Аҳолини иш билан таъминлаш - Юриспруденция - Рефераты

Аҳолини иш билан таъминлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

Аҳолини иш билан таъминлаш Режа: 1. Аҳолини иш билан таъминлаш тушунчаси ва фуқароларнинг ишга жойлашиш ҳуқуқлари 2. Ходимларни корхоналардан бўшатилиши ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши 3. Ишсизлик тушунчаси ва ишсиз шахсларга бериладиган ҳуқуқий кафолатлар 4. Ишсизлик нафақаси ва ишсиз шахсларга бериладиган ижтимоий ёрдамлар 5. Аҳолини иш билан таъминлашга оид тадбирларда иш берувчилар, касаба уюшмалари ва ходимларнинг бошқа вакиллик органлари иштироки 6. Фуқароларни ишга жойлаштириш. Ишга жойлаштириш органлари ва уларнинг ҳуқуқий мақоми

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37-моддасида айтилганидек: «Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир». Шунингдек, «Инсон ҳуқуқлари Умужаҳон Декларацияси»да ҳам меҳнат қилиш ҳуқуқи инсоннинг энг муҳим табиий ҳуқуқларидан эканлиги тан олинган. Ушбу Декларациянинг 23-моддасида таъкидланганидек: «Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни ўз эрки билан танлаб олиш, меҳнатнинг адолатли ва қулай шароитлари бўлиши ва ишсизликдан муҳофаза этилиш ҳуқуқига эгадир» 1 . Шўролар даврида меҳнат қилиш ҳуқуқи фуқаролар учун меҳнат қилиш мажбуриятига айлантирилган эди. Натижада у эркин ҳаётий эҳтиёждан кўра малол келадиган бурч сифатида тасаввур этилар, унинг унумдорлиги ва самарадорлиги ҳам шунга мутаносиб аҳволда эди. Иқтисодиётни маъмурий-буйруқбозлик йўли билан идора қилиш даврида аҳолининг тўла иш билан бандлиги, ҳар бир шахснинг ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлиши зарурлиги қонун билан мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, меҳнат қилмаслик нинг ўзи ҳуқуқбузарлик саналган, яъни мажбурий меҳнат жорий этилган эди ва бу ҳол инсон ҳуқуқларининг қўпол тарзда бузилиши кўринишларидан бири эди. Ўша пайтда иқтисодиётда ҳукмрон бўлган давлат секторига тааллуқли корхоналарда, асосан шаҳарларда иш кучига бўлган талаб, ишчи кучига таклиф ҳисобга олинмаган ҳолда иш жойлари сунъий равишда барпо этилар, бунинг натижасида ғайритабиий вазият юзага келарди. Жумладан, шаҳарда малакали ишчи кучи мунтазам етишмагани ҳолда қишлоқларда меҳнатга яроқли аҳолининг асосий қисми жамланган бўлиб, иш билан таъминлаш соҳасида ўткир муаммоларни юзага келтирар, меҳнат ресурсларидан нооқилона ва исрофгарчилик билан фойдаланишга, меҳнат унумдорлигининг жуда паст бўлишига олиб келар эди. Мустақилликнинг қўлга киритилиши, бозор иқтисодиётига ўтилиши билан меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, иш кучининг ҳам ўз қийматига 1 Қаранг : Инсон ҳуқуқлари тў ғ рисида Халқаро Билл. Т., «Адолат», 1992.

эга, сотиладиган ва сотиб олинадиган бойликка айланиб бориши билан боғлиқ бўлган меҳнат бозорини шакллантиришни долзарб вазифа қилиб куйди. Мамлакатимизда кенг қамровли хусусийлаштириш жараёнининг амалга оширилиши натижасида мулкчилик, ишлаб чиқариш соҳасида давлат якка ҳокимлигига тўла барҳам берилиб, кўп укладли иқтисодий тизим вужудга келтирилди. 2000 йил 1 октябргача бўлган маълумотларга кўра меҳнатга яроқли аҳолининг 75,8% халқ хўжалигининг нодавлат секторида банд эканлигини айтиб ўтиш кифоя 2 . Бунинг натижасида меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ва аҳолининг бандлиги масалаларида янги ривожланиш тенденциялари, янги қонуниятлар юзага кела бошлади. Бозор муносабатлари меҳнатнинг оқибатлари, ишчи кучининг сифатига нисбатан қаттиқ талаблар қўйиши сабабли меҳнат қилиш ҳуқуқи ҳамда унинг рўёбга чиқарилиши борасидаги қонунчилик ҳужжатларини тубдан қайта кўриб чиқиш, бу соҳада чуқур ислоҳотларни амалга ошириш энг долзарб вазифага айланиб қолди. Зероки, социализм шароитида қон-қонимизга сингиб кетган боқимандалик, масъулиятсизлик туйғуларидан тезроқ халос бўлишга имкон берувчи, шу билан бирга меҳнат бозорида рақобатга бардош бера олиши қийин бўлган ижтимоий ҳимояга муҳтож аҳоли қатламларини ижтимоий ҳамда ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилишни таъминлай оладиган ҳуқуқий базанинг вужудга келтирилиши зарур эди. Ушбу вазифани Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирда қабул қилинган «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуни 1 ва Меҳнат Кодекси бажарди. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси ишчи кучининг мулк эканлигини қайд этди ва Кодекснинг 57-моддасида кўрсатилганидек, «Унумли ва ижодий меҳнат қилишга бўлган ўз қобилиятларини тасарруф этиш ва қонун ҳужжатлари билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият билан шуғулланиш ҳар кимнинг мутлақ ҳуқуқидир. Ихтиёрий равишда иш билан банд бўлмаслик жавобгарликка тортиш учун асос бўлмайди . 2 Қаранг : «Банковские ведомости». 2000, № 48. 1 Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т., «Адолат», 1998, 19-сон.

Ҳар ким иш берувчига бевосита мурожаат қилиш ёки меҳнат органларининг бепул воситачилиги орқали иш жойини эркин танлаш ҳуқуқига эгадир». Меҳнат қилиш ҳуқуқлари фуқаролар томонидан амалга оширилиши пайтида ҳар қандай шаклдаги камситиш, ноқонуний имтиёзлар бериш, фуқаро учун ноқулай бўлган шартларда меҳнат қилишга мажбур этиш қатъиян ман этилади. Меҳнат Кодексининг 58-моддасида айтилганидек, меҳнат қилиш ҳуқуқларининг амалга оширилиши давлат:  иш билан таъминлаш турини, шу жумладан турли меҳнат режимидаги ишни таъминлаш эркинлигини;  ишга қабул қилишни қонунга хилоф равишда рад этишдан ва меҳнат шартномасини ғайриқонуний равишда бекор қилишдан ҳимояланиши;  мақбул келадиган иш танлаш ва ишга жойлашишга бепул ёрдам беришни;  ҳар кимнинг касбга ва ишга эга бўлишда, меҳнат қилиш ва иш билан таъминланиш шарт-шароитларида, меҳнатга ҳақ олишда, хизмат поғонасидан юқорилаб боришда тенг имкониятлар яратишни;  янги касбга (мутахассисликка) бепул ўқитиш, маҳаллий меҳнат органларида ёки бу органларнинг йўлланмаси билан бошқа ўқув юртларида стипендия тўлаб малака оширишни;  бошқа жойдаги ишга қабул қилинганда моддий харажатлар учун қонун ҳужжатларига мувофиқ компенсация тўлашни;  ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш учун муддатли меҳнат шартномалари тузиш имкониятини кафолатлайди. Қонун ҳужжатларида бошқа турдаги кафолатлар ҳам белгилаб қўйилиши мумкин. Меҳнатга яроқли аҳоли сонининг тез суръатлар билан ўсиб бориши кузатилаётган Ўзбекистон Республикаси учун қишлоқда ҳамда халқ хўжалигининг айрим тармоқларида ортиқча иш кучининг мавжудлиги меҳнат бозорининг вужудга келиши ва тўлақонли фаолият кўрсатишида муҳим аҳамият касб этади.

