик обрўсини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам айрим муаллифлар

www.arxiv.uz ходимнинг рухий хусусиятларини аниқлаш мақсадида суд-руҳий экспертизасини тайинлаш мақсадга мувофиқдир деган фикрни илгари сурадилар. 2 Маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича барча далиллар фуқаролик процессуал қонунчиликнинг далилларнинг дахлдорлиги, исботлаш воситаларига йўл қўйилиши ҳақидаги талаблар асосида тўпланиши шарт. Ишни судда кўришга тайёрлаш жараёнида судья далилларни таъминлаш чораларини кўришга алоҳида эътибор бериши лозим. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш ва уларни кўриш муддатлари тўғрисида"ги 1999 йил 24 сентябр қарорида судья ишни судда кўришга тайёрлаш жараёнида далилларни таъминлаш бўйича чоралар кўриши мумкинлиги ва судга ариза берилган вақтдан бошлаб даъво таъминланишини назарда тутишлиги таъкидланган. 3 Шу ўринда, ишни кўришга тайёрлаётган судья бошқа судга суд топшириқларини юбориш йўли билан далилларни таъминлаш масаласини ҳал қилиши алоҳида эътиборга лойиқдир. Лекин суд амалиётида ФПКнинг 61-моддаси қоидаларини ишни судда кўришга тайёрлаш босқичида асоссиз равишда қўллаш ҳоллари ҳам учраб туради. Хусусан, бошқа шаҳар ёки туманда яшовчи тарафларни сўроқ қилиш учун асоссиз суд топшириқларини юбориш ҳоллари шулар жумласидандир. Ишни судда кўришга тайёрлаш босқичида бошқа шаҳар ёки туманда яшовчи тарафлардан суд топшириқлари юбориш асосида ёзма шаклда тушунтириш талаб қилишларининг зарурияти йўқ. Чунки ишни судда кўришга тайёрлаётган суднинг ўзи бевосита ушбу тарафлардан ёзма тушунтиришларни сўраб олишлиги мақсадга мувофиқдир. 2 Соломенка Е.А., Особенности рассмотрения судами дел о компенсации морального вреда // Российский судья. 2000, №4, 31-36 с.; Степанов М.А. Предмет доказывания по гражданским делам о компенсации морального вреда // Закон и право. 2000, №12, 31-36 с.; Избиенова Т.А., Проблемы компенсации морального вреда в сфере трудовых правоотношений // Российский судья. 2001. №4. 27-30 с. 3 Ызбекистон Республикаси Олий судининг 1999 йил 24 сентябардаги Пленуми =арорлари. «Ызбекистон Республикаси Олий суди» Тыплам.-Т., 1999. Б.48-49, 11- модда.

www.arxiv.uz Фуқаролик процессуал қонунчилигига кўра, ҳар бир тараф ўзининг талаби ва эътирозларига асос қилиб кўрсатган ҳолатларни исботлаши шарт (ФПКнинг 57-моддаси). Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоли ишлар юзасидан исботлаш бурчининг тақсимланиши ўзига хос хусусиятга эга. Хусусан, ишга тиклаш тўғрисидаги низоли ишлар бўйича исботлаш бурчи асосан иш берувчига юклатилади. Чунки иш бўйича асосий далиллар иш берувчида мавжуд бўлади. Иш берувчининг ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш жараёнида (МКнинг 100-моддаси) меҳнат қонунларини қўллаш ташаббуси иш берувчи томонидан амалга оширилади. Шунинг учун ҳам судга тақдим этилиши лозим бўлган қуйидаги далиллар: далолатномалар, ходимларнинг тушунтириш хатлари, табеллар, иш жадвали ва иш берувчида мавжуд бўлади. Лекин шу билан бирга ишга тиклаш тўғрисидаги низоли ишлар бўйича даъвогарга ҳам айрим ҳолларда исботлаш бурчи юклатилиши ҳам мумкин. Масалан, агар ходим меҳнат шартномасини бекор қилиш асосларининг ноқонуний эканлиги юзасидан низолашиб, уни бирон-бир ҳолатлар билан асосласа, албатта ушбу ҳолатни исботловчи далилларни судга тақдим этиши шарт бўлади. Масалан, меҳнат шартномаси ходимнинг прогул қилганлиги билан МКнинг 100-моддаси иккинчи қисми 4-банди билан бекор қилинган тақдирда ходим узрли сабабларга кўра ишга чиқа олмаганлигини тасдиқловчи далилларни (тиббий маълумотнома, меҳнатга лаёқатсизлик варақаси ва ҳ.к.) судга тақдим қилиши шарт. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, фуқаролик ҳуқуқи нормаларидан фарқли равишда меҳнат ҳуқуқи нормаларида меҳнатга оид низоли ишлар юзасидан исботлаш бурчининг тарафлар ўртасида тасдиқланиш тўғрисида махсус қоида мавжуд эмас ва бу ўз навбатида мазкур қоиданинг меҳнат ҳуқуқида қўлланилиши ўзининг спецификаси (махсус хусусияти)га эга эканлигидан далолат беради. Ҳуқуқий адабиётларда меҳнатга оид низоли ишлар юзасидан исботлаш бурчининг тақсимланишидаги ўзига хос хусусиятларни айрим олимлар, жумладан, С.А.Иванова ва Н.И.Адвеенколар

www.arxiv.uz низони юзага келтирувчи меҳнат ҳуқуқий муносабатнинг меҳнат низоси бўйича даъвонинг предметини ташкил этган моддий-ҳуқуқий талабнинг характери билан ҳамда боғлиқ эканлигини кўрсатади. 4 4 Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.-М.: МГУ, 1970. С. 94

www.arxiv.uz A дабиётлар : 1. Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.-М.: МГУ, 1970. 97 с. 2. Архипов В.Д., Коняев Н.И., Хорев П.С.. Комментарий к Положению о порядке рассмотрения трудовўх споров.-М.: Юрид.лит, 1976- 212 с. 3. Бару М.И. Регресснўе обязательства по трудовому праве.-М.: Госюриздат, 1962-141 с. 4. Будеев Б.А. Обязательнўе определения суда первой инстанции по гражданском делам: Свердловск: ин-т; Трудў ин-т. Свердловск. № 15; 1971.- 68 с. 5. www.akadmvd.uz

Похожие

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар

Хужалик процессида исботлаш ва далиллар

Меҳнат ишлари бўйича келишув битими ( мехнат ишлари буйича келушув битими

Мехнат ишлари бўйича судда вакиллик

Айбсизлик презумпциясида исботлаш асослари