Ақшнинг Mустақиллик учун кураш даври сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари - Юриспруденция - Рефераты

Ақшнинг Mустақиллик учун кураш даври сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

175.5 KB

www.arxiv.uz АҚШ нинг ташкил топиши ва янги даврда конституциявий ривожланиши Режа: 1. Шимолий Америка мустамлакалари ва уларда бошқарувнинг ташкил этилиши 2. Мустақиллик учун кураш ва «Мустақиллик декларацияси»нинг эълон қилиниши 3. Янги давлат аппаратининг ташкил қилиниши ва Шимолий Америка давлатлари (штатлари)нинг биринчи конституциялари 4. АҚШнинг 1781 йилги «конфедерация моддалари» 5. АҚШнинг конфедерациядан федерацияга ўсиб ўтиши ва 1787 йилги Конституцияси 6. 1791 йилги «Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль» 7. Федерал давлат аппаратининг ташкил қилиниши

www.arxiv.uz • ШимолийАмерика мустамлакалари ва уларда бошқарувнинг ташкил этилиши • Мустақилликучун кураш ва «Мустақшлик декларацияси»нинг эълон қилиниши • Янги давлат аппаратшшнг ташкил қилиниши ва Шимолий Америка давлатлари (штатлари)нинг биринчи конституциялари • АҚШнинг 1781 йилги «конфедерация моддалари» • АҚШнингконфедерацияданфедерацияга ўсиб' ўтиши ва 1787 йилги Конституцияси • 1791 йилги «Ҳуқуқлар тўгрисидаги билль» • Федерал давлат аппаратининг ташкил қилиниши • АҚШда сиёсий лартияларнинг шаклланиши ва расмийлаштирилиши • АҚШ ҳудудининг кенгайиши ва штатлар соншшиг кўпайииш • 1861-1865 йиллардаги фуқаролар уруши ва унинг ижтимопй- сиёсий натижалари • XIX аср охири - XX аср бошида АҚШ ижтимоий-сиёсий тузумидаги ўзгаришлар 1. Шимолий Америка мустамлакалари ва уларда бошқарувнинг ташкил этилиши Маълумки, АҚШнинг ҳозирги ҳудудида қадим вақтлардан буён индеецлар ва эскимослар яшаган. Кўпгина тарихчиларнинг тахминича, уларнинг ота-боболари бундан 20-25 минг йиллар олдин Осиёдан кўчиб келганлар. Х1-Х1У асрларда Шимолий Америкага асосан гренландиялик исландлар аҳён-аҳёнда сафар қилиб турганлар. 1492 йилда Колумб томонидан Америка кашф қилингач, орадан кўп ўтмай, аниқроғи, XVI асрдан бу қитъани Испания, Франция, Англия, Гол ландия давлатлари ўзларининг мустамлакасига айлантира бошла дилар. Шимолий Америкага XVI аср охирларида келган инглизлар узоқ тура олмадилар. Доимий мустамлакага айлантириш 1607 йилдан, яъни Виргиния (қиролича Елизавета исмидан) деб номланган мустамлака барпо қилингандан кейин бошланди. Англия XVIII аср ўрталарида асосий рақибларини суриб чиқариб, қитъада ўзининг 13 та мустамлакасини барпо қилди. Булардан Нью- Гемппшр (1622 йилда ташкил этилган), Массачусетс (1628 йилда ташкил этилган), Коннекгакут (1634-1637 йилларда ташкил этилган), Род-Айлевд (1636- 1643 йилларда ташкил этилган) «Янги Англия» мустамакалари деб аталарди.

www.arxiv.uz Инглиз инқилобининг бошланиб кетиши натижасида мустамлакалар билан метрополия ўртасидаги алоқа заифлашиб, индеецлар билан кураш кучайиб кетганлиги туфайли бу мустамла калар ички бошқариш ишларида тўла мустақилликни сақлаганлари ҳолда «Янги Англиянинг бирлашган мустамлакалари» (1642-1643 йилларда) деган ном остида иттифоқ тузганлар. Марказий районда Нью-Йорк (1664 йилда), Нью-Жерси (1664 йилда), Пенсильвания (1681 йилда) деган мустамлакалар бунёдга келди, Пенсильваниядан Делавер (1704 йилда) ажралиб чиқди. Жанубда Виргиниядан ташқари Мэриленд (1634 йилда), Шимолий Королина ва Жанубий Королина (1663 йилда), Жоржия (1733 йилда) деган мустамлакалар ташкил топди. Бу мустамлакалар географик жойлашиши ва қишлоқ хўжалиги ривожланиши нуқтаи назаридан шимолий, марказий ва жанубий мустамлакаларга бўлинади. Шимолда қишлоқ хўжалигида майда ва ўрта ҳол фермерлар ҳукмронлик қиларди. Марказий мустамлакаларда майда ва ўрта ҳол фермерлар билан бирга йирик ер эгалари ҳам бор эди. Масалан, Нью-Йорк мустам лакасида 2,5 млн акрдан кўпроқ ер йирик ер эгалари қўлида эди. Жанубда эса қишлоқ хўжалигида йирик ер эгалари ҳукмронлик қилиб, плантацияли ишлаб чиқариш мавжуд эди. Жумладан, Ши молий Королинада бутун мустамлака ерларининг учдан бир қисми Лорд Гренвилл қўлида эди. Плантация хўжалигида негр қуллар билан шахсан озод «оқ танли» ёлланма ишчилар меҳнатидан фойдаланилар эди. Плантация хўжаликларида маҳаллий индеецларнинг ишлашдан бош тортиши натижасида ишчи кучи етишмаслиги сабабли Шимолий Америкага XVII асрда Африкадан негрлар қул сифатида келтирила бошланди. Мустақиллик арафасида Шимолий Амерйканинг 2,6 млн. ахрлисидан 500 мингга яқини негрлар бўлиб, уларнинг 90 фоизга яқини қуллар эди. Қул-негрлар ҳар қандай ижтимоий ва сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум этилган эди. Қул эгалари уларни ўлдириши, сотиши, қарзга бериши мумкин эди. Қулларга «жонли инвентарь» деб қарар эдилар.

www.arxiv.uz Шимолий Америка мустамлакаларида феодализм, қулдорлик, мажбурий меҳнат элементлари қўшилиб кетган эди. Феодализм элементлари бўлган латифундиялар, чек ер эгалиги, майорат – булар мустамлакаларнинг аграр тузумини тавсифлар эди. Йирик ер эгалари ўз ерларини наслдан-наслга қолдириш шарти билан ижарага берар ёки бўлмаса, кичик-кичик участкаларга бўлиб сотар эдилар. Бир неча графликлар аҳолисининг олтидан беш қисми чек ер ва ижарага олинган ерларда яшар эди. Ернинг баҳоси тобора ўсмоқда, рента ҳам ошиб бормоқца эди. Майда фермерлар ҳар йили йирик ер эгаларига тўлаши лозим бўлган бу рента (квитрент деб ҳам аталади) феодал характерга эга бўлиб, бевосита ишлаб чиқарувчиларнршг ғазабини келтирар, бу ғазаб кўпинча қўзғолонга айланиб кетар эди, аммо кўпроқ улар ўз ерларидан ғарб томонга кетиб қолар эдилар. Шимолий Америка мустамлакаларида XVIII асрнинг бошлари гача скваттерлик, яъни кўчиб келган аҳоли томонидан ерларнинг «ғайри қонуний» тарзда босиб олиш кенг тарқалган эди. XVIII асрнинг 30-йилларида Англия парламенти янги ҳудудларга ижозатсиз кўчиб боришни, ерларни босиб олишни ва чегара посёлкаларидан ташқарига чиқишни тақиқловчи қонунлар қабул қштди. Бинобарин, бу вақтга келиб барча муҳим ерлар колонистлар томонқдан эгаллаб олинган эди. 1763 йилги қирол прокламациясига биноан Аллегандан нарига кўчиб бориш тақиқланган эди. Мустамлакалар секинлик билан бўлса ҳам иқтисодий ривожлана борди. Тўқимачилик устахоналари, тегирмонлар, темир ва ғишт заводлари, кемасозлик корхоналари ва бошқа корхоналар пайдо бўлди. XVIII асрда манфактуралар анча кенг тарқалди, саноатда машиналар қўлланила бошланди. Англия ҳукумати Шимолий Америкада ўз мустамлакаларшшнг иқтисодий ривожланишига йўл бермасликка ва мустамлакаларни хом ашё базаси сифатида ушлаб туришга ҳаракат қиларди. Метропо лиялар мустамлакаларнинг ривожланиши йўлида ғов бўлиб турар эдилар, метрополия мустамлакаларнинг рақобат қилишидан ва, айниқса, иқтисодий жиҳатдан тобора мустақил бўлиб бораётган лигидан чўчиб, Америкада саноат ва савдони бўғиб ташлашга,

www.arxiv.uz мустамлакаларни ўзининг хом ашё базаси ҳамда товарларини сотади ган бозор сифатида сақлаб қолишга интилар эди. Англия ҳукумати мустамлакаларда кўпгина саноат моллари ишлаб чиқаришни, саноат корхоналари қуришни, шунингдек Англиядан мустамлакаларга усталар, машиналар ва ихтиролар олиб боришни тақиқловчи кўпдан- кўп фармойишлар чиқарди. 1750 йилда парламент мустамлакаларда темир қирқувчи ва прокат қилувчи корхоналар қурипши ва уларни кенгайтиришни, мих ва асбоб-ускуналар ясаш учун кетадиган сифат сиз темир-пўлатдан ташқари, тайёр буюмлар ишлаб чиқаришни та қиқлаб қўйди. Англия буржуазияси мустамлака бозорида ўз монопо лиясини сақлаб қолишга интилиб, ўз мустамлакаларига бошқа мам лакатлар ва уларнинг мустамлакалари билан бевосита савдо-сотиқ ишлари олиб боришни ман этди. Темир, мис рудаси, тамаки, мўйна лар ва бошқа буюмлар ҳамда маҳсулотлар фақат метрополияларга жўнатилиши керак эди. Бироқ Англия қанчалик ҳаракат қилмасин, бу ерда саноатнинг ўсишига, мустамлакаларни ташқи мамлакатлар би лан иқтисодий алоқаларининг ривожланишига тўсқинлик қила олма ди. Мустамлакаларнинг иқтисодий ривожланишига уларнинг сиё сий парокандалиги ҳам ҳалақит бермоқда эди. 13 та мустамлаканинг ҳар бири ўзининг алоҳида тузумига ва идора қилиш шаклига эга эди. Дастлабки мустамлакалар (Виргиния, Нью-Плимут 1 , Массучусетс) соф тижорат корхоналари эди. Уларнинг ҳуқуқий ҳолати мустамлака чилик хартиялари билан белгиланарди. Бундай хартиялар Британия тахти ва у ёки бу компанияларнинг акционерлари ўртасидаги ўзига хос шартномалар бўлган. Тож-тахт ва мустамлакалар ўртасидаги му носабатларнинг кейинги ривожланиши тобора сиёсий характер касб этиб борди. Британия мустамлакачилик бошқарув тизими XVII асрнинг охи рида шаклланди. Бу вақтга келиб 13 та мустамлака ташкил этилган ва улар ўз ҳуқуқий ҳолати бўйича уч гуруҳга бўлинган эди. Род-Айленд ва Коннектикуд ўзини ўзи бошқарувчи хартияларига эга мустам лакалар бўлиб, амалда ўзига хос республикалар ҳисобланарди, чунки уларнинг ҳудудидаги барча бошқариш 1 Бу мустамлака 1620 йилда ташкил этилиб, 1691 йилда Массачусетсга қўпшб олинган.

www.arxiv.uz органлари сайловлар йўли билан ташкил қилинарди. Пенсильвания, Делавэр ва Мэриленд хусу сий эгаликдаги мустамлакалар эди. Бошқа саккизта мустамлака – Массачусетс, Нью-Гемпшир, Нью-йорк, Нью-Жерси, Виргиния, Ши молий Королина, Жанубий Королина ва Жоржия қироллик мустам лакалари бўлган. Бу мустамлакалар қиролнинг ўзи тайинлайдиган губернаторлар томонидан бошқарилар эди, аммо шу билан бирга икки палатали қонун чиқариш мажлислари ҳам ташкил қилинганди. Мустамлакалар қонун чиқарувчи мажлисларининг қарорлари ё қирол томонидан тайинланган ва мутлақ вето ҳуқуқига эга бўлган губерна тор томонидан, ёки Яширин кенгаш орқали қирол томонидан бекор қилиниши мумкин эди. Мустамлакаларга инъом қилинган қироллик хартияларида мет рополияларда ҳаракатда бўлган ҳуқуқ ва эркинликлар, жумладан ҳам манинг қонун олдида тенглиги, ишларнинг қасамхўрлик судларида адолатли ҳал этиш ҳуқуқи, жиноят жараёнида тортишувчилик прин ципи, эркин кўчиб юриш ҳуқуқи, диний эътиқод эркинлиги, шафқат сиз ва оғир жазолардан химояланиш ҳуқуқи ва бошқалар тақдим қи линган эди. Инглиз мустамлакаларидаги сиёсий-ҳуқуқий муассасалар ва қарашлар Англия таъсири остида ривожланди, бироқ табиийки, улар ҳаммадан аввал мустамлака жамиятининг иқтисодий эҳтиёжларини акс эттирди. Мустамлакаларда конституцияшунослик туғилишининг энг бошиданоқ икки бир-бирига қарама-қарши тенденция – реак цион ва демократик йўналиш юзага келди. Массачусетсда реакцион тенденция анча кучли бўлиб, теократик олигархия ўрнатилган эди, ҳар қандай демократия, эркин фикр юритиш ва динга бепарволик кўринишлари таъқиб қилинарди. Бу «пуритан республикаси»да ҳокимият аристократик ва буржуа элементларига тегишли эди. Коннектикут мустамлакаси Массачусетсдан хайдалган аграр ва сиёсий чекланишлардан, диний таъқиблардан норози бўлган коло нистлар томонидан ташкил қилиниб, бу ерда демократик тенденция кучли эди. Коннектикутнинг бошқарув органлари – губернатор ва Асосий суд (вакиллик муассасаси) сайлаб қўйиларди, бунинг устига мустамлака аҳолисига актив сайлов ҳуқуқининг тақдим

www.arxiv.uz қилинганлиги қандайдир диний талаблар билан боғлиқ эмасди. Шу билан бирга, ўзини ўзи бошқарувчи Род-Айленд мустамлакаси янада кўпроқ даражадаги демократик республика ҳисобланарди. Бу ерда бир палатали қонун чиқариш органи билан вакиллик бош қарув шакли жорий қилинган, черков давлатдан ажратилган эди, тез- тез сайловлар амалга ошириларди, фуқароларнинг тенг ҳуқуқлилиги, коллектив ва якка тартибдаги қонунчилик ташаббуси, референдум лар ўтказиш назарда тутилганди. Бироқ барча мустамлакалар инглиз қонунларига мувофиқ тарзда идора қилиниши керак эди. Сайловлар жуда юқори мулк цензига қараб ўтказиларди. Сиёсий ҳуқуқни бой қатламлар: жанубий мустам лакаларда – йирик плантатор- қулдорлар, шимолий мустамлакаларда йирик ер эгалари ва буржуазия (мўйна ва ром билан савдо қилув чилар, контрабандистлар, қулпурушлар) монополия қилиб олган эдилар. Кўпгина мустамлакаларда индеецлар, негрлар ва оқ танли қулларгина эмас, ҳатгоки ишчилар, ҳунармандлар ва фермерлар ҳам сиёсий ҳуқуқлардан маҳрум этилган эдилар. 2. Мустақиллик учун кураш ва «Мустақиллик декларацияси»нинг эълон қилиниши Инглиз инқилоби мустамлакаларда озодлик учун курашнинг бошланишига катта таъсир этди. Парламент 1644 йилда мустамлака ларни четдан олиб кирилган ва четга чиқарилган моллар учун бож тўлашдан озод қилганида, Массучусетс бу озодликни ўзи чиқарган тарзида амалга ошириб, «инглиз парламентининг қонунлари фақат Англиядагина кучга эга» деб айтди. Жанубий мустамлакаларда аристократлар, катта ер-мулк ва плантация эгалари, айниқса англиканлар ва роялистлар кўпчиликни ташкил қилар эдилар. Қиролнинг қатл қилинишига ва республика ўрнатилишига бу ердагилар қаттиқ норозилик билдирдилар ва очиқ дан-очиқ қўзғолон кўтардилар. Виргинияда қиролнинг қатл қилин ганлигига қарши норозилик билдиришдан бош тортган ва қатл этил ган қиролнинг ўғлини қирол деб эътироф этмаган шахслар давлат хоинлари деб эълон қилинди. Бу хилдаги инқилоблар бошқа жану бий

www.arxiv.uz мустамлакаларда ҳам қабул қилинди. Бунга жавобан парламент ўз навбатида 1650 йилда республикани эътироф қилмаган колонистларни хоин деб эълон қилди ҳамда улар билан ҳар қандай алоқа қи лишни ман этди. Бардабос оролида (Кичик антиль ороллари) роя листлар республикага қарши курашиш учун 6 минг кишидан иборат кўнгилли лашкар туздилар. Аммо инглиз эскадраси оролга яқин ке либ қолганда, улар анча бўшашдилар. Бироқ республика ғалаба қил ган бўлса ҳам, баъзи ён беришларга рози бўлди. Диний эътиқод эр кинлиги берилди, солиқлар маҳаллий аҳолининг розилигисиз белги ланмайдиган бўлди, барча давлатлар билан (Англия билан уруш ҳола тида бўлган давлатлар бундан мустасно) савдо-сотиқ ишлари олиб бориш эркинлиги берилди. Кўп ўтмай бошқа республикалар ҳам ана шу хилдаги имтиёзли шартлар билан республикага бўйсундилар (1652). Кенг халқ оммасишшг мустамлакачи маъмурларга қарши ер учун ва сиёсий ҳуқуқлар учун кураши мустамлакалар бунёдга келган пайтданоқ бошланиб, тобора кескинлашиб борди. Виргинияда 1676 йилда камбағаллар Натаниэль Бэкон раҳбарлигида йирик планта торларнинг зулмига қарши қўзғолон кўтардилар. Қўзғолончилар кат та-катта ер-мулкларнинг бўлиб берилишини талаб қилдилар. Бэкон бехосдан вафот этди, лекин қўзғолончилар баъзи муҳим ҳуқуқларни, жумладан, мустамлаканинг қонун чиқарувчи мажлисини ва маҳаллий бошқарув органларини сайлашда қатнашиш ҳуқуқларини қўлга кири тишга муваффақ бўлдилар. Аммо бу ютуқлар омонат бўлиб чиқди: губернатор қўзғолонни бостирди ва демократик ислоҳотларни бекор қилди. 1689 йилда Нью-Йоркда Лейслар бошчилигида ишчилар ва ҳунарманддар қўзғолон кўтардилар. Бу қўзғолон ҳам бостирилишига қарамай, маъмурлар омманинг тазйиқи остида ҳуқуқини кенгай тириш ҳақидаги ислоҳотни қолдиришга мажбур бўлдилар. 1688-1689 йилларда Бостондаги халқ қўзғолонлари, 1763 йилда Пенсильвания даги ва 1766 йилда Нью-Йорқцаги майда фермерлар қўзғолони, икка ла Королинанинг ғарбий районларидаги «тенглаштирувчи» фермерлар уруши ва бошқалар халқ ҳаракатларининг энг йириклари жумла сига киради. Қўзғолонларда фермерлар ва ҳунармандлар билан бир қаторда ишчилар,

www.arxiv.uz оқ танли қуллар катта роль ўйнадилар. Бу қўзғолонларнинг ҳаммаси метрополиянинг тўла мададига таянган мустамлакачи маъ мурлар томонидан шафқатсизлик билан бостирилди. Меҳнаткашларга қарши курашда мустамлака ва метрополия ларнинг ҳукмрон синфлари бир бўлиб ҳаракат қилдилар. Бироқ бу ларнинг ўртасида бир қанча масалалар юзасидан: сиёсий ҳуқуқларни кенгайтириш, мустамлакаларнинг сиёсий бирлиги, колонистларнинг солиқ йиғиш ҳуқуқи (мустамлакачи бой қатламлар бу ҳуқуқдан мус тамлакалардан маош олиб турувчи амалдорларни назорат қилиш учун фойдаланар эдилар) юзасидан келишмовчиликлар бор эди. 1754 йилда Олбэнида мустамлакалар вакилларининг съезди ча қирилди. Бу съездда Б.Франклиннинг мустамлакалар иттифоқи тузиш тўғрисидаги лойиҳаси ўзгартишлар билан қабул қилинди. Бу лойиҳанинг етарли даражада демократик бўлмагани ва Англия қироли томонидан тайинланадиган президентга жуда катта имтиёзлар берил ганлиги мустамлакалардаги кўпгина кишиларга ёқмади. Лондонда аксинча лойиҳани ортиқ даражада демократик ва метрополия учун хавфли деб ҳисоблар эдилар. У ерда ишлаб чиқилган бошқа лойиҳага биноан губернаторлар ҳокимияти кучайтирилди; шу пайтдан бошлаб амалдорларга ва қўшинларга маошни инглиз ғазнаси мустамлака лардан йиғиб олинадиган солиқлар ҳисобидан тўлаши керак эди. Ў з- ўзидан маълумки, инглиз лойиҳасини колонистлар норозилик билан қарши олдилар. Бу эса метрополияга қарши курашнинг кескинла шувида ва америкаликлар миллий онгининг ўсишида каттагина роль ўйнади. Шуни айтиш керакки, америкаликларнинг миллий онги нис батан секин шаклланди: XVIII асрнинг ўрталарида колонист ўзини америкалик деб ҳисобламасдан, балки виргиниялик, пенсильваниялик, коннектикутлик деб ҳисобларди. Аммо шу билан бирга, объек тив иқтисодий шароитлар туфайли янги миллат таркиб топмоқда эди. Америкаликларнинг бир ярим аср давомида метрополиядан узоқ ердаги умумий ҳудудида биргаликда яшаб келганлиги шимолий аме рикаликлар миллатининг ташкил топишини тақозо қилган объектив омиллардан бири бўлди.

www.arxiv.uz Мустамлакалар иқтисодий мустақиллиги- нинг ўсиши ва ички алоқаларнинг йўяга қўйилиши, миллий бозор-нинг вужудга келиши – янги миллат шаклланишида ҳал қилувчи омил бўлиб хизмат қилди. Маданият, матбуот, маорифнинг ривож ланиши миллий онгнинг, бирдамлик, бирлашиш ғояларининг пайдо бўлишига ёрдам берди. Мустамлакалар билан метрополия ўртасидаги зиддиятларнинг кучайиши инқилобни муқаррар қилиб қўйди. Ишлаб чиқарувчи куч лар ўсган ва мустамлакалар ривожланган сари улар билан метрополия ўртасидаги зиддиятлар ҳам кучайиб борди. Негрларнинг қул қилини ши, оқ танлиларни мажбурий ишлатиш, феодализм элементлари ва жаҳолатпарастлик – буларнинг ҳаммаси мустамлакаларнинг ривож ланиши йўлидаги ғов бўлиб, ер учун, иқтисодий мустақиллик ва сиёсий бирлик учун курашаётган турли ижтимоий қатламларда норозилик туғдирмоқда эди. 1763 йилда Франция билан сулҳ шартномаси тузилгандан кейин қарийб 10 минг кишилик инглиз қўшинлари мустамлакаларда қол дирилди ва шаҳарларга жойлаштирилди. Англия монополияларини кўриқловчи қонунларнинг қатъий суратда бажарилишини назорат қилиб туриш, колонистларнинг савдо кемаларини тинтув қилиш ва шу каби вазифалар фуқаровий ҳарбий маъмурларга юклатилган эди. Мустамлакаларга жойлаштирилган армия колонистлар ҳисобидан яшаши керак эди. 1762 йилда товарларга янги пошлина жорий қили ниб, мустамлакаларда кредит билетлари чиқариш тақиқланди, колонистларнинг ўзларида эса танга пул йўқ эди. Бунинг оқибатида мус тамлакаларда муомала воситаларига эҳтиёж кескин ошиб кетди ва иқтисодий аҳвол ҳам жуда оғирлашди. Ҳукуматнинг аграр сиёсати кенг халқ оммасида, айниқса, катта норозилик туғдираётган эди. Колонистлар Аллеган ортидаги барча ерларни ўзларига қарашли деб ҳисобладилар, чунки улар уруш вақ тида Франциядан тортиб олинган айни мана шу ҳудудлар учун ку рашган эдилар. Бироқ уруш тугаган заҳоти бу қўлга киритилган ер лар подшо мулки деб эълон қилинди. 1763 йилги фармонга биноан колонистларга Аллеган билан Миссисипи ўртасидаги ерларни

www.arxiv.uz эгал лаш ва ишлаш ман этилди. Колонистлар қирол фармонига итоат қил мадилар. Инглиз қиролидан Америка ерларига хартия олган заминдорларга қарши ер учун кураш кейинчалик мустақиллик учун уруш бошланиб кетишнинг муқаддимаси бўлди. Етти йиллик уруш натижасида жуда кўпайиб кетган давлат қарзларини узиш учун ҳукуматнинг колонистларни солиқ тўлашга мажбур қилиши муносабати билан мавжуд зиддиятлар янада кескин лашиб кетди. Колонистлар билан ҳукумат ўртасида солиқлар туфайли авж олиб кетган кураш замирида аслида ҳокимият учун кураш масаласи ётар эди. 1763-1764 йилларда мустамлакаларда «каукус» деб аталган таш килотлар, клублар ва яширин уюшмалар вужудга келди. 1765 йилда тузилган «Ҳуррият фарзандлари», шунйнгдек «Ҳуррият қизлари» ташкилоти анчагина кучли ватанпарвар халқчил ташкилотлар эди. Бу ташкшготларда ишчилар, ҳунармандлар, майда фермерлар, балиқчи лар, буржуазия ва интеллигенциянинг бир қисми фаол қатнашди. Буржуазия ва интеллигенциянинг бир қисми орасидан курашнинг инқилобий усулини ёқлаб чиққан Томас Жефферсон, Сэмюэль Адамс ва бошқалар кўзга ташланиб турар эдилар. Метрополия душманлари орасида мўътадил элементлар ҳукмрон гуруҳ эди, булар (Жон Адамс, Вашингтон ва бошқалар) халқ ҳарака тидан қўрқар, курашнинг пассив методларини: масалан, бойкотни афзал кўрар эдилар. Улар буржуазия асосий қисмининг, плантатор ларнинг манфаатларини ифода этар эдилар. Буларнинг кўпчилиги сўллашиб, инқшюбий лагерга ўтдилар, озчилиги ўнглашиб кейинчалик қирол сиёсатини сўзсиз қувватлаш тарафдори бўлган лоялистлар лагерига қўшилиб кетди. Мустақиллик арафасида мустамлакаларда саноат ва савдонинг ривожланишига йўл қўймаслик мақсадида турли чоралар кўрила бошланди. 1765 йилда Англия парламенти мустамлакаларга қарши қаратилган иккита қонун қабул қилди: булардан бири «қўшинларни жойлаштириш қонуни» бўлиб, бу қонун инглиз ҳукуматига мустам лакаларга чекланмаган миқдорда қўшинлар юбориш ва уларни аҳоли уйларига жойлаштириш ҳуқуқини берар эди, иккинчи