Иқтисодиётда таркибий ўзгаришларнинг амалга оширилиши, мулкнинг босқичма-босқич давлат тасарруфидан чи қарилиши, иқтисодиётнинг нодавлат сектори, айниқса хусусий ва кичик тадбиркорликнинг давлат йўли билан қўллаб-қувватланиши, юридик шахс ташкил этмаган ҳолда жисмоний шахслар томонидан амалга ошириладиган якка тадбиркорликка кенг йўл очилиши, қишлоқ жойларида аҳолига қўшимча ер майдонларининг берилиши туфайли ортиқча иш кучи билан боғлиқ муаммони юмшатиш, одамларни самарали меҳнатга жалб этиш имкони яратилди. Республикада ишсизлик кўпайишининг олдини олиш мақсадида меҳнат бозорини тартибга солиш механизмини такомиллаштиришга қаратилган тадбирлар амалга оширилмоқда. Ҳозирги пайтда аҳоли бандлиги биржалари фаолият кўрсатиб турганлигини айтиб ўтиш ўринлидир. Натижада расмий маълумотларга кўра 2000 йил охирига келиб қайд этилган ишсизлар сони 43100 кишини ёки иқтисодий фаол аҳолининг 0,5%ни ташкил этган 3 . Бу кўрсаткич аҳволни аниқ акс эттирмаслиги ва яширин ишсизлик бир мунча юқори бўлиши мумкинлигини, аммо ҳар қалай бу кўрсаткичлар аҳоли бандлигини таъминлаш соҳасида пухта ўйланган давлат сиёсати самара бераётганлигини кўрсатади 2 . Меҳнат қилиш ҳуқуқини амалга оширишга қаратилган ва Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 58-моддасида назарда тутилган кафолатлар турли шакл ва усулларда амалга оширилади. Хусусан, аҳолини ишга жойлаштиришга кўмаклашиш Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва унинг жойлардаги органлари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 6 апрелдаги 162-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тўғрисида»ги Низомнинг 9.1- бандида айтилишича вазирликнинг функциялари қаторига республика ҳудудларида меҳнат ресурслари миқдори ва таркибини ўрганиш, уларни 3 Қаранг : Макроиндикаторы. Итоги 9 месяцев 2000 года. «Банковские ведомости», 2000 г., № 48. 2 Қаранг : С. Ганиева. Проблемы занятости населения в Узбекистане, «Банковские ведомости», 1997 й. 51-сон. Ю. Галимов. Экономика слова женского рода, «Частная собственность» ҳафтаномаси, 1999 й., 10-сон.

такомиллаштиришга доир таклифлар ишлаб чиқиш, аҳолини иш билан таъминлаш, ёшларни, ишдан бўшатилган ходимларни ва аҳолини бошқа тоифаларини ишга жойлаштириш, шунингдек бўш иш ўринлари бўйича ахборотларни шакллантириш ва таҳлил этиш, ёшларни, иш билан машғул бўлмаган аҳолини касб-кор устунликлари ва меҳнат йўналишларини аниқлаш учун социологик тадқиқотлар ўтказишни ташкил қилади, иш ўринлари ташкил қилиш дастурларини ишлаб чиқади ва амалга ошириш кабилар киритилган 4 . Аҳолини иш билан таъминлаш борасида амалга оширилаётган давлат сиёсатининг асосий мақсади – меҳнат бозорини шакллантириш ва ривожлантиришга, бу соҳада амал қила бошлаган рақобат шароитида аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларининг муҳофаза этилишларини таъминлашдан иборат. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 5-моддасига мувофиқ иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий қоидалари жумласига:  аҳолини иш билан таъминлашда Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги;  меҳнат қилиш ва ишни эркин танлаш ҳуқуқини амалга оширишида барча одамларнинг жинси, ирқи, динга муносабати, ёши, сиёсий эътиқоди, миллати, билими, ижтимоий ва оилавий аҳволидан қатъи назар тенг имкониятларни таъминлаш;  фуқароларнинг меҳнат ташаббусини қўллаб-қувватлаш, меҳнаткашларга иш билан банд бўлиш, меҳнат қилиш ва ҳаёт кечиришида муносиб шароитларни таъминлайдиган серунум ва ижодий меҳнат қилиш қобилиятини ривожлантиришга кўм аклашиш ҳамда уни рағбатлантириш;  меҳнатнинг ихтиёрийлиги;  иш билан таъминлашда ижтимоий кафолатлар бериш ва аҳолини ишсизликдан муҳофаза қилишни таъминлаш; 4 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2001 йил, № 7.

 барқарор иш қидириб алоҳида қийинчиликка дуч келаётган одамларни иш билан таъминлашда ёрдам берувчи махсус чора-тадбирларни амалга ошириш;  иш билан таъминлаш соҳасидаги тадбирларни иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг бошқа йўналишлари билан, шу жумладан, ижтимоий таъминот, давлат даромадларини ошириш ва тақсимлаш, пулнинг қадрсизланиши олдини олиш билан мувофиқлаштириш;  аҳолини иш билан таъминлаш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш амалга ошириш ва уларнинг бажарилишини назорат қилишда касаба уюшмалари, тадбиркорликни қўллаб- қувватлаш структуралари, давлат бошқарув органлари билан ҳамкорлик қилиш;  иш билан таъминлаш муаммоларини ҳал этиш пайтида мамлакат ичида ва давлатлараро ҳамкорлик қилиш кабилар киритилган. Бандлик ва аҳолини иш билан таъминлаш масалаларини аниқ тартибга солиш, унинг муайян иқтисодий, ҳуқуқий, ташкилий шарт-шароитлар яратилиши билан боғлиқ жиҳатлари кундалик қонун ҳужжатлари билан, энг аввало, Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 1 майда қабул қилинган «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонун билан тартибга солинади. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 1- бўлими, «Умумий қоидалар» қисмида бандликка оид муносабатлардаги асосий тушунчаларга, ушбу муносабатда қатнашувчи субъектларга расмий таъриф берилади. Ушбу Қонуннинг 2-моддасига кўра: «Иш билан таъминлаш ёки бандлик деганда, фуқароларнинг қонун-ҳужжатларига зид келмайдиган, ўз шахсий ва ижтимоий эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ бўлган, уларга иш ҳақи (меҳнат даромади) келтирадиган фаолияти» тушунилади. Бунда фуқароларга ўзларининг унумли ва самарали меҳнат қилиш қобилиятини эркин, мустақил тасарруф қилиш ҳуқуқи берилганлиги, улар қонун- ҳужжатлари билан тақиқланмаган ҳар қандай фаолият билан шуғулланишда мутлақ ҳуқуқларга эгадирлар.

Мажбурий меҳнат, яъни бирон-бир жазони қўллаш таҳдиди билан иш бажаришга мажбур қилиш қонунда бевосита кўрсатиб қўйилган ҳоллардан ташқари қатъиян тақиқланади. Қуйидагилар иш билан таъминланган ҳисобланади: а) ёлланиб ишлаётган (тўлиқсиз, вақтинчалик ишларда ишлаётган) фуқаролар; б) бетоблиги, меҳнат таътили, касбга ўқиш, ишлаб чиқариш тўхтатиб қўйилганлиги сабабли иш жойи сақлангани ҳолда иш жойида бўлмаган ходимлар; в) якка тадбиркорлар, деҳқон-фермер хўжалиги аъзолари, уларнинг ишда қатнашаётган оила аъзолари; г) ҳарбий хизматчилар; д) талаба ва ўқувчилар; е) жамоат бирлашмалари ва диний муассасаларда ишлаётган фуқаролар. Шунингдек, фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар асосида ишлаётганлар, муайян лавозимга сайланиш ёки тайинланиш асосида меҳнат қилувчи фуқаролар ҳам иш билан банд аҳоли саналади. Фуқароларнинг бандлик соҳасидаги ҳуқуқий статусида иш жойи ва турини эркин танлаш ҳуқуқи етакчи ўрин тутади. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 10-моддасига мувофиқ: «Ҳар ким иш берувчига бевосита мурожаат қилиш ёки меҳнат органларининг бепул воситатачилиги орқали иш жойини эркин танлаш ҳуқуқига эга». Ҳар икки ҳолда ҳам бу ҳуқуқ эркин, ихтиёрий тарзда меҳнат шартномаси тузиш йўли билан рўёбга чиқарилади. Қонунчилигимиз илк бора фуқароларнинг чет элларда кас бий фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқларини расман этироф этди. Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 13-моддасида айтилишича: «Ўзбекистон Республикаси фуқаролари Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида меҳнат фаолияти билан шуғулланиш, мустақил иш қидириш ва ишга жойлашиш ҳуқуқига эга».

Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг мамлакат ташқарисидаги ҳамда чет эл фуқароларининг Ўзбекистон Республикасидаги меҳнат фаолияти қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади 5 . Фуқароларнинг, шу жумладан, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг меҳнат бозорида иш билан таъминланиши соҳасидаги ҳуқуқлари кафолатларидан бири «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисидаги» Қонуннинг 14-моддасида кўрсатилганидек: «Меҳнат бўлимларининг ҳамда улар мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан бўйсуниш бўйича юқори органга ёки мансабдор шахсга ёхуд бевосита судга шикоят қилиши мумкин»лигидан иборатдир. Фуқаро меҳнат бўлимлари томонидан ишга юборилган корхона у билан меҳнат шартномаси тузишдан бош тортган ҳолларда меҳнат органига ёки бевосита судга мурожаат қилиши мумкинлиги ҳам ана шундай кафолатлардан биридир. 2-§. Ходимларни корхоналардан бўшатилиши ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши Фан ва техника тараққиёти, илмий ютуқларни ишлаб чиқарилишга жорий этилиши, янги техника ва технологияларни қўлланилиши туфайли, шунингдек ишлаб чиқаришни таш кил этиш ва бошқаришни такомиллаштириш натижасида, меҳнат бозорида юз берадиган ўзгаришлар оқибатида корхоналарда ходимлар штатларини қисқартириш, сонини қисқартириш зарурати юзага келади. Корхона ишлаб чиқариши жамиятдаги иқтисодий нобарқарорлик, товарлар ва хизматлар бозоридаги ноқулай коньюктура натижасида ҳам иш берувчи ишлаб чиқаришни қисқартиришга, ходимлар сонини камайтиришга мажбур бўлиши мумкин. 5 Қаранг : Халқаро Меҳнат Ташкилотининг «Миграция масалаларидаги суиистеъмоллар, мигрант меҳнаткашларга иш сўраб мурожаат қилиш ва имконият ларни тенг ҳажмда яратиш тўғрисида»ги 1975 йилда қабул қилинган 143-конвенцияси. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 1995 йил 19 октябрдаги 408-сонли қарор билан тасдиқланган «Хорижий ишчи кучларни жалб қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида»ги Низом. Ўзбекистон ҳукумати қарорлари тўплами, 1995, 10-сон, 41-модда.

Шунга кўра ходимларни бўшатиш деганда, юқоридаги сабабларга кўра корхонада «ортиқча» бўлиб қолган ходимларни ишдан озод қилиш (бўшатиш) тушунилади. Бироқ, бундай ҳолларда меҳнат қонунчилиги иш берувчи зиммасига қўшимча мажбуриятлар юклаб, ишдан бўшатилиши кутилаётган ходимларга қўшимча кафолатлар беради . Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунининг 25-моддасида айтилиш ича: «Меҳнат шартномаси:  ходим янги меҳнат шартлари асосида ишлашни давом эттиришни рад этганлиги сабабли;  технологиядаги, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишдаги ўзгаришлар, ходимлар сони (штати) ёки иш хусусиятини, ўзгаришга олиб келган ишлар ҳажмининг қ исқарганлиги ёхуд корхонанинг тугатилганлиги сабабли;  ходимнинг малакаси етарли бўлмаганлиги ёки соғлиги ҳолатига кўра бажараётган ишга нолойиқлиги сабабли;  шу ишни илгари бажариб келган ходим ишга тикланиши сабабли бекор қилинган ҳолларда иш қидириш давомида икки ойдан ортиқ бўлмаган давр мобайнида ходимларнинг ўртача ойлик иш ҳақи сақланиб қолади, бунда ходимга тўланган бир ойлик ишдан бўшатиш нафақаси ҳам қўшиб ҳисобга олинади». Агар ишдан бўшатиб олинаётган ходим меҳнат шартномаси бекор қилинган кундан эътиборан ўн кун ичида маҳаллий меҳнат органига иш сўраб мурожаат қилган ва рўйхатга олинган бўлса, маҳаллий меҳнат органи берган маълумотномага кўра учинчи ой учун ҳам олдинги иш жойидан ўртача иш ҳақи олиш ҳуқуқига эга. Корхона тугатилганида (шу жумладан, банкрот бўлган деб эътироф этилиши туфайли тугатилиши) ишдан бўшатиб олинаётган ходимларга ушбу тугатилаётган корхонанинг ҳуқуқий ворислари томонидан, ҳуқуқий

ворислари бўлмагани тақдирда эса, маҳаллий меҳнат органи томонидан юқоридаги кафолатлар берилиши керак бўлади. Юқорида санаб ўтилган ҳолларда (корхона ёпилишидан ташқари) иш берувчи бўшатиб олинаётган ходимни ушбу корхонада бошқа ишга ўтказиш (бошқа касб, лавозимга), уни янги касбга ўргатиши мумкин. Ишдан бўшатиб олинган ходимларга ишдан бўшатилган куни ишдан бўшатиш нафақаси тўланади. Давлат органларида амалга оширилган штатлар қисқартирилиши туфайли ишдан бўшатилаётган давлат хизматчи ларига тегишли мансабларига тенг бошқа лавозим бошқа давлат органларида берилади. Бунинг иложи бўлмаганида эса, улар мансаб маошлари сақланиб қолган ҳолда янги касбга ўргатилади. Айрим тоифадаги ходимларни (ҳомиладор ва уч ёшгача боласи бор аёллар, 18 ёшга тўлмаган шахслар ходимлар вакиллик органларига сайланган шахслар, депутатлар ва бошқалар) ишдан бўшатиб олиш пайтида қўшимча кафолатлар белгиланган бўлим, улар ҳақида тегишли бобда батафсил сўз юритилади. 3-§. Ишсизлик тушунчаси ва ишсиз шахсларга бериладиган ҳуқуқий кафолатлар Фуқароларни ишсизликдан ҳимоя қилишда ишсиз шахс тушунчасини, аниқ ифодалаш катта аҳамиятга эга. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 3-моддасида ишсиз шахсга қуйидагича таъриф берилади: «16 ёшдан бошлаб то пенсия билан таъминланиш ҳуқуқини олишгача бўлган ёшдаги (умумий қоидага кўра эркаклар – 60 ёшгача, аёллар – 55 ёшгача қонунда махсус кўрсатилган ҳолларда эса булардан ҳам кичик ёшда), ишга ва иш ҳақига (меҳнат даромадига) эга бўлмаган, иш қидирувчи шахс сифатида маҳаллий меҳнат органида рўйхатга олинган, меҳнат қилишга, касбга тайёрлаш

ва қайта тайёрлашдан ўтишга, малакасини оширишга тайёр, меҳнатга қобилиятли шахслар ишсиз деб эътироф этилади» . Шахсларни ишсиз деб эътироф этиш уларнинг иш топишда кўмак беришни сўраб ариза берган ва рўйхатга олинган кундан бошлаб, ўн биринчи кундан кечиктирмасдан амалга оширилади. Қуйидагилар ишсиз сифатида рўйхатга олиниши мумкин эмас: а) 16 ёшга тўлмаганлар; б) аризаси рўйхатга олинган кундан бошлаб ўн кун ичида ўзига таклиф қилинган мақбул келадиган ишдан икки марта бош тортганда; в) аризаси рўйхатга олинган кундан бошлаб 10 кун ичида узрсиз тарзда маҳаллий меҳнат органига келмаганида; г) содир қилган жинояти учун озодликдан маҳрум этилганида. Мурожаат қилган фуқаро ўзи доимий яшайдиган туман (шаҳар) меҳнат органида қуйидаги кетма-кетликда рўйхатга олинадилар: 1) ишсиз фуқаро мурожаат қилган куни дастлабки рўй хатга олиш; 2) фуқарони унга маъқул келадиган иш қидириш мақсади да рўйхатга олиш; 3) шахсни ишсиз сифатида рўйхатга олиш; 4) ишсиз шахсни қайта рўйхатга олиш 6 . Таклиф этилган мақбул келадиган ишдан икки марта бош торган, узрсиз сабабларга кўра ўн кун ичида меҳнат органига келмаган шахслар иш қидирувчи сифатидаги рўйхатдан чиқариб юборилади ва улар фақат ўттиз кун ўтгандан кейингина иш қидирувчи сифатида қайта рўйхатга олиниши мумкин . Мақбул келадиган иш таърифи «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 4-моддасида баён этилган. Унда айтилишича: «Биринчи марта иш қидираётган, касби (мутахассислиги) бўлмаган шахслар учун дастлабки касб тайёргарлигини талаб қилмайдиган иш, бундай ишни топиб бериш имконияти бўлмаган тақдирда эса, уларнинг ёши ва бошқа хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ҳақ тўланадиган бошқа иш, шу жумладан вақтинчалик иш мақбул келадиган иш деб ҳисобланади. 6 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1999 йил 13 октябрдаги 831-тартиб рақами билан давлат рўйхатига олинган «Меҳнат органларида фуқароларни рўйхатга олиш, уларни ишга жойлаштириш, ишсизлик нафақасини тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Низом.

Ишдан ва иш ҳақидан (меҳнат даромадидан) маҳрум бўлган шахслар учун уларнинг касб тайёргарлигига мос бўлган, ёшини, соғлигини, меҳнат стажини ва аввалги мутахассислиги бўйича тажрибасини, янги иш жойининг транспортда қатнаш жиҳатдан қулайлигини инобатга олувчи иш мақбул келадиган иш деб ҳисобланади». Қуйидагилар мақбул келадиган иш деб ҳисобланиши мумкин эмас: а) таклиф этилаётган иш фуқаронинг турар жойини ўзгартириши билан боғлиқ бўлса; б) таклиф этилган иш яшаш жойидан анча узоқ бўлса ва транспортда қатнаш ноқулай бўлса; в) таклиф этилаётган иш бўйича тўланадиган иш ҳақи шу мутахассислик ва малака учун белгиланган тартибда аниқланган энг кам иш ҳақидан кам бўлса; г) ишни рад этиш узрли сабаблар билан асосланган бўлса. 4-§. Ишсизлик нафақаси ва ишсиз шахсларга бериладиган ижтимоий ёрдамлар Фуқаронинг маҳаллий меҳнат органлари томонидан ишсиз деб эътироф этилиши натижасида унда пайдо бўладиган энг асосий ҳуқуқ, бу ишсизлик нафақаси олиш ҳуқуқи, бошқа моддий ёрдам олиш кафолатларидан иборатдир. Ишсиз шахсга тайинланадиган ишсизлик нафақаси унинг ва оила аъзоларининг моддий аҳволи асосларини ташкил этади. Ишсизлик нафақасининг миқдори турли омилларга боғлиқ бўлиб, аввал меҳнат қилган ва иш жойидан (иш ҳақи, меҳнат даромадидан) маҳрум бўлиб қолган шахсларга нафақа тайинлашда аввалги уларнинг иш жойларида олган йиллик ўртача иш ҳақлари, аввал ишламаган, биринчи марта иш қидирувчи шахс сифатида рўйхатга олинган шахсларга эса белгиланган энг кам ойлик иш ҳақи асос қилиб олинади. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 27-моддасига кўра белгиланган тартибда ишсиз деб эътироф этилган шахсларга улар иш

сўраб мурожаат қилган биринчи кундан бошлаб аввал меҳнат қилган, ишдан ва иш ҳақидан (меҳнат даромадидан) маҳрум бўлиб қолган шахсларга ёки узоқ вақт (бир йилдан ортиқ) танаффусдан кейин ўз меҳнат фаолиятини қайта бошлаётган шахсларга ўн икки ойлик давр давомида 26 календар ҳафта давомида ишсизлик нафақаси тўланади. Илгари ишламаган ва биринчи бор иш қидираётган шахсларга эса ўн икки ой давомида кўпи билан ўн уч ҳафта мобай нида ишсизлик нафақаси тўланади. 35 ёшга тўлмаган ва қарамоғида уч ва ундан кам меҳнатга яроқсиз шахс бўлган эркакларга улар ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашсаларгина ишсизлик нафақаси берилади. Яъни бундай шахсларни ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашишдан бош тортишлари нафақа тайинланмаслиги учун асос бўлиши мумкин. Ишсизлик нафақаси олаётган шахс иш қидириш билан шуғулланиши ва ҳар икки ҳафтада бир марта маҳаллий меҳнат органига келиб, рўйхатдан ўтиб туриши лозим. Ишдан ва иш ҳақи (меҳнат даромади)дан маҳрум бўлган шахслар олдинги иш жойидаги ўртача ойлик иш ҳақининг 50 фоизи миқдорида (аммо энг кам ойлик иш ҳақидан кам бўлмаслиги ва таркиб топган ўртача ойлик иш ҳақи миқдоридан кўп бўлмаслиги лозим) ишсизлик нафақасини олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Илгари ишламаган, биринчи марта иш қидираётган шахсларга маҳаллий меҳнат органи томонидан касбга тайёрлаш ёки ишга жойлашиши имконияти берилмагани тақдирда, уларга энг кам ойлик иш ҳақининг 75 фоизи миқдорида ишсизлик нафақаси берилади. Ишсиз шахс касбий тайёргарликдан ёки қайта тайёргарликдан ўтаётган пайтда аввал ишлаган ва иш ҳақига эга бўлган шахсларга қарамоғида вояга етмаган болалари ва бошқа кишилари бўлса, аввалги иш жойида олган ўртача ойлик иш ҳақининг 75 фоизи, қарамоғида вояга етмаган шахслар ва бошқа шахслар бўлмаса, ўртача ойлик иш ҳақининг 50 фоизи миқдорида (аммо энг

кам ойлик иш ҳақи миқдоридан кам эмас ва таркиб топган ўртача ойлик иш ҳақидан кўп бўлмаган ҳажмда) стипендия оладилар. Аввал ишламаган ва биринчи марта иш қидираётган, узоқ танаффусдан кейин (бир йилдан кейин) ишсиз деб эътироф этилиб, касбий тайёргарлик, малака ошириш ва қайта тайёргарликдан ўтаётган шахсларга таълим даврида энг кам ойлик иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорида стипендия оладилар 7 . Ҳарбий хизматчилар, Ички ишлар, Миллий хавфсизлик, чегара хизмати ва Фавқулодда вазиятлар вазирликлари ходимлари ишдан бўшатилганликлари туфайли иш қидирувчи сифатида рўйхатга олиниб, ишсиз мақомига эга бўлганларида аввал ишлаган фуқаролар билан бир қаторда ишсизлик нафақаси билан таъминланадилар. Ишсиз деб эътироф этилган шахслар ишлаб чиқаришдан ажратилган ҳолда касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш, малака оширишни тугатганларидан кейин иш билан таъмин этилмасалар, энг кам ойлик иш ҳақидан кам бўлмаган миқдорда нафақа билан таъминланадилар. Қонунда назарда тутилган ҳолларда ишсизлик нафақасини тўлаш вақтинча тўхтатиб қўйилиши ёки бекор қилиниши мум кин. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 34-моддасига кўра ана шундай ҳолатлар қаторига қуйидагилар киради : 1) ишсиз шахс ишга жойлашганида; 2) ишсиз шахс таклиф этилган мақбул келадиган ишни узрли сабабсиз икки марта рад қилса; 3) ишсиз шахс пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлса; 4) 35 ёшга тўлмаган ва қарамоғида уч ҳамда ундан кам вояга етмаган ф арзандлари бўлган эркак киши жамоа ишларида ишлашдан бош тортса; 5) ишсиз шахс озодликдан маҳрум этиш ёки қамоқ жазосига ҳукм этилса; 6) ишсиз шахс маҳаллий меҳнат органини хабардор қилмай вақтинча ишга жойлашса; 7) ишсизлик нафақаси алдов йўли билан тайинланган бўлса ; 7 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 13 майдаги 235-сонли қарори билан тасдиқланган «Ишдан бўшатилган ходимлар ва иш билан таъминланмаган аҳолини касбга тайёрлаш, малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимини шакллантириш тартиби тўғрисида»ги Низом. 1998 йил 23 июлда 310-сонли қарор билан ўзгартиришлар киритилган.

8) ишсиз шахс вафот этса. Ишсиз шахснинг касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш учун, ўқишга юборилиши, даволаш-профилактика муассасасига юборилиши, ҳақ тўланадиган жамоат ишларига жалб этилиши, белгиланган муддатларда рўйхатдан ўтишлик учун маҳаллий меҳнат органига келмаслиги туфайли ишсизлик нафақаси тўлаш тўхтатиб турилади. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 24-моддасига кўра ишсиз шахсларга ишсизлик нафақаси тайинл аш, уларни касбга ўқитиш, малакасини ошириш даврида стипендия тўлашдан ташқари қўшимча моддий кафолатлар ҳам бериш назарда тутилган. Улар қаторига:  ишсиз шахсга қарамоғидагиларни ҳисобга олиб моддий ёрдам бериш – ҳақ тўланадиган жамоат ишларида қатнашиш имкониятини яратиб бериш;  ишлаш учун ихтиёрий равишда бошқа ерга кўчиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш. Ишсизлик нафақаси тўлаш муддати тамом бўлганидан сўнг нафақа олишга ҳақли бўлмаган шахсга иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармаси ёки маҳаллий бюджет ҳисобидан ажратиладиган маблағлардан моддий ёрдам кўрсатилади 8 . Корхоналарда амалга ошириладиган ташкилий-бошқарув тадбирлари натижасида ишдан озод қилинган ходимларга бе риладиган қўшимча имтиёзлардан бири – муддатидан икки йил аввал ёшга доир пенсия тайинланиши мумкинлиги қонунларда назарда тутилганлигиди р. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 25-моддаси, «Фуқароларни давлат пенсия таъминоти тў ғрисида»ги Қонуннинг 14- моддасига кўра корхона тугатилиши, ходимлар сони ёки штатлари қисқартирилиши туфайли корхоналардан ишдан бўшатилган 58 ёшга тўлган эркаклар, 53 ёшга кирган аёллар, башарти ушбу асосга кўра ишдан бўшатилганларидан кейин ўн кун муддат ичида маҳаллий меҳнат 8 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 23 ноябрда 548-тартиб рақами билан давлат рўйхатига олинган «Ишсиз фуқароларни иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармаси маблағларидан ажратиладиган моддий ёрдам кўрсатиш тартиби, миқдори ва шартлари тўғрисида»ги Низом.

органларига иш сўраб мурожаат қилган ва иш қидирувчи сифатида рўйхатга олинган бўлса, аммо маҳаллий меҳнат органлари бу шахсни иш билан таъминлай олмаса ҳамда фуқаро ишсиз мақомига эга бўлса, у ҳолда маҳаллий меҳнат органларининг бу ҳақда берган маълумотномаси асосида муддатидан икки йил аввал, эркаклар 58 ёшга етган бўлса, аёллар 53 ёшга етган бўлса уларга ёшга доир пенсия тайинланиши мумкин. Бундай шахсларга муддатидан аввал ёшга доир пенсия тайинлаш шартлари ва тартиби махсус меъёрий ҳужжатлар билан тартибга солинад и 9 . 5-§. Аҳолини иш билан таъминлашга оид тадбирларда иш берувчилар, касаба уюшмалари ва ходимларнинг бошқа вакиллик органлари иштироки Аҳолини иш билан таъминлаш фаолиятида иш берувчилар бевосита иштирок этадилар ва унинг энг асосий йўналиши – янги корхоналар ташкил этилиши – мавжудларини замонавий техника-технологиялар билан жиҳозлангани ҳолда реконструкция қилиниши, кенгайтирилиши бўлиб, унинг натижасида қўшимча иш жойлари вужудга келтирилади ҳамда шу йўл билан аҳолининг иш билан бандлик даражаси ортишига амалий ҳисса қўшилади. Мамлакатимизда тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришга қаратилган давлат сиёсатининг асосий мақсадларидан бири ҳам иш берувчилар сонини кўпайтириш йўли билан қўшимча иш жойлари барпо этилишига қаратилган. Иш берувчи томонидан меҳнат шартномаси (контракти) шартларини оғишмай бажаришининг ўзи меҳнат муносабатлари барқарорлигини таъминловчи, ходимлар қўнимсизлигининг олдини олувчи ва шу орқали аҳолини иш билан таъминланишига кўмаклашувчи муҳим омиллардан бири саналади. 9 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1999 йил 7 январда 588-тартиб рақами билан давлат рўйхатига олинган «Алоҳида асосларга кўра меҳнат шартномаси бекор қилинганда ишдан бўшатилган ходимларга муддатидан олдин пенсия тайинлаш тартиби тўғрисида»ги Йўриқнома.

Ўзбекистон Республикаси «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунининг 18-моддасида аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини амалга оширишда иш берувчилар иштирокининг асосий йўналишлари, шакллари ва вазифалари белгилаб берилган. Мазкур моддага кўра:  меҳнатга оид муносабатларни тартибга солувчи шартнома ва келишувлар шартларини бажариш;  ходимларни касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш учун шароит яратиш;  иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармасига молиявий ажратмалар ўтказиш;  Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган тартибда миқдорини маҳаллий давлат ҳокимияти органлари белгилайдиган иш жойларига ушбу Қонуннинг 7-моддасида кўрсатилган фуқароларни ишга жойлаштириш 10 . Бўш иш жойлари (вакант лавозимлар) бор-йўқлиги тўғ рисидаги маълумотларни ҳар ойда, мўлжалланаётган ишдан озод қилишлар тўғрисида ҳар бир ходимнинг касби, мутахассислиги, малакаси ва меҳнат ҳақи миқдорини кўрсатиб ахбо ротларни олдиндан (икки ой аввал) маҳаллий меҳнат органларига тақдим қилиш 11 кабилар орқали кўмаклашадилар. Бўш иш жойлари, мўлжалланаётган ходимларни ишдан бўшатиб олиш ҳақида ўз вақтида ахборотлар тақдим этмаганлиги, ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар учун иш жойларини яратмаганлик, бўш иш жойлари ҳақидаги ахборотларни яширганлик ёки нотўғри ахборот берганлик учун, шунингдек иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармасига маблағлар ажратмаганлиги учун корхонага нисбатан молиявий санкциялар 10 Қаранг : «Ижтимоий ҳимояга муҳтож шахсларни ишга жойлаштириш учун иш жойларини энг кам миқдорини белгилаш тартиби тўғрисидаги Низом ва Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жарималар солиш тартиби тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида» 1998 йил 1 декабрдаги 504-сон қарори. 11 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 102-моддаси Т., «Адолат», 1999. Шунингдек қаранг, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1999 йил 22 декабрда 858-тартиб рақами билан давлат руйхатига олинган «Меҳнат органларига бўш иш жойлари (вакант лавозимлар)нинг мавжудлиги тўғрисида маълумотларни ва бўшатилиши мўлжалланаётган ходимлар ҳақида ахборот тақдим қилиш тартиби тўғрисида Низом».

қўллаш, корхона мансабдор шахсларни эса тегишли ҳуқуқий (маъмурий, жиноий) жавобгарликларга тортиш назарда тутилган. Ижтимоий ҳимояга муҳтож шахсларнинг иш жойларини қисқартириш ёки тугатиш пайтида иш берувчи зиммасига бир қатор қўшимча мажбуриятлар юклатилган. Меҳнат қонунчилиги аҳолини иш билан таъминлаш соҳасида маҳаллий меҳнат бўлимлари билан яқиндан ҳамкорлик қиладиган иш берувчилар учун бир қатор имтиёзларни белгилаш йўли билан уларни рағбатлантирувчи чораларни назарда тутган. Жумладан, қуйидаги енгилликлар берилиши кўзда тутилган: 1) ишловчилари умумий сонининг камида 50% ногиронлар, 1941-1945 йиллардаги уруш қатнашчилари ва меҳнат фронти фахрийлари, камида 75%ни ўрта мактаблар ва ҳунар-техника билим юртлари ўқувчилари ташкил этадиган юридик шахслар даромад (фойда) солиғидан (Ўзбекистон Солиқ Кодексининг 31-моддаси) ишловчиларнинг умумий сони 50%дан ортиғи ногиронлар бўлган корхоналар қўшилган қиймат солиғи тўлашдан, мол-мулк солиғидан ва бошқа бир қатор солиқлардан озод қилинадилар. Ишловчиларнинг умумий сони уч фоиздан кўпроғини ногиронлар ташкил этадиган юридик шахслар учун даромад (фойда) солиғи суммаси қуйидаги тарзда, белгиланган нормадан ортиқча ишга жойлаштирилган ногиронларнинг ҳар бир фоизига даромад (фойда) солиғи 1%га камайтирилади. (Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексининг 32- моддаси) 12 ; 2) иш берувчилар маҳаллий меҳнат органларидан меҳнат бозорининг аҳволи ҳақида бепул ахборотлар олишлари мумкин; 3) маҳаллий меҳнат органлари ишдан озод қилинган ходимлар учун қўшимча иш жойлари яратиш учун белгиланган нормадан ортиқча сарфланган маблағларнинг ишга жойлаштиришга кўмаклашиш давлат 12 Қаранг : Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси, Т., «Адолат», 1999, 30-37-бетлар.

жамғармаси ҳисобидан, маҳаллий бюджет ҳисобидан қоплаб берилиши мумкин 13 . 4) иш берувчи меҳнат органларининг, бу органлар мансабдор шахсларни ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан белгиланган тартибда шикоят қилишга ҳақли . Иш билан таъминлаш муаммоларини ҳал этилишида иш берувчилар билан бир қаторда касаба уюшмалари ва ходимларнинг бошқа вакиллик органлари ҳам фаол иштирок этадилар. Ушбу фаолиятда улар иштироки шакллари Ўзбекистон Респуб ликасининг «Касаба уюшмалари, уларнинг ҳуқуқлари ва фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги, «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги ва бошқа бир қатор қонун ҳужжатларида назарда тутилган. Жумладан, «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 19- моддасида айтилишича: «Касаба уюшмалари ва ходимларнинг бошқа вакиллик органлари қуйидаги ҳуқуқларга эга:  аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсати масалалари бўйича Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қаро рларини ишлаб чиқиш ҳамда амалга оширишда иштирок этиш;  маҳаллий давлат ҳокимият органларига иш берувчиларга аҳолини иш билан таъминлаш ва аҳолини ижтимоий кафолатларига доир масалалар юзасидан ўзаро маслаҳатлар ўтказиш ҳақида таклифлар киритиш». Булардан ташқари, касаба уюшмалари бандлик ва ишга жойлаштириш масалалари юзасидан қонунлар қабул қилиниши таклифи билан чиқишга ҳақли саналади. Корхоналардаги касаба уюшмалари қўмиталари корхона миқёсида амалга ошириладиган ва ишдан озод қилиш, иш жойлари ни қисқартириш, қўшимча иш жойлари барпо этиш ҳамда бандлик муаммоларига дахлдор барча тадбирларда бевосита ва фаол иштирок этади, қарорлар қабул қилинишида ходимлар манфаатларини ҳисобга олган ҳолда ўз таъсирини ўтказади. 13 Қаранг : «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 18-моддаси. Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т., 1998, 19-сон, 211-бет.

6-§. Фуқароларни ишга жойлаштириш. Ишга жойлаштириш органлари ва уларнинг ҳуқуқий мақоми Аҳолини иш билан таъминлаш муаммоларини ҳал қилиш бандлик хизмати органлари ва иш берувчилар фаолиятидан ташқари умуман ушбу масалаларда юритилаётган давлат сиёсати билан ҳам қўллаб-қувватланади ва бу сиёсатнинг мақсади – фуқароларга уларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқларини амалга оширилишида ёрдам бериши, ихтиёрий, самарали ва эркин иш билан бандликни таъминлашга қаратилгандир. Аҳоли бандлиги юзасидан юритилаётган давлат сиёсати меҳнат ресурсларини ривожлантириш, барча фуқароларга тенг меҳнат қилиш имкониятини яратиш, ижодий, унумли меҳнат қилишларига кўмаклашишдан иборат. Бандлик соҳасидаги давлат сиёсатининг амалга оширилишида алоҳида ёрдамга муҳтож аҳоли табақалари: 18 ёшга тўлмаганлар, ёш болали аёллар, ногиронлар, жазони ўташ жойларидан озод этилган фуқароларни қўллаб- қувватловчи махсус қоидалари жорий этилади. Бандлик соҳасидаги энг муҳим вазифалардан бири оммавий ва узоқ давом этадиган ишсизлик нинг олдини олишдан иборат. Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари Ўзбекистон Республикасининг «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуни 5-моддасида белгилаб қўйилган бўлиб, унда айтилишича, аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсати қуйидаги принципларга асосланган:  меҳнат қилиш ва иш билан таъминлаш ҳуқуқини амалга оширишда барча фуқароларга жинси, ёши, ирқи, миллати, тили, ижтимоий келиб чиқиши мулкий аҳволи ва мансаб мавқеидан, динга муносабати, эътиқодидан, жамоа бирлашмаларига мансублигидан, шунингдек ходимларнинг ишчанлик жиҳатларига ҳамда улар меҳнатининг натижаларига боғлиқ бўлмаган бошқа ҳолатлардан қатъи назар тенг имкониятларни таъминлаш;

 кишиларнинг меҳнат ва тадбиркорлик ташаббусларини қўллаб- қувватлаш ва рағбатлантириш, уларда меҳнат қилиш ва ҳаёт кечиришда, муносиб шароитларни таъминлайдиган унумли ва ижодий меҳнат қобилиятини ривожлантиришга кўмаклашиш;  меҳнат қилишнинг ихтиёрийлиги;  иш билан таъминланиш соҳасида ижтимоий кафолатлар бериш ва аҳолини ишсизликдан ҳимоя қилишни таъминлаш;  ижтимоий ҳимояга ўта муҳтож ва иш топишда қийналаётган фуқаролар учун мавжуд иш жойларини сақлаб қолаётган ва янги иш жойларини яратаётган иш берувчиларни рағбатлантириш;  иш билан таъминлаш соҳасидаги тадбирларни иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг бошқа йўналишлари билан мувофиқлаштириш;  аҳолини иш билан таъминлаш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш, амалга ошириш ва уларнинг бажарилишини назорат қилишда давлат органлари, касаба уюшмалари, ходимларнинг вакиллик органлари ва иш берувчиларнинг ўзаро ҳамкорлиги;  аҳолини иш билан таъминлаш муаммоларини ҳал қилишда давлатлараро ҳамкорлик. Аҳолини иш билан таъминлаш давлат сиёсатини амалга оширилишида барча даражадаги давлат органлари: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисидан тортиб, то энг қуйи давлат ҳокимиятининг маҳаллий органларигача бўлган бўғинлари иштирок этади. Уларнинг ушбу соҳадаги ваколатлари доираси «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунда мустаҳкамлаб қўйилган. Жумладан, ушбу Қонуннинг 15-моддасига кўра, Давлат бошқарув органлари: Меҳнат бозорини барпо этиш ва ривожлантиришни таъминловчи тузилмавий, молиявий, кредит, инвестиция ва солиқ сиёсатини амалга оширишга доир тадбирларни ишлаб чиқади ;

Иқтисодиёт тузилишини таҳлилий танқид этади, меҳнат бозори ҳолати ҳамда аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги аҳволнинг истиқболини белгилайди, бу соҳада давлат статистика ҳисоби ва ҳисоботини юритади; Аҳолини иш билан таъминлаш дастурларини ишлаб чиқади ва амалга оширади; Фуқароларнинг иш билан таъминланиш соҳасидаги ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари давлат томонидан тегишли равишда кафолатланиши, шунингдек ҳимоя қилинишини таъминлайди; Қўшимча иш жойлари яратилишига, меҳнат шароитлари яхшиланишига кўмаклашади; Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Бандлик соҳасидаги давлат сиёсатининг бевосита амалга оширилиши билан шуғулланувчи давлат бошқарув органи – Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги бўлиб, «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 16-моддасига кўра: Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини рўёбга чиқариш ҳамда фуқароларга тегишли кафолатларни таъминлаш Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ва унинг маҳаллий органлари томонидан амалга оширилади 14 . Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги: Меҳнат бозорини таҳлил этади ва истиқболини белгилайди ҳамда аҳолини иш билан таъминлаш даражасининг ошириш чора-тадбирларини ишлаб чиқади; Аҳолини иш билан таъминлаш масалалари юзасидан маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ҳамда маҳаллий меҳнат органларига услубий ва амалий ёрдам кўрсатади; Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармаси маблағларидан ишсиз шахсларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш янги иш жойларини яратиш, 14 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 6 апрелдаги 162-сонли «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тўғрисида»ги Низомни тасдиқлаш ҳақидаги қарори.

иш билан банд бўлмаган аҳолини касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, малакасини ошириш учун фойдаланишнинг йўналишларини белгилайди; «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан назоратни таъминлайди; Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Маҳаллий меҳнат бўлимлари: Фуқароларга мақбул келадиган ишни танлашда корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бошқа иш берувчиларга эса зарур ходимларни танлашда ёрдам беради; Меҳнат бўлимларига мурожаат қилган фуқаролар ва иш берувчиларга иш топиш ва ишчи кучи билан таъминланиш имкониятлари тўғрисида, ходимларга нисбатан қўйилаётган талаблар ҳақида ва иш билан таъминланиш имкониятлари тўғрисида, ходимларга нисбатан талаблар ҳақида ва иш билан таъминлашга тааллуқли бошқа масалалар юзасидан маслаҳатлар беради; Ишламаётган фуқароларни касбга ўргатиш, қайта ўргатиш ва малакасини ошириш тўғрисида ўқув юртлари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар билан шартномалар тузади; Ишсиз шахсларни рўйхатга олишни таъминлайди ва уларга ёрдам кўрстатади, шу жумладан нафақалар тайинлаш ва тўлашни амалга оширади; Меҳнат бозорининг ҳолатига ва мазкур бозорни ривожлантириш истиқболларига баҳо беради, унинг мониторингини ташкил этади ва ўтказади ҳамда тегишли ахборот тарқалишини таъминлайди; Бўш иш жойлари (вакант лавозимлар) ҳамда иш қидириб мурожаат этаётган ва ишга жойлашишга муҳтож фуқаролар ҳисобини юритади; Аҳолини иш билан таъминлаш дастурларини ишлаш чиқиш ва амалга оширишда қатнашади; Корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда мўлжалланаётган тузилмавий ўзгаришлар амалга ошир илиши натижасида ходимлар ишдан озод этилиши мумкин бўлган бошқа тадбирлар тўғрисида, шунингдек бўш иш жойлари

(вакант лавозимлар) бор-йўқлиги, меҳнат хусусияти ва шароитлари тўғрисида ахборотлар олади; Давлат ва нодавлат таълим муассасаларидан уларнинг йўналиши ва ихтисослашуви, битирувчиларнинг касб-малака таркиби ва сони тўғрисида ахборотлар олади; Меҳнат органларига мурожаат қилган фуқароларни касб тайёргарлиги ва малака даражасига мувофиқ корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга уларда бўш иш жойлари (вакант лавозимлар) бўлган тақдирда ишга жойлаштириш учун юборади; Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар учун ижтимоий ҳимояга муҳтож шахсларни ишга қабул қилишга мўлжалланган энг кам миқдордаги иш жойларини белгилаш тўғрисида таклифлар ишлаб чиқади ва уларни маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг муҳокамасига киритади, шунингдек мазкур фуқароларни ишга жойлаштириш учун корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга юборади; Корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ишончномаси асосида улар номидан фуқароларни ишга жойлаштириш тўғрисида уларни олдиндан (зарурат бўлганида) касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш, малакасини ошириш, йўлкира, кундалик харажатлар ҳақини тўлаш шарти билан шартномалар тузади, шунингдек янги яшаш ва иш жойига кўчиб бориш чоғида тегишли корхона, муассаса ва ташкилотларнинг маблағлари ҳисобига ёрдам пули беради; Ишсиз фуқароларни ҳақ тўланадиган жамоат ишларига белгиланган тартибда уларнинг ўз хоҳишига кўра жўнатади; Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармасининг маблағларини белгиланган тартибда тасарруф этади ; Фуқароларга ишсизлик нафақасини белгилаган тартибда тайинлайди; Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Меҳнат органлари томонидан аҳолига, корхоналар, муассасалар, ташкилотларга, бошқа иш берувчиларга кўрсатилаётган хизматлар, шу

жумладан меҳнат бозори ҳолати тўғрисида ахборот бериш бепул амалга оширилади. Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасида маҳаллий давлат ҳокимият органлари қуйидаги ваколатларни амалга оширади: Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларини амалга ошириш; Аҳолини иш билан таъминлаш соҳасида давлат сиёсатининг умумий принциплари амалга оширилишини таъминловчи норматив ҳужжатлар қабул қилиш; Аҳолини иш билан таъминлаш юзасидан ҳудудий тармоқ дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; Ушбу Қонуннинг 7-моддасида кўрсатилган фуқароларни ишга жойлаштириш учун иш жойларининг энг кам миқдорини белгилаш ёки айрим турдаги ишларни (касбларни) эҳтиёт тариқасида сақлаб туриш; Меҳнат бозоридаги аҳвол барқарорлашувига кўмаклашувчи, шу жумладан меҳнат шартномалари оммавий равишда бекор қилиниши тўғрисида уларни олдиндан (зарурат бўлган такдирда) касбга тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, малакасини ошириш, йўлкира, кундалик харажатлар ҳақини тўлаш шарти билан шартномалар тузади, шунингдек янги яшаш ва иш жойига кўчиб бориш чоғида корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг маблағлари ҳисобидан ёрдам пули беради; Ишсиз фуқароларни ҳақ тўланадиган жамоат ишларига белгиланган тартибда уларнинг ўз хоҳишига кўра жўнатади; Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи давлат жамғармасининг маблағларини белгиланган тартибда тасарруф этади ; Фуқароларга ишсизлик нафақасини белгиланган тартибда тайинлайди; Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади; Меҳнат органлари томонидан аҳолига корхоналар, муассасалар, ташкилотларга, бошқа иш берувчиларга кўрсатилаётган хизматлар, шу

жумладан меҳнат бозори ҳолати тўғрисида ахборот бериш бепул амалга оширилади. Давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари бандлик хизмати органлари таклифи билан аҳолини вақтинча бандлигини таъминлаш мақсадида ҳақ тўланадиган жамоат ишларини ташкил этишлари мумкин. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасида айтилишича: маҳаллий давлат ҳокимияти органлари меҳнат органларининг таклифига кўра ва уларнинг иштирокида аҳолини иш билан таъминлаш мақсадида ўз мулкидаги корхоналар, муассасалар, ташкилотларда ҳамда шартномалар асосида бошқа корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда ҳақ тўланадиган жамоат ишларининг амалга оширилишини ташкил этадилар. Меҳнат органларида рўйхатга олинган ва ишсиз деб эътироф этилган фуқаролар билан ҳақ тўланадаиган жамоат ишларида қатнашиш учун кейинчалик икки ойгача муддатга узайтириш ҳуқуқи билан муддатли меҳнат шартномалари тузилади. Жамоат ишларини бажариш чогида фуқароларга бажараётган ишига қараб, бироқ 15%га оширилган ишсизлик нафақасидан кам бўлмаган миқдорда ҳақ тўлаш, ана шу ишлар муддатини умумий меҳнат стажига қўшиш, пенсия таъминоти ва вақтинча ишга лаёқатсизлик юзасидан нафақалар олиш ҳуқуқи кафолатланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 19 июлдаги 353-сонли қарори билан «Ўзбекистон Республикасида ҳақ тўланадиган жамоат ишларини ташкил қилиш ҳақида»ги Низом тасдиқланган бўлиб, фуқароларни бундай ишларда иштирок этиши тартиблари, улар меҳнатига ҳақ тўлаш масалалари ва бошқа иқтисодий ҳамда ҳуқуқий масалалар ушбу Низомда белгилаб қўйилган. Бандлик ва ишга жойлаштириш жараёнида фуқаронинг иш сўраб мурожаат қилиши юридик факт асосида фуқаро билан ишга жойлаштириш органлари ўртасида ҳуқуқий муносабат юзага келади. Ушбу ҳуқуқий

муносабатларнинг мазмуни нафақат иш сўраб мурожаат қилган фуқарога берилган ҳуқуқлар ва мажбуриятлар билан, балки ишга жойлаштириш органлари томонидан иш ахтариш, ишга юбориш юзасидан амалга оширилиши лозим бўлган хатти-ҳаракатларни ҳам қамраб олади. Ишга жойлаштириш органлари мурожаат қилган фуқарога иш топиб бера олмаса, у ҳолда фуқаро бу органлардан ишсиз шахс сифатида рўйхатга олишларини, касб ўрганиш ёки малакасини ошириш учун ўқишга юборилишини, ишсизлик нафақаси тўланишини талаб қилишга ҳақли бўлади. Иш сўраб мурожаат қилган фуқаро ишга жойлаштириш органидан ўзини аниқ бир корхонага, аниқ кўрсатилган вазифа ёки лавозимга ишга жойлаб қўйишни талаб қилишга ҳақли эмас. Чунки ишга жойлаштириш органлари зиммасига бундай вазифа юклатилган эмас. Ишга жойлаштириш муддат билан чекланмаган бўлиб, бу муносабат одатда, фуқаро ишга жойлаштирилгунига қадар давом этади. Меҳнатнинг эркинлиги тамойилига кўра ишга жойлаштириш муносабати иш сўраб мурожаат қилган фуқаро хоҳиши билан истаган пайтда бекор қилиниши, яъни у ишга жойлаштириш органининг иш топиб беришга оид хизматидан хоҳлаган пайтда воз кечиши мумкин. Ҳозирги пайтда ишга жойлаштириш органлари билан кадрларга эҳтиёжманд корхона ва ташкилотлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар анча батафсил тартибга солинган бўлиб, бунда кадрлар қўнимсизлигини камайтириш, фуқаронинг иш ахтариб бекор юришини қисқартириш ва шу йўл билан меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланишга эришиш мақсадлари назарда тутилади. «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонуннинг 18-моддасида айтилганидек, иш берувчилар «бўш иш жойлари (вакант лавозимлар) бор- йўқлиги тўғрисидаги маълумотларни ҳар ойда, мўлжалланаётган ишдан озод қилишлар тўғрисида ҳар бир ходимнинг касби, мутахассислиги, малакаси ва меҳнат ҳақи миқдорини кўрсатган ҳолда ахборотларни олдиндан (камида икки ой олдин) маҳаллий меҳнат органига тақдим этиш» мажбуриятига эгадирлар.

Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги қарамоғидаги бандлик хизмати воситачилик фаолиятини олиб боради ва шу сабабли, маъмурий-ҳуқуқий ваколатларга эга эмас. Бироқ, «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги Қонунга кўра улар ўз ҳудудида жойлашган корхона ва ташкилотларга ижтимоий ҳимояга муҳтож табақалар (ёшлар, аёллар, ногиронлар ва ҳ.к.)дан бўлган фуқаролар учун қўшимча иш жойлари ажратиш (квоталаш) юзасидан мажбурий кўрсатмалар бериши, бу кўрсатмалар бажарилмаганида эса тегишли молиявий жазо чораларини қўллаши мумкин. Юқорида таъкидланганидек, ижтимоий заиф қатламлардан бўлган фуқароларни ишга жойлаштиришда (ёшлар, ҳомиладор ва ёш болали аёллар, ногиронлар, жазо муддатини ўтаб озодликка чиқарилган фуқаролар, хизматдан бўшатилган ҳарбий хизматчилар ва бошқалар) кўпгина имтиёзлар назарда тутилган ва уларни ишга жойлаштириш бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Мамлакатимизда иқтисодий фаол аҳоли сонининг тез суръатлар билан, ҳар йили ўртача 280000 кишига ортиб бораётганлиги туфайли бандлик ва иш билан таъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини мунтазам такомиллаштириш, қўшимча иш жойлари барпо этишга қаратилган тадбирларни амалга ошира бориш ҳаётий заруратга айлангандир. Аҳолини иш билан таъминлашнинг муҳим йўналишларидан бири – юртимизда хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, унинг иқтисодий, ташкилий, ҳуқуқий базасини мустаҳкамлашдан иборат. Шуни айтиш кифояки, мамлакатимизда хусусий тадбиркорликни ҳар томонлама қўллаб-қувватланиши, кичик ва хусусий бизнес учун кенг ҳуқуқий имкониятлар яратилиши натижасида кейинги бир неча йил давомида 700 мингдан кўпроқ киши иш билан ҳамда турмуш кечириш манбаи билан қўшимча равишда таъминландