Адвокатура институтини ислоҳ этиш айблов ва ҳимоянинг тенглигини таъминлаш масалалари - Юриспруденция - Рефераты

Адвокатура институтини ислоҳ этиш айблов ва ҳимоянинг тенглигини таъминлаш масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Адвокатура институтини ислоҳ этиш айблов ва ҳимоянинг тенглигини таъминлаш масалалари Режа: 1. Суд тергови мобайнида сўроқ қилинган шахснинг кўргазмаси 2. Судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштироки

Адвокатура институтини ислоҳ этиш айблов ва ҳимоянинг тенглигини таъминлаш масалалари Мамлакатимизда олиб борилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотининг навбатдаги босқичи вазифалари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг VI сессиясида сўзлаган нутқида аниқ ифодалаб берилган: «Фуқароларнинг қонуний ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш судларнинг ва ҳуқуқ-тартиботни муҳофаза қилиш органларининг фаолиятида асосий мазмунга айланмоғи керак. Суд жазоловчи органдан оддий одамларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилувчи органга айланиб, ҳақиқатан ҳам мустақил бўлиб қолиши лозим" 1 . Дарҳақиқат, судларнинг том маънодаги тўлиқ мустақил бўлиб, одилона қарор қабул қилишига таъсир этувчи ҳар қандай қусурликларни бартараф этилиши, бунинг учун эса, “қабул қилинган қонунларнинг кундалик турмушимизда амалга ошишини таъминловчи таъсирчан механизм яратиш лозим 2 ". Шунингдек, суд муҳокамаси чоғида айблов билан химоянинг тенг ҳуқуқлилигини таъминлаш зарурлиги ҳақидаги талаблари ҳақида жуда кўп айтиб ўтилмоқда. 2 май 2008 йил куни Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Ўзбекистон Республикасида адвокатура инстутини янада ислоҳ қилиш чора тадбирлари тўғрисида Фармони қабул қилинди. Бу масалани ҳал этиш учун бевосита давлатимиз раҳбари даражасида Фармон қабул қилинганлиги, унинг қанчалик даражада долзарб эканлигидан албатта далолат беради. Фармон мазмунига эътибор берилса , суд –ҳуқуқ тизимини янада либераллаштириш. Фуқароларнинг тергов ва суд ишини юритишнинг ҳар 1 Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. Миллий давлатчилик, истиқлол мафкураси ва ҳуқуқий маданият тўғрисида. -Т.: ИИВ Академияси, 1999. 381-382-бетлар. 2 Каримов И.А. Халқимиз жипслиги – тинчлик тараққиёт гарови: Биринчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ўн иккинчи сессиясидаги маъруза 1998 йил 28 август. -Т.: Ўзбекистон, 1998.-7б.

қандай босқичида малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқини мустаҳкамлайдиган конституциявий нормани амалга ошириш, адвокатуранинг ташкилий мустақиллигини таъминлаш, уни юқори малакали кадрлар билан тўлдириш, адвокатларнинг мустақиллиги кафолатларини кучайтириш, адвокатлик касбининг обрўси ва нуфузини ошириш мақсад қилиб қўйилган. Фармонда “жиноят процессида айблов ва ҳимоя тарафларининг тенглигини таъминлаш” масаласи ҳам алоҳида кўрсатиб ўтилган. Фармон талабларидан келиб чиқиб, жиноят процессида айблов ва ҳимоя тарафларининг тенглигини таъминлашга хизмат қилиши мумкин бўлган баъзи бир мулоҳазалар устида тўҳталиб ўтмоқчимиз. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 478-моддасида ишни юқори инстанция суди томонидан кўриш тартиби берилган бўлиб, ушбу модданинг 2-қисми 1-қисмида апелляция тартибида 2-бандида кассация тартибида прокурорлар билан тенг ҳуқуқли шартларда биринчи инстанция ва иккинчи инстанция судларининг чиқарган ғайриқонуний, асослантирилмаган ва адолатсиз қарорларига нисбатан юқори турувчи судга кўриб чиқиш учун шикоят бериш ҳуқуқи мустаҳкамланган ва амалиётда бу ҳуқуқдан кенг фойдаланиб келинмоқда. Яъни, прокурорнинг апелляция ёки кассация тартибида киритган протести ҳам жиноят процессининг шикоят бериш ҳуқуқи берилган тарафлари томонидан апелляция ва кассация тартибида киритилган шикоят билан тенг кучга эга эканлигини кўрамиз. Жиноят процессининг бу босқисида берилган шикоят ҳам протест билан тенг процессуал кучга эга ва албатта қонунда белгиланган тартибда кўриб чиқилиши шарт. Киритилган бу ҳужжатлар асосида суд муҳокамаси ўтказилади ва тарафлар суд муҳокамасида иштирок этишлари учун таклиф этиладилар. Лекин, ушбу модданинг 2-қисми 3-бандида, “ назорат тартибида- қонунда протест билдириш ҳуқуқи берилган суд раиси, прокурор ёки улар ўринбосарларининг протестларига биноан, янги очилган ҳолатлар мунособати билан эса, қонунда протест билдириш ҳуқуқи берилган

прокурор ёки унинг ўринбосари протестига биноан амалга оширилади ” деб белгилаб қўйилган. Бу эса, суд муҳокамасининг суд раиси, прокурор ёки улар ўринбосарларидан бошқа тенг ҳуқуқли иштирокчилари ҳисобланган ва қонун бўйича шикоят бериш ҳуқуқига эга бўлган процесс иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлилигини бузади. Бу нотенглик айнан, назорат тартибида қуйи турувчи судларнинг чиқарган қарорларига нисбатан эътироз билдириш ва қонунга мувофиқлигини таъминлаш борасида киритиладиган шикоят бериш ва унинг албатта кўриб чиқилиши кераклиги ҳақидаги заруратда намоён бўлади. Чунки, айнан юқорида таъкидлаганимиздек, “назорат тартибида- қонунда протест билдириш ҳуқуқи берилган суд раиси, прокурор ёки улар ўринбосарларининг протестларига биноан, янги очилган ҳолатлар мунособати билан эса, қонунда протест билдириш ҳуқуқи берилган прокурор ёки унинг ўринбосари протестига биноан амалга оширилади” деб қонунда белгиланиши натижасида қонун бўйича шикоят бериш ҳуқуқига эга бўлган процесс иштирокчиларининг ( хусусан олганда адвокатнинг) назорат тартибида берадиган шикояти юқори турувчи суд томонидан суд муҳокамасида албатта кўриб чиқилиши шартлигини белгиланмаганлиги, улар томонидан кирилаётган назорат тартибидаги шикоятларни яна бир босқичда кўриб, қонунийлигини таъминлаш имкониятидан маҳрум этмоқда. Қолаверса, апелляция ва кассация инстанция судлари айнан бир ҳудудда, бир раҳбар шахснинг назоратидаги, бошқача қилиб айтганда бир вилоят худудининг ўзида судяларнинг бир- бирини йўл қўйган хатосини ўзаро яшириш доирасида қолиб кетишига ва натижада баъзи ғайриқонуний, асослантирилмаган ва адолатсиз қарорларнинг ўз кучида қолиб кетишига сабаб бўлади. Шунингдек, назорат тартибида шикоят берган тарафларнинг арзномалари юзасидан жиноят ишларини юқори турувчи суд муҳокамасида кўриб чиқилмасдан, номига, юзаки жавобларни кўзбуямачилик учун юбориш ҳолатларига йўл қўйилишига сабаб бўлмоқда.

Агарда, қонун йўли билан суд муҳокамасининг тенг ҳуқуқли иштирокчилари бўлиши лозим бўлган қонун бўйича шикоят бериш ҳуқуқига эга бўлган процесс иштирокчиларининг назорат тартибидаги берган шикоятларини юқори турувчи суд, аксари ҳолларда Ўзбекистон Республикаси Олий Суди даражасида назорат тартибида суд муҳокамасида кўриб чиқилиши шартлиги қонунда императив тарзда белгилаб қўйилса, Ўзбекистон Республикасида давлатимиз раҳбари бошчилигида амалга оширилаётган суд – ҳуқуқ ислоҳотларининг мақсадига бўлган бўлар эди. Бу эса, Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларида белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш механизмини янада кучайтирган, халқнинг одил судловга ҳамда олиб борилаётган давлат сиёсатининг ҳақлилигига нисбатан бўлган ишончини комил этган бўлур эди. Ушбу мунозара ечими учун эса, Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 478 моддаси иккинчи қисмининг 3-бандини “назорат тартибида-қонунда протест билдириш ҳуқуқи берилган суд раиси, прокурор ёки улар ўринбосарларининг протестларига биноан, янги очилган ҳолатлар мунособати билан эса, қонунда протест билдириш ҳуқуқи берилган прокурор ёки унинг ўринбосари протестига биноан амалга оширилади” деган абзацни олиб ташлаб, унинг ўрнига, “ назорат тартибида ушбу Кодекснинг 497² моддаси ва 498 – моддасида кўрсатилган шахсларнинг шикоятларига ва протестларига биноан амалга оширилади” деб янги таҳрирда ўзгартириш лозимлигини таклиф этамиз. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 106- моддасида сўроқ жараёни ва натижаларини қайд қилиш тартиби белгиланган бўлиб, бу модда талабига кўра, сўроқ жараёни суд муҳокамаси мобайнида суд мажлиси баённомасида ифода этилиши ва « сўроқ тугаганидан кейин баённома ўқиб чиқиш учун сўроқ қилинувчига кўрсатилиши » лозимлиги қайд этилган. Лекин шу ерда, « сўроқ тугаганидан кейин баённома ўқиб чиқиш учун сўроқ қилинувчига кўрсатилади ёхуд унинг илтимосига кўра суриштирувчи,

терговчи томонидан унга ўқиб берилади » дейилган. Ваҳоланки, суд тергови мобайнида олинган кўрсатувларни суд мажлиси баённомасига қайд қилинганидан сўнг, ўқиб чиқиш учун суд мажлиси раиси ёки унинг топшириғига биноан суд котиби томонидан сўроқ қилинувчига унинг кўргазмаларини суд мажлиси баённомасига тўғри қайд этилганлигини кўрсатиш учун тақдим қилиниши лозимлиги қонун билан «императив тарзда» белгилаб берилмаган. Бунинг оқибатида эса, амалиётда суриштирув ва дастлабки тергов чоғида олинган кўргазмалар танишиб чиқиш ва эътирозлари бўлса билдиришлик учун сўроқ қилинувчига тақдим қилинади, суд мажлиси баённомаси эса, сўроқ қилинувчиларга тақдим этилмайди. Ваҳоланки, Ўзбекистон Республикаси ЖПК ва Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Суд ҳукми тўғрисида»ги Қарори талабларига биноан, суд ўз айблов ҳукмини фақатгина суд муҳокамасида аниқланган ва текширилган далилларгагана асосан чиқариши мумкин. Айни ҳолда, сўроқ қилинувчининг суд муҳокамаси мобайнида берган кўргазмасини суд мажлиси баённомасига тўғри қайд этилишининг нақадар зарур ва муҳимлигини изоҳлашнинг ҳожати йўқ бўлса керак. Шунинг учун, қонуннинг бу бўшлиғини тўлдириш учун Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 106- моддасида « сўроқ тугаганидан кейин баённома ўқиб чиқиш учун сўроқ қилинувчига кўрсатилади ёхуд унинг илтимосига кўра суриштирувчи, терговчи томонидан унга ўқиб берилади » деган жумлани, « сўроқ тугаганидан кейин баённома ўқиб чиқиш учун сўроқ қилинувчига кўрсатилади ёхуд унинг илтимосига кўра суриштирувчи, терговчи ёки терговни амалга ошираётган прокурор, суд мажлиси мобайнида эса раислик этувчи ёинки суд котиби томонидан унга ўқиб берилади » деган жумла билан ўзгартириш лозим. Чунки, суд муҳокамасида сўроқ қилинган ҳар бир шахснинг кўргазмаси улар томонидан ўқиб чиқилса ёки уларга ўқиб эшиттирилса ва улар ўз кўргазмалари билан танишиб чиқсалар, уни тасдиқлаб имзо чекишсалар мақсадга мувофиқ бўлади.

Амалиётда авваламбор, биринчи инстанция судлари албатта, сўроқ қилинган шахсларга кўргазмалари билан танишиб чиқишни таъминлашлари ва буни тасдиқловчи имзоларини суд мажлиси баённомасига қўйишилига эришишлари мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Қолаверса, апелляция ва кассация инстанцияси судида сўроқ қилинган процесс иштирокчилари ўз кўргазмаларини бевосита суд мажлисининг ўзида баённомага қандай тарзда акс эттирилганлигини кўриб, имзо чекишлари уларнинг Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 238-моддаси «Ёлғон гувоҳлик бериш», 240-модда «Жиноят процессини юритиш қатнашчиларининг ўз зиммасидаги вазифани бажаришдан бўйин товлаши» каби ҳаракатлари учун белгилаган жиноий жавобгарликка қонунсиз ва асоссиз тарзда тортилишини олдини олади. Суд тергови мобайнида сўроқ қилинган шахснинг кўргазмаси Суд тергови мобайнида сўроқ қилинган шахснинг кўргазмаси у ўзи ифода этган тарзда баённомада тўғри қайд этилганлигини билиши ва бунга ўз кўзи билан кўриб, имзо чекиши процесс иштирокчиларининг ҳуқуқ ва эркинликларини қонунийлигини таъминловчи яна бир процессуал кафолат бўлиб хизмат қилади. Суд муҳокамасида асосий ролни суд мажлисида раислик этувчи ёки суд ҳайъати ўйнайди. Чунки, айнан улар суд муҳокамаси мобайнида тарафлар томонидан процессуал қонун талабларига қатъий риоя қилинишини талаб қилиш ва тартибни бузган процесс иштирокчиларига нисбатан тегишли чора кўриш ваколатига эга бўлган масъул шахс ҳисобланадилар. Амалиётда ижтимоий ҳавфи катта бўлмаган ҳамда унча оғир бўлмаган жиноят ишлари юзасидан прокурорнинг иштироки ҳамма вақт ҳам таъминлаяпти. Бундай ҳолларда албатта, айблов хулосасини ўқиб эшиттириш, далилларни текшириш, суд муҳокамасига чақиртирилган шахсларни сўроқ қилиш ишида суд фаол иштирок этиб, бевосита бу ишларни ўзи бажаришига тўғри келаяпти. Ўз-ўзидан прокурорнинг айблов функциясини суд томонидан бажарилишига йўл қўйилмоқда. Албатта,

далилларни текширилиши суд томонидан амалга оширилмоғи лозим, лекин, бу жиноий таъқиб функциясини тўлиқ амалга ошириши керак, айблов тараф жиноят ишида иштирок этмаса ҳам, унинг ўрнига айблов хулосасини ўқиб эшиттириши мумкин, жиноят-процессуал қонунчилиги бўйича айблов тарафи томонидан билдирилиши лозим бўлган фикр-мулоҳазаларни олмасдан туриб, суд муҳокамасини ўтказиши мумкин дегани эмас. Фикримизча, ҳар бир тараф ўз вазифасини амалга оширмоғи лозим. Ваҳоланки, прокурор иштирок этмаган ишларда судларнинг ўзлари фаол жиноий таъқиб функциясини амалга оширишга йўл қўймоқдалар. Судлар жиноий таъқиб функциясини эмас, одил судловни амалга ошириш функциясини бажаришлари лозим. Суд муҳокамасида тарафларни сўроқ қилишни бутунжаҳон ривожланган давлатлари тажрибасидан келиб чиқиб, айблов тарафи ҳамда ҳимоя тарафи амалга оширмоғи, суд эса, суд процессини бошқариб, уларнинг фикр- мулоҳазаларини эшитиб, дастлабки тергов томонидан судга тақдим қилинган далилларни айнан айблов ва ҳимоя тарафнинг фаол иштироки ёрдамида текширмоғи лозим деб ҳисоблаймиз. Судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштироки Судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштироки жиноят ишларини суд муҳокамасида ҳар томонлама, ҳолисона, тўла ва объектив равишда кўриб чиқиш лозимлиги ҳақидаги қонун талабларига сўзсиз риоя қилинишига, "Фуқароларнинг қонун ва суд олдида тенглиги тўғрисида"ги Қонун талабларига амал қилинишига ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини қонуний муҳофазасини таъминлашга, судлар томонидан ҳар бир жиноят иши бўйича қонуний, асослантирилган ва адолатли ҳукм чиқарилишига қаратилгандир. Прокурор жиноят иш юритувида жиноий таъқибни амалга оширар экан, судларда жиноят ишларини кўрилишида давлат айбловини қувватлайди, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини давлат томонидан муҳофаза қилиш вазифасини бажарувчи орган сифатида,

уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларининг кафолати сифатида иштирок этади ва одил судловни амалга оширишда кўмаклашиши зарур. Фикримизча, юқоридагиларни ҳисобга олиб, барча инстанция судларида жиноят ишларининг кўрилишида про курор иштирокининг шартлигини императив тарзда аниқ белгилаб қўйилиши керак . Бунинг учун Ўзбекистон Рес публикаси ЖПКнинг 409-моддасига ўзгартириш киритиб, унга кўра барча жиноят ишларида прокурор иштирокининг шартлиги қайд этилиши лозим. Бунинг учун Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 409 моддаси 1-абзацини “ Прокурор биринчи инстанция судларида жиноятларига доир ишларни кўришда иштирок этиб, давлат айбловини қувватлайди” , деган жумла ўрнига “ Прокурор барча инстанция судларида жиноятларга доир ишларни кўришда иштирок этиши шарт бўлиб, давлат айбловини қувватлайди ” деган жумла билан ўзгартириш лозим. Шунингдек, суд мажлисига тайёрлов қисмида айблов хулосасини прокурор ёки унинг илтимосига кўра, жамоат айбловчиси томонидан ўқиб эшиттирилса, мақсадга мувофиқ бўлишини ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 439-моддасига ўзгартириш киритилиши керак. Бунинг учун, ушбу модданинг иккинчи “ Суд тергови айблов хулосасини ўқиб эшиттиришдан бошланади ” деган жумласини ,“ Суд тергови айблов хулосасини прокурор ёки унинг илтимосига кўра, жамоат айбловчиси томонидан ўқиб эшиттиришидан бошланади деган жумла билан ўзгартириш лозим. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 440-моддасига ҳам ўзгартириш киритиб, “Далилларни текшириш навбатини белгилаш” да, башарти далилларни текшириш судланувчиларни сўроқ қилиш билан бошланган бўлса, улардан кейин суд жабрланувчиларни сўроқ қилади деган жумлани,ўзгартириб, “ далилларни текшириш айбловни амалга ошираётган прокурор томонидан бошланиб, кейин ҳимоя тарафи ҳам далилларни текширишда давом этади. Далилларни текшириш судланувчиларни сўроқ

қилиш билан бошланган бўлса, улардан кейин жабрланувчиларни сўроқ қилинади. Айблов билан тенг тарзда химоя тарафи ҳам жиноят иши юзасидан ҳақиқатни аниқлаш борасида далилларни тадқиқ этишда фаол иштирок этади ” деган жумла билан ўзгартириш киритиш лозим. Бу билан химоя тарафи ўз функциясини, айблов тарафи ҳам ўз функциясини, суд эса одил судлов функциясини амалга оширган бўлар эди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг "Ўзбекистонда бутун ҳуқуқ ва суд тизимини такомиллаштириш дастурини мамлакат ичидаги жиноятчилик ва коррупцияга қарши кучли чора деб ҳисобламоқ даркор. Бир томондан, қонуннинг мутлақ устунлиги ва фуқароларнинг ҳуқуқлари кафолатли ҳимоя қилиниши ушбу дастурнинг мақсади бўлиши лозим 3 ", деб айтганларини эсласак, олиб борилаётган мунозаранинг ҳақиқатан ҳам долзарб масалалардан бири эканлигини янада тушуниб етамиз. 3 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: Ўзбекистон , 1997. - 94 б.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Расследование преступлений. Процессуально-правовое исследование. Ташкент, 1986. 2 . Асриев Б.В . Начальник следовательского отдела: Процессуальное положение и руководство следователям. М. 1986 г. 3 . Анашкин Г.З . Перлов И.Д. Возобновление по вновь открывшимся обстоятельствам. М. 1982 г. 4 . Алимджанов Б., Вальдман В . Компетенция эксперта в уголовном процессе. – Ташкент, 1986 г. 5 . Астанова Л., Гарьядыева З. Правовое положение следователя в сов. уголовном процессе. – Ташкент, 1990 г.

Похожие

Адвокатура институтини ислоҳ қилиш – инсон ҳуқуқлари ҳимоясини кучайтириш воситасидир

Ўзбекистoн Республикaсидa aдвoкaтлик фaoлиятининг тaшкилий-ҳуқуқий aсoслaри

Ҳимоя тарафининг тортишувдаги ҳуқуқлари

Суд-ҳуқуқий тизимини либераллаштириш марралари

Хoрижий мaмлaкaтлaрдa aдвoкaтурa