www.arxiv.uz қонун ҳар қандай ҳужжатлар, газеталар, рисолалар, эълонлар устидан герб соли ғи солиш тўғрисида эди. Бу қонунлар мустамлакаларда жуда катта ғазаб туғдирди, бу нарса буржуа элементларининг қарши таъсир кўрсатишига қарамай, оммавий ғалаёнларга айланиб кетди. Тауншенд қонунига биноан 1767 йилда бир қанча товарларга божхона пошлинаси жорий қилинди. Пошлинадан тушган даромад чиновниклар ва ҳарбий маъмурларнинг таъминотига сарфланар эди, бинобарин улар колонистлардан мустақил бўлиб қолган эдилар. Жазо чоралари кучайиб кетди. Ғалаёнларни бостириш ва қўзғолоннинг олдини олиш учун 1768 йилда Бостонга ҳарбий ёрдамчи кучлар кел тирилди. Сўнгра ҳукумат сиёсий жиноятларда айбланган колонист ларни Англияга олиб кетиб, ўша ерда суд қилишни буюрди. Маъ мурларга қаршилик кўрсатган мустамлака мажлислари тарқатиб юбо рилди. Бу тадбирларнинг ҳаммаси колонистларнинг ғазабини ошир ди. Колонистлар қўшинларнинг олиб чиқиб кетилишини, ўзларининг ҳуқуқларини паймол қилувчи ҳамма пошлина ва қонунларнинг бекор қилинишини талаб қилдилар. Парламент Тауншенд қонунини бекор қилиш билан яна қисман ва муваққат ён беришга мажбур бўлди. Шарқий районларда, айниқса, Массачусетсда ишчилар, ҳунар мандлар ва фермерлар метрополиянинг фаол тарафдорларини ушлаб олиб, қаттиқ жазолар эдилар. 1768 йилда Массачусетсда оқ танли қуллар ғалаён кўтардилар. Қўшинлар билан тўқнашувлар тез-тез бўлиб турар эди. 1770 йилдан бошлаб инглиз чойини сотиб олишга қарши кураш давом этди. Инглиз ҳокимиятининг рамзи сифатида бу чой учун жуда оз пошлина сақланиб қолинган эди. 1773 йил декабрида Бостонда бир гуруҳ шахслар индеец кийимини кийиб, кемага чиқиб олишиб бир той чойни денгизга чўктириб юборганлар (буни бостонча чой ичиш деб ҳам аташади). 1774 йилги «қўшинларни жойлаштириш қонуни»нинг мажбуран амалга оширилиши ва бошқа чора-тадбирлар мустамлакаларда инқилобий кайфиятни кучайтириб юборди, ана шу тадбирлардан бири 1774 йил 26 июндаги «Квебек қонуни» айниқса диққатга сазовордир, бу қонунга биноан фермерлар ҳам, ер

www.arxiv.uz олибсотарлар ва йирик мулкдорлар ҳам ердан маҳрум этилган эдилар. Англиянинг бу ҳаракатлари халқ ғазабини ошириб юборди ва уни мустақиллик учун урушга чорлади. 1774 йил 5 сентябрда мустамлакалар аҳолиси Англияга қарши кураш чораларини ишлаб чиқиш учун ўз вакилларини биринчи қитъа Конгрессига юборди. Конгресс Англия қиролидан мустамлакалар манфаатларини бузадиган қонунларнинг бекор қилинишини талаб қилди ва инглиз товарларига бойқот эълон қилди. 1775 йил 19 апрелда Бостон шаҳри яқинида қурол-яроғ омбор ларини босиб олишга ҳаракат қилган Англия аскарлари колонистлар томонидан тор-мор келтирилди. Бу кун мустақиллик учун урушнинг бошланиши бўлди. Бу урушда ишчилар, ҳунармандлар ва камбағал фермерлар (Америкада хусусий қишлоқ хўжалиги билан шуғулланувчи деҳқон лар) фақат миллий мустақиллик учун курашмасдан, шунингдек ижти моий-иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқлар учун ҳам кураш олиб бордилар. Бу курашга йирик буржуазия ва қулдорлар раҳбарлик қилиб, улар Англия ҳукумати билан келишиб иш кўришни кўпроқ афзал кўрар эдилар. Уларнинг асосий мақсади метрополиянинг ҳукмрон доира лари эга бўлган ҳуқуқларга эга бўлиб олиш эди, холос. Қулдорлар, йирик буржуазия, руҳонийларининг бир қисми инкилобий ҳаракатнинг кенг қулоч ёйганлигидан қўрқиб, лоялистлар лагерига ўтиб кетди ва Англия қироли томонида туриб, инқилобга қарши курашдилар. Бироқ буржуазиянинг асосий қисми метропо лияга қарши мустақиллик учун курашга раҳбарлик қилди. Мустақил лик учун уруш ўз характери, вазифалари ва ҳаракатланувчи кучлари нуқтаи назаридан, америкалик олим У. Фостернинг кўрсатишича, «демократик оқим таъсири кучли бўлган буржуа инқилоби» эди. Маълумьси, инқилобий омма конгрессга олий ҳокимият, деб қарар эди. Бироқ конгресс узоқ вақтгача миллий таъсис мажлиси ролини бажаришдан ўзини четга тортиб келарди. Бу вақтга келиб аҳвол анча ўзгарган. Конгресс энди қўзғолон кўтарган мустамлака ларнинг ҳукумати – марказий инқилобий

www.arxiv.uz орган бўлиб қолди. Иккинчи қитъа Конгресси ниҳоят, июнь ойида доимий армия тузиш ҳақида қа рор қабул қилди ва Жорж Вашингтонни олий бош қўмондон этиб сайлади. Конгресс, шунингдек, Англия қиролига петиция юборди. Унда конгресс қирол ҳокимиятига ўз садоқатини билдирди ва барча масалаларни тинч йўл билан ҳал қилишни илтимос қилди. Шунинг дек инглиз халқига қарата мурожаат ҳам юборилган эди. Англия меҳ наткашлар оммаси мустамлакалар билан уруш олиб боришга қарши бўлиб, мустақиллик учун курашга хайрихоҳлик кўрсатмоқда эдилар. Уларни мустамлакалардагина эмас, балки Англиянинг ўзида ҳам ҳукм суриб келаётган реакция ва зулмга қарши кураш зарурлигини тушуниш туйғуси бирлаштирар эди. Англия ҳукумати петицияни рад этиб, мустамлакаларни исён ҳолатида деб эълон қилди, улар билан савдо-сотиқни тақиқлади, уларнинг тўла қамал ҳолатида эканлигини эълон қилди, мустамлакаларга қўшимча аскар юборди. Буларнинг ҳаммаси мустамлакаларнинг инқилобий курашини кучайтирди. Инқилобий воқеаларнинг боришига ва колонистларнинг сиёсий- ҳуқуқий онгига 1776 йил 12 июнда Конвент томонидан маъқулланган Виргиния ҳуқуқпари декларацияси жуда катта таъсир кўрсатди. Бу декларация америка конституцияшунослиги тарихидаги муҳим ҳуж жатлардан бири ҳисобланади. У инсон ҳуқуқлари ҳақидаги биринчи декларация эди. Виргиния ҳуқуқлари декларациясида барча кишилар ўз табиа тига кўра бир хил даражада эркин ва мустақилдирлар ҳамда ўзларига хос хуқуқларга эгадирлар, улар бу ҳуқуқлардан воз кечишлари ва ўз авлодларини маҳрум қилишлари мумкин эмас, деб эълон қилинганди. Декларацияда кишиларнинг яшаш, эркинлик, мулкка эга бўлиш, бахтли бўлиш ва хавфсизликка интилиш каби ҳуқуқлари кўрсатилган эди. Унда динга эътиқод куч ва зўрлик йўли билан эмас, балки ишонч ва идрок асосида бўлиши лозимлиги белгиланганди. Декларацияда бутун ҳокимият тепасида халқ туриши ва у халқ нинг ишончли вакилларидан таркиб топиши, ҳукмдорлар эса халқнинг ишончли хизматкорлари ҳисобланиши ва халқ олдида маъсул эканликлари эълон қилинганди. Декларациянинг айниқса 3-моддаси ўз даврида алоҳида аҳамиятга

www.arxiv.uz эга бўлди. Унда ўша вақтнинг қатъий инқилобий талабларидан бири халқнинг ҳукумат агар унинг ман фаатларига жавоб бермаса уни ўзгартириш, ағдариб ташлаш ҳуқуқи мустаҳкамланган эди. Мазкур тарихий ҳужжатда матбуот эркинлигининг эълон қилинганлиги унинг муҳим ўзига хос хусусият- ларидан биридир. III Қитъа конгресси 1776 йил 4 июлда демократ Томас Жефферсон томонидан ёзилган Шимолий Америка мустамлакаларининг мус тақиллиги тўғрисидаги Декларацияни тасдиқлади. «Мустақиллик декларацияси»да янги давлат – Америка Қўшма Штатлари тузилганлиги эълон қилинди. Унда Англиядан тўла мустақил бўлиб ажралиб чиқилганлиги қуйидагича асослаб кўрсатилди: «Биз қуйидаги ҳақиқатни ҳаммага аён ҳақиқат деб ҳисоблаймиз. Барча кишилар тенг яратилган. Яратувчи уларнинг ҳаммасига маълум ҳуқуқлар: яшаш, озодлик, бахт-саодатга интилиш ҳуқуқларини берган... Бу ҳуқуқларни таъминлаш учун кишилар орасида ҳукуматлар таъсис этилган, бу ҳукуматлар ўз навбатида ана шу кишиларнинг розилигига қараб адолат билан ҳокимиятни бошқариши керак... Агар ҳукуматнинг мазкур шакли шу мақсадни амалга оширилиши учун ҳалокатли бўлса, халқнинг ўзи уни ўзгартиришга ёки йўқ қилиб юборишга ва янги ҳукумат таъсис этишга ҳаққи бор, бундай ҳукумат шу халқнинг хавфсизлигига ҳамда бахтли яшашига ёрдам берадиган принципга асосланган ва ҳокимият ишларини шу тарзда ташкил эта оладиган бўлиши керакки, жуда кўп хиёнатлар ва узурпация йўли билан чекланмаган истибдод ҳукмронлиги остида бу халқни қул қилиб олиш нияти борлиги маълум бўлиб қолгудек бўлса, халқ бун- дай ҳукуматни ағдариб ташлаши керак ва ағдариб ташлаши зарур» 1 . Декларацияда Англия ҳукумати томонидан содир этилган ҳуқуқ- бузарликлар, суистеъмолликлар санаб кўрсатилди. Унда халқнинг ҳу кумат тузиш ва ағдариб ташлаш ҳуқуқи мавжудлиги эътироф этилди. Декларацияда эзилган халқнинг қўзғолон кўтариш ҳуқуқига эга эканлиги 1 Хрестоматия по всеобшей истории государства и права. Т. 2. /Под. ред. К.И.Батьфа и Е.В.Поликарповой.- М.: Юрист, 1996.-53-бет.

www.arxiv.uz расмийлаштирилди, «халқ суверенитети» ғояси қонунлаш тирилди. Декларация янги, мустақил, прогрессив давлат ташкил топганлигини расмийлаштирди. Шу билан бирга, декларация лойиҳасидан плантатор- қулдорларнинг тазйиқи остида қулликни ва қул савдосини қораловчи модда олиб ташланди. Лекин унда индеецлар ва қуллар ҳуқуқлари ҳақида ҳеч нарса дейилмади. 3. Янги давлат аппаратининг ташкил қилиниши ва Шимолий Америка давлатлари (штатлари)нинг биринчи конституциялари Мустақиллик учун уруш давридаёқ қуролли курашга раҳбарлик қилиш учун турли комитетлар – «корреспондент комитетлари», «назо рат комитетлари», «хавфсизлик комитетлари» тузила бошланган эди. Жумладан, биринчи Қитъа конгрессининг қарори билан инглиз товар- ларига нисбатан бойқотнинг бажарилишини кузатиб бориш 1772 йил да тузилган «корреспондент комитетлари»га бўйсунувчи махсус «назорат комитетлари»га топширилган эдилар. Бу комитетлар жой ларда жуда катта роль ўйнарди: улар Англияга қарши қаратилган барча ишларни мувофиқлаштирар, мустамлакалараро алоқаларни амалга оширар, тарғибот ишларини олиб борар эдилар. Кейинчалик «хавфсизлик комитетлари» бўлиб қолган «назорат комитетлари» лоялистларни таъқиб қилиб, маъмурий ва жазоловчи функцияларни ҳам бажарди. Бундай комитетлар ва инқилобий марказлар Бостон шаҳрида, Массачусетсда, Виргинияда ва бошқа жойларда ташкил топган эди. 1774 йилда Нью-Йорк, Пенсильвания ва Жоржиядан таш қари барча мустамлакаларда вилоят конгресслари ташкил қилинди. Хусусан, Массачусетсда губернаторнинг тақиқлашига қарамай, 1774 йил октябрда вилоят конгресси чақирилган эди. Бу конгресс қонун чиқарувчи инқилобий орган бўлиб қолди. Хавфсизлик комитети эса ижроия ҳокимият эди. Шунингдек ҳарбий комитет таъсис этилди ва милицияга одам ёллаш ўтказилди. Урушга тайёргарлик кўришда «ҳуррият фарзандлари» жамияти жуда муҳим роль ўйнади. 1774 йилнинг сентябрида Шимолий Америкадаги Англия мустамлакалар ининг ҳукмрон доиралари вакилларидан иборат биринчи Қитъа конг ресси чақирилган эди. 1775 йил 10

www.arxiv.uz майда иккинчи Қитъа конгресси чақирилади. Шундай қилиб, мустамлакаларда мустақиллик эълон қилингунга қадароқ ҳали қонунлаштирилмаган, маҳаллий, вилоят ва қитьа органлар тизими вужудга келган эди. Бу янги давлат аппа ратида савдогарлар, йирик ер эгалари, саноатчилар ва бошқалар сиёсий ҳукмронликни ўз қўлларига олган эдилар. Мустақилликка қадар АҚШнинг қуролли кучлари ҳам ташкил топа бошлаган эди. 1774 йил октябрда Массачусетс вилоят конгресси қарори билан милиция ташкил қилинди. 1775 йилда Виргиния вилоят конгресси мудофаа ко митетларини тузган эди. Шу каби қуролли кучлар бошқа мустамла каларда ҳам ташкил қилинди. Бундай кўнгиллилардан иборат қурол ли кучлар кейинчалик доимий армияга айлантирилди. 1775 йил II Қитъа конгресси Ж.Вашингтон қўмондонлигидаги умумқитьа мил лий армиясини тузди. Мустақиллик эълон қилингандан кейин ҳар бир мустамлака мус тақил давлат (штат) бўлиб қолди. 1776-1780 йиллар давомида булар нинг кўпчилиги ўз конституцияларини қабул қилди. Жумладан, Нью- Гэмпширнинг 1776 йил 6 январда биринчи конституцияси, кейинчалик 1784 йил 13 июнда иккинчи конституцияси қабул қилинди. Вир гиниянинг 1776 йил 29 июнда қабул қилган конституцияси эса кўпгина штатлар конституцияси учун модел бўлиб хизмат қилди. Барча штатларнинг конституциялари Ҳуқуқлар декларацияси билан ёки Ҳуқуқлар ҳақидаги билль билан бошланади. Уларда инглиз фуқаро лари учун анъанавий бўлган ҳуқуқ ва эркинликлар «оғир тушмайдиган» гаров асосида қамоқдан озод қилиш, «тез ва адолатли» суд, « H еа s corpus » процедураси ва бошқалар санаб кўрсатилган эди. Конституцияларда ўша вақтда инглизлар эга бўлмаган ҳуқуқ ва эркинликлар: матбуот ва сайлов эркинлиги, кўпчиликнинг ҳукуматни алмаштириш ва ўзгартириш ҳуқуқи мустаҳкамланди. Баъзи штатлар нинг конституцияларида сўз, йиғилишлар ўтказиш, петициялар бе риш, қурол тақиб юриш эркинликлари, турар-жой дахлсизлиги, орқа га қайтиш кучига эга бўлган қонунлар тақиқланиши каби демократик принциплар ҳам белгиланди. Бир қатор штатларда мол-мулкни тегишлича компенсация қилмай (ўрнини қопламай) туриб олиш, уруш вақтидаги қонунларни тинчлик вақтида қўллаш,

www.arxiv.uz ўзига ўзи қар ши кўрсатма беришга мажбурлаш ва бошқалар тақиқланди. Барча конституциялар ҳокимиятларнинг тақсимланиши прин ципидан келиб чиқди. Нью-Йорк, Массачусетс ва Нью-Гемпшир штатларидан ташқари барча штатларда парламентларнинг роли ку чайтирилган ва ижроия ҳокимият мавқеи пасайтирилган эди. Фақат иккита штатда губернаторлар вето ҳуқуқидан фойдаланганлар. Штатларнинг кўпчилигида судьялар ижроия ҳокимият томонидан эмас, балки қонун чиқарувчи мажлислар томонидан тайинланган ва мустақил деб эълон қилинган. Штатларнинг конституцияларида ўша даврда ҳукмрон бўлган «жамоа шартномаси», «халқ суверенитети» ва «табиий ҳуқуқ» назариялари ўз аксини топган эди. Уларда халқ суверенитети эълон қилинган бўлса ҳам, аммо ҳали катта мулк цензи, ўтроқлик цензи ва бошқа чеклашлар белгиланган эди. Масалан, сенатор мансабига эга бўлиш учун Нью-Жерси ва Мэрилендда минг фунт стерлинг, Жанубий Королинада эса – икки минг фунт стерлинг талаб қилинарди. Бу конституцияларга биноан штатларда бошқаришнинг республика шакли ўрнатилиб, қонун чиқариш органлари асосан 2 палатали парламентлардан иборат эди. Қуйи палаталар умумий сайловлар асосида ташкил қилинарди. Юқори палаталар (сенаторлар) эса катта мулк эгалари вакилларидан тайинланар эди. Фақат Пенсильвания штатида бир палатали қонун чиқариш органи тузилган эди. Ижроия ҳокимият (ҳукумат) штатларда тайинланадиган губер наторлар томонидан амалга ошириларди, фақат Пенсильванияда президент бошчилигидаги кенгашга тегишли эди. 4. АҚШнинг 1781 йилги «конфедерация моддалари» Бу аслида АҚШнинг биринчи конституцияси ҳисобланарди. У Мустақиллик декларациясини тузиш даврида «бирлашган мустам лакалар» конституцияси лойиҳасини тузувчи комиссия томонидан ишлаб чиқилди. Бу комиссия 1776 йил 12 июлда қитъа конгрессига ушбу лойиҳани тақдим қилади. Конгресс уни 1777 йилда тасдиқлай ди. Бу конституция лойиҳаси 1781 йил 1

www.arxiv.uz мартда барча штатларнинг қонун чиқариш органлари томонидан тасдиқлангандан кейин кучга киради. 1781 йилги Конституцияга, яъни «конфедерация моддалари»га биноан қўшма штатлар иттифоқдош давлат эмас, давлатлар (штатлар) иттифоқи (конфедерация) деб аталди.Унинг преамбуласида кўрсатил ганидек, бу ҳужжат «Штатлар ўртасидаги абадий иттифоқ» тузилганлигини юридик расмийлаштирди ва мустаҳкамлади. Ушбу Конститу циянинг III моддасига биноан умумий мудофаа, ўз озодликларини таъминлаш ҳамда ўзаро ва «умумий фаровонлик» учун «доимий дўст лик» конфедерациянинг мақсади деб эълон қилинди, II моддасида айтилишича, айрим штатлар ўз суверенитетини ва мустақил ҳокимия тини сақлаб қолади. VI моддага кўра, ҳар бир штат: 1) ўз армияси ва флотига эга бўлади; 2) ташқи ҳужум бўлган тақдирда уруш бошлаши мумкин; 3) умумконфедерация олий органи розилиги билан элчилар юбориш ва қабул қилиш, ўзаро шартнома ва иттифоқлар тузиш ҳуқу қига эгадир. «Конфедерация модцалари»да белгиланганидек, умумконфеде рация ишларига раҳбарлик қилиш учун айрим штатларнинг қонун чиқариш органлари томонидан тайинланадиган бир палатали конгресс ташкил қилинади. Бунда штатларнинг вакиллари битта овозга эга. Конгресс сессиялари ўртасидаги даврда ҳар бир штатнинг (кон федерация аъзосининг) биттадан вакили (делегати) таркибида «штат лар комитети» тузилади. Конфедерация конгресси «Конфедерация моддалари»нинг IX моддасига бинаон уруш ва тинчлик масаласини ҳал қилиш, элчи ларни тайинлаш ва қабул қилиш, халқаро шартномалар тузиш, пул тамғалаш қоидаларини белгилаш, оғирлик ўлчовларини белгилаш, алоқа воситаларини тартибга солиш, конфедерация мансабдор шахс ларини тайинлаш, қуролли кучларни ташкил қилиш ва бошқариш, конфедерация аъзоларининг ўзаро низоларини ҳал қилиш, индеецлар билан музокаралар олиб бориш ваколатларига эга бўлган. «Конфедерация модцалари»да конфедерация конгрессининг ҳуқуқлари жиддий чекланган эди. Масалан, уруш масаласини ҳал қилишда, халқаро шартномалар тузишда, пул тамғалаш нормаларини белгилашда, қуролли кучлар

www.arxiv.uz миқдорини аниқлашда конфедерация аъзоларининг камида тўққизтасининг розилиги талаб қилинарди. Конституцияга биноан Конгресс ўз маблағига эга эмасди, чунки у солиқлар белгилаш ва йиғиш ҳуқуқидан маҳрум эди. Конгресс конфедерация аъзоларини ўз қарорларини бажаришга мажбур қила олмасди, штатларнинг ички ишларига аралашишга ҳаққи йўқ эди ва ҳоказо. Конгресс қарорлари штатларнинг учдан икки қисми томони дан маъқулланса, шундан кейин кучга кирарди. Бу қарорлар айрим штатларнинг ижроия органлари томонидан амалга оширилиши керак эди. 5. АҚШнинг конфедерациядан федерацияга ўсиб ўтиши ва 1787 йилги Конституцияси 1781 йилги «конфедерация моддалари» штатларнинг заиф, куч сиз бирлашмасини белгилаб, уларнинг ижтимоий-сиёсий ривожланишига тўсқинлик қиларди. Конфедерация тузуми мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши ва унинг халқаро аҳволини мустаҳкамлаш учун ғов бўлиб қолган эди. Мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий тарқоқлиги, ички ва ташқи савдонинг тартибга солинмаганлиги, ҳар бир штатнинг ўз божхона тарифига ва пул тизимига эга бўлиши, чет мамлакатлар билан дипломатик муносабатларнинг тартибга солинма ганлиги АҚТ1Т ҳукмрон доираларини ўз манфаатларини ҳимоя қила оладиган кучли, марказлашган давлат аппаратларини вужудга келти ришга даъват этди. Уларга ҳукмронликни мустаҳкамлаб берадиган қаттиққўл ҳокимият керак эди. Конфедерация эса бундай ҳокимиятни бунёдга келтира олмади. Штатлар индеецлар билан тўхтовсиз уруш олиб бораётган эдилар. Бундан ташқари, АҚШда мустақиллик эълон қилинган, «конфе дерация моддалари» қабул қилинган бўлса ҳам, аммо Англия билан уруш давом этарди. Англияга қарши уруш 1783 йилда тугатилиб, сулҳ тузилган. Уруш давомида халқ оммаси янада қашшоқлашди, фермерлар қарз эвазига судхўрларга қарам бўлиб қолдилар, уруш ҳаражатлари меҳнаткашлар зиммасига оғир юк бўлиб тушди, со лиқлар миқдори ошди. Натижада халқ қўзғолонлари бошланиб кетди. 1780-81 ва 1783 йиллардаги солдатлар қўзғолони, 1786-1787 йилларда Массачусетс штатида кўтарилган халқ қўзғолони, айниқса, ҳукмрон доирапарни қўрқитиб

www.arxiv.uz қўйди. Шундай қилиб, ягона давлат барпо қилинишини иқтисодий ва сиёсий сабаблар тақозо қилаётган эди. Шунингдек, марказлашган давлатнинг ташкил этилиши, ҳукм рон доираларнинг фикрича, Шимолий Америка давлатларининг хал қаро обрўсини анча кўтариши лозим эди. Мана шундай шароитда «Конфедерация моддалари»ни қайта кўриб чиқиш учун Филадель фияда Конвент чақирилади. У 1787 йил 25 майдан 17 сентябргача давом этди ва халқцан яширинча АҚШнинг янги Конституцияси лойиҳасини ишлаб чиқди. Йирик буржуазия вакиллари чекланмаган ҳокимиятга эга бўлишга ва марказлашган унитар давлатни тузишга ҳаракат қилдилар. Лекин бунинг удцасидан чиқа олмадилар. Конвент да хатто Вашингтоннинг собиқ адъютанти А.Гамильтон сингари аристократик конституцион монархия тарафдорлари ҳам бор эди. Узининг халққа бўлган нафратини яширмай, Гамильтон барча жа миятлар «озчиликни ташкил қилувчиларга ва кўпчиликни ташкил қилувчиларга» бўлинган, бунда фақат «озчиликни ташкил қилганлар» сиёсий ҳуқуқлардан фойдаланишлари керак, дер эди. Конвентнинг иккинчи бир арбоби, либерал Медисон бундай деб ёзган эди: «Бу ерда, бизда эркинлик ортиқ даражада бериб юборилган... Энди бе бошликни жиловлаб қўйишга қурби етадиган кучли ҳукумат таъсис этилишини хоҳлаймиз», Бойиб кетган бошмоқчи Шерман конвентда қичқириб: «Халқ ҳукуматга мумкин қадар камроқ алоқадор бўлиши керак» деди. Тўрт ой давом этган мунозаралардан кейин ишлаб чи қилган конституция АҚШ тарихида катта роль ўйнади. У йирик бур жуазия билан қулдорлар ўртасида муросасозлик ролини ўйнади. 1787 йил 17 сентябрда Конвент Конституция лойиҳасини маъ қуллади. Унга кўра, АҚШ давлатлар иттифоқидан (конфедерациядан) иттифоқ давлатга – федерацияга айланди. АҚШ Конституцияси тузилишига кўра, преамбула ва 7 та мод дадан иборат бўлиб, улардан фақат 4 таси бўлимларга ажратилган. Конституция давлатшунослик назариясининг «ҳокимиятларнинг тақсимланиши» принципига асосланди. Унга кўра қонун чиқариш ҳокимияти

www.arxiv.uz конгрессга, ижро этиш ҳокимияти – президентга, суд ҳо кимияти – Олий судга ва конгресс томонидан ташкил қилинадиган қуйи федерал судларга тегишли бўлди. Конгресс икки палата: сенат ва вакиллар палатаси асосида ташкил қилинди. Сенат ҳар бир штатнинг қонун чиқарувчи мажлиси томонидан иккитадан олти йил муддатга сайланадиган сенаторлардан ташкил топади. Сенатнинг учдан бир қисми ҳар икки йилда янгиланиб туриши керак. Вакиллар палатаси пропорционал сайлов тизими асосида – аҳоли сонига қараб халқ, яъни сайлов корпуси томонидан икки йил муддатга сайланади. Ҳамма сайловлар жуфт сонли йилларда ўтказилади. Қонун аввал вакиллар палатасида қабул қилинади ва сўнг сенат томонидан тасдиқланади. Сенатнинг розилигисиз биронта ҳам қонун қабул қилиниши мумкин эмас. Қабул қилинган қонун прези дент томонидан имзо қўйилгандан кейин кучга киради. Конгресс федерал мансабдор шахсларни, жумладан, президент ни ҳам импичмент 1 тартибида суд қилиш ҳуқуқига эга. Бунда тергов ишларини вакиллар палатаси олиб боради, сенат эса суд қилади. Конституцияга биноан, федерал Конгресс пошлина ва солиқларни белгилаш, пул тамғалаш ва унинг қийматини белгилаш, чет мамла- катларга ва айрим штатларга қарз бериш, тош- торози, оғирлик ўлчов бирликларини ўрнатиш, ички ва ташқи савдони тартибга солиш, суд ларни ташкил этиш, қўшма штатларнинг мудофаасини таъминлаш, уруш эълон қилиш, армия ва флот тузиш ва таъминлаш, федерал қо нунларни ижро қилиш ва қўзғолонларни бостириш учун полициядан фойдаланиш каби ҳуқуқларга эга бўлган. Шунингдек, Конституцияда келажакда Конгресснинг ҳуқуқлари кенгайтирилиши мумкинлиги назарда тутилди. Конституцияга бино ан федерал Конгресснинг терговсиз суд қилиш ҳақида, дворянлик им тиёзларини жорий қилиш ҳақида ва шу каби қонунларни қабул қилиши қатъиян ман қилинди. Федерал органлар халқаро муносабатларда АҚШ номидан ҳаракат қилиш ва шартномалар тузиш ҳуқуқига эга. 1 Импичмент (ппреасЬтеШ) - парламенг томонидан давлат хизматида турган мансабдор шахсга нисбатан жиноий жавобгарлик қўзғаш.

www.arxiv.uz Конституцияда айрим штатларнинг ҳуқуқлари тўла белгиланма ди. Лекин штатлар федерал конгрессга тегишли биронта ҳам масалани ҳал қилиш ҳуқуқига эга эмас. Конституцияга кўра, штатлар феде рация ихтиёрида бўлмаган фуқаролик, жиноят, меҳнат, процессуал ҳуқуқлар соҳасида қонунлар қабул қилиш, республика тузумини сақ- лаб қолиш шарти билан ўз конституцияларини қабул қилиш ҳуқуқига эгадирлар. 1787 йилги Конституцияга кўра, АҚШ президенти ижроия ҳоки мият бошлиғи бўлиб, у икки поғонали сайлов тизими асосида (яъни сайловчи вакиллар томонидан) тўрт йил муддатга (кабиса йиллари бўйича) сайланади. Президент давлат бошлиғи, ҳукумат бошлиғи ҳамда қуролли кучларнинг олий бош қўмондони ҳисобланади. Прези дент ва унинг томонидан тайинланадиган министрлар (секретарлар) Конгрессга ўз фаолиятлари юзасидан ҳисобот бермайдилар. Фақат хоинликда, порахўрликда айбдор деб ҳисоблангандагина президент ва министрлар мансабларидан олинишлари мумкин. Конституцияга биноан Президент халқаро шартномаларни имзолаш, элчилар, кон суллар, Олий суд аъзоларини ва олий федерал мансабдор шахсларни тайинлаш ваколатларига эга, аммо бунда сенатнинг розилиги бўлиши керак. Президент, шунингдек, Конгресс қонунларига вето қўйиш ҳуқуқидан фойдаланади. Президент ветоси Конгресс палаталари депу татларининг учдан икки қисмидан кўпроғининг қаршилиги билан бекор қилиниши мумкин. Президент вақти-вақти билан қўшма штатларнинг аҳволи ҳақида Конгрессга ахборот бериб туради ва у Конгресснинг фавқулодда сессияларини чақириши мумкин. Федерация суд ҳокимияти Олий суд ва Конгресс томонидан ташкил қилинадиган қуйи федерал судлар томо нидан амалга оширилади. Барча судьялар (олий суд аъзолари ҳам) сенатнинг «розилиги» билан президент томонидан тайинланади. Олий суд барча қонунлар ва шартномаларни уларнинг Консти туцияга мувофиқлиги нуқтаи назаридан шарҳлаш ва уларни Консти туция руҳига муносиб эмас, деб бекор қилиш ҳуқуқига эга. Конституцияни ўзгартириш ёки унга қўшимча киритиш учун жуда

www.arxiv.uz мураккаб тартиб ўрнатилган. Конституцияга қўшимча фақат Конгресснинг ҳар иккала палатасининг ёки махсус чақирилган Кон вент аъзоларининг учдан икки қисми ижобий овоз бергандагина ҳам- да бу қўшимчалар тўртдан уч штатларнинг қонун чиқариш мажлислари томонидан маъқуллангандагина қабул қилинган, деб ҳисобла нади. Сайлов ҳуқуқи турли штатларда уларнинг Конституциялари бўйича турлича эди. Хотин-қизлар, негрлар ва маҳаллий индеецлар сайлов ҳуқуқларидан маҳрум этилганди. Унда юқори мулк, ўтроқлик, маълумот цензлари ва бошқа чеклашлар мавжуд эди. Конституцияда мулк ҳуқуқи қаттиқ ҳимоя қилинган. Конститу цияда қул савдоси ва қочоқ қулларни қайтариш ҳақида алоҳида модда бор эди. Конституцияда демократик ҳуқуқ ва эркинликлар, штат ларнинг суверен ҳуқуқлари ҳақида ҳеч нарса дейилмаган эди. Шу нинг учун Конституция айрим штатлар томонидан тасдиқланиши даврида бу камчиликлар кўрсатилди. Конституция кўпчилик штат лар томонидан тасдиқланган бўлса ҳам, аммо 1789 йилда федерал Конгресс унга «Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль» (қонун) деб аталувчи биринчи 10 та тузатиш киритди ва бу тузатишлар фақат 1791 йилда барча штатлар томонидан тасдиқлангач, кучга кирди. 6. 1791 йилги «Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль» АҚШ Конституциясининг асл матнида фуқароларнинг ҳуқуқ лари ва эркинликларига бағишланган махсус модцалар ёки бўлимлар йўқ эди. Фуқаролик ҳуқуқлари ва эркинликларининг бу тарзда эъти бордан четда қолдирилганлиги аҳолининг демократик кайфиятдаги табақаларининг жуда катта норозилигига дуч келди ва ҳатто Конс титуциянинг ратификация қилинишини хавф остида қолдирди. Шу сабабли Конституциянинг жорий қилиниши кўп машаққатли бўлди. Уни уч йилдан кейингина тасдиқлашга муваффақ бўлинди. Штатлар даги қонунчилик мажлисларида конституция озгина кўпчиликнинг овози билан қабул қилинди; бунинг учун пора бериш, иғво, дўқ-пўписа қилиш каби усуллар ишга солинган эди. Янги конституцияга бино ан сайланган Конгресс қўшимча ва тузатишларни қараб чиқиб, улар ни қабул қилгандан кейингина конституция ратификация қилинган ди.

www.arxiv.uz Демократик элементларнинг тазйиқи остида 1789 йил сентяб рида Д.Медисон томонидан конституцияга киритилган 10 та тузатиш қабул қилинди, бу тузатишлар 1791 йил декабрда штатлар томонидан ратификация қилинди ва бир вақтда кучга кирди. «Ҳуқуқлар тўғри сидаги билль» деб ном олган бу қўшимчалар конституциянинг ўша давр учун прогрессив томонини кучайтирди. Конституцияга киритилган ушбу тузатишларнинг етгитаси (I, II, IV, V, VI, VII, VIII тузатишлар) фуқароларнинг сиёсий ҳамда шахсий ҳуқуқ ва эркинликларига бағишланди. Хусусан I тузатиш диний эътиқод эркиюшги, сўз ва матбуот эркинлиги, халқнинг тинч йиғи лишлар ўтказиш ва ҳукуматга петиция билан мурожаат қилиш ҳуқуқи ҳақидаги нормаларни белгилади. II тузатиш халқнинг қурол сақлаш ва кўтариб юриш ҳуқуқини кафолатлади. IV тузатиш шахс, турар-жой ва мулк дахлсизлигини мустаҳкамлади. V тузатишда қасамхўрлар суди ва процессуал кафолатлар ҳақида, хусусий мулкнинг бепул оли ниши тақиқланишини белгилаб қўйди. VI, VII ва VIII тузатишлар процессуал принциплар ва кафолатларга бағишланиб, уларда қасам хўр маслаҳатчилар иштирокида кўрилиши лозим бўлган фуқаролик ва жиноий ишлар доираси белгиланди. Бу тузатишлар билан хаддан ортиқ солиқлар жорий қилиш ва фавқулодда жарималар белгилаш, шунингдек, шафқатсиз ва ғайриодций жазолар бериш тақиқланди. III тузатишга биноан, ҳеч бир аскарнинг тинчлик вақтида қан дайдир уйга унинг эгасининг розилигисиз жойлашиши мумкин эмас лиги, уруш вақтида эса бу фақат қонун билан ўрнатилган тартибда бўлиши лозимлиги белгиланди. IX тузатишда фуқароларнинг Конституцияда тўғридан-тўғри кўрсатшшаган ҳуқуқларидан чекланишига йўл қўйилмаслиги ўрна тилди. X тузатиш эса, умуман, фуқаролик ҳуқуқлари ҳақида эмас эди. Унда Қўшма Штатларга мазкур Конституция билан берилмаган ваколатларнинг тегишлича штатлар ёки халқ ихтиёрида қолдирилиши кўрсатилди. Халқ курашиб қўлга киритган ва унинг каттагина ғалабаси бўлган бу тузатишлар, шубҳасиз, америка демократиясининг муҳим ғалабаси эди. Бироқ шу билан бирга, айтиб ўтиш лозимки, бу ҳужжат Конституциянинг ўзи сингари

www.arxiv.uz фуқароларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлари ва эркинликлари ҳақида ҳеч қандай нормалар белгила мади. «Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль»да назарда тутилган қисқача меъёрлар Олий суднинг кўп сонли қарорларида ҳар томонлама шарҳ лаб берилди, шунингдек Конгресснинг юзлаб ҳужжатларида батаф сил аниқлаштирилди. «Ҳуқуқлар тўғрисидаги билль» фуқароларнинг муҳим сиёсий ва шахсий ҳуқуқ ҳамда эркинликларини белгилаган бўлса ҳам, аммо кейинчалик фуқароларнинг бу ҳуқуқларидан баъзиларини чекловчи қонунлар ҳам пайдо бўлди. Масалан, 1798 йилда қабул қилинган «Исёнга қўзғаш ҳақидаги Қонун»га биноан ҳукуматга норозилик билдириш ва унинг фаолиятини оғзаки ёки матбуотда танқид қилиш учун жавобгарлик белгиланган эди. 7. Федерал давлат аппаратининг ташкил қилиниши АҚШ Конституцияси 1789 йил 4 мартдан кучга кирди. Шу куни АҚШ Конгресси ўзининг биринчи сессиясига йиғилган эди. Бу вақтга келиб янгидан ташкил этилган федератив республика қатор қийин чиликларни бошидан кечирмоқда эди: конфедерация давлат ғазнаси ни бўшатиб қўйган ва қарзга ботиб қолган эди; гарчанд божхона тўловлари жорий қилинган бўлса ҳам, лекин уни йиғиш учун аппарат йўқ эди; ҳали ижроия ҳокимият аппарати, федерал суд тизими таш кил қилинмаганди; армия бор-йўғи 672 офицер ва солдатлардан ибо рат эди. Ана шундай шароитда мамлакатда ижтимоий тенгсизлик, иқтисодий тартибсизлик, ажралиб чиқишга интилиш тенденцияси ҳукмрон эди. Халқаро аҳвол ҳам жуда мураккаб ва ўта хавфли эди. 1789 йил 30 апрелдан бошлаб АҚШнинг биринчи президенти Жорж Вашингтон ўз лавозимини амалга оширишга киришди. Шун дан сўнг шошма- шошарлик билан ижроия ҳокимият аппарати ташкил қилинди. Дастлабки департаментлар – давлат, ҳарбий ва молия депар таментларини тузиш ҳақидаги қонунлар қабул қилинди. Бош аттор ней 1 лавозими таъсис этилди. 1790 йил февралда Олий суд ўзининг биринчи мажлисига йиғилди. 1789 йил сентябрда Конгресс томонидан «Суд тузилиши ҳақи да»ги қонун 1 Бош атгорней - Адлия вазири

www.arxiv.uz қабул қилинди. Бу қонун федерация суд тизимига ҳуқу қий асос бўлиб қолди. Мазкур қонунга биноан Олий суд бош судья ва 5 та ассоциацияланган судьялардан иборат таркибда ташкил қилинди (кейинчалик Олий суд аъзоларининг сони бир неча марта ўзгарти рилди, 1869 йилдан бошлаб уларнинг таркиби 9 та судьядан иборат ўзгармас қилиб ўрнатилди). АҚШ 13 та суд районларига бўлинди. Улар Мэн ва Кентукидан ташқари 3 та суд округларига бирлашти рилди. Шундай қилиб, ташкилий жиҳатдан алоҳида штатларнинг суд тизимлари билан боғлиқ бўлмаган уч поғонали федерал суд тизими таъсис этилди. Бундан ташқари, 1789 йилги Қонун АҚШда атторней (адлия) хизматига асос солди. АҚШ суд ҳокимияти учун Олий суднинг «Мэдисонга қарши Мэрбери иши» бўйича 1803 йилда чиқарган қарори жуда катта аҳа миятга эга бўлди. Бу ишнинг моҳияти қуйидагича эди. Давлат котиби Ж.Мэдисонни В.Мэрбери деган одам Колумбия федерал округида ҳакам судья лавозимини эгаллаш учун патент бермаганликда айблаб, суддан уни шундай патент беришга мажбурловчи суд буйруғи чиқа ришини сўраган. Олий судья Ж.Маршал ишни кўриб чиқиб, судга шундай суд буйруқлари чиқариш ваколатини берувчи 1789 йилги «Суд тузилиши ҳақида»ги Қонуннинг 13-моддаси АҚШ Конститу циясига зиддир деган хулосага келади. Шу тариқа «конституцияга зид келадиган ҳар қандай қонун аҳамиятсиз» деган принцип шакл ланди ва бу принцип конституциявий назорат таълимоти ва амалиё тига асос қилиб олинди. Дастлабки ўттиз йил ичида федерациянинг статут ҳуқуқи асос лари яратилди. 1789 йилда Конгресс «қонунлар пакети»ни қабул қилди. Унга «Натурализация 2 ҳақида»ги, «Чет элликлар ҳақида»ги, «Душманлик қилувчи чет элликлар ҳақида»ги, «Исён ҳақида»ги қонунлар киради. «Исён ҳақида»ги қонунда ҳукуматни ағдариш мақ садида тил бириктиришлик учун, АҚШ ҳукумати ва президентини шарманда қилувчи, бадном қилувчи, обрўсини тўкувчи маълумотлар тарқатганлик учун суд томонидан жазолар берилиши назарда тутил ганди. Бу қонун Мустақиллик декларацияси ва «Ҳуқуқлар 2 Натурализация - бошқа давлат фуқаролигига ўтиш; қабул қилиш

www.arxiv.uz тўғриси даги билль»га очиқдан-очиқ қарама-қарши эди. АҚШ Конституцияси кучга киргандан кейин дастлабки йигирма йил ичида унга XI ва XII тузатишлар киритилди. XI тузатиш иттифоқ ҳокимиятининг чекланиши ва штатлар ҳуқуқларининг кенгайтири лиши тарафдорларининг талаби билан 1795 йилда қабул қилиниб, штатларнинг бошқа штатлар фуқаролари ёки чет элликлар томонидан суд қилинишидан дахлсизлик ҳуқуқини ўрнатди. 1804 йилда киритилган XII тузатиш президент ва вице-президент номзодлари учун алоҳида-алоҳида овоз беришни жорий қилиб, президентни сайлаш процедурасини янги қоида билан тўлдирди.

Похожие

Акшнинг Mустакиллик учун кураш даври сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари

Eвропа маърифатпарварларининг сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари

Қадимги юнонистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Юнонистон сиёсий ва хукукий таълимотлари

АҚШдаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Римда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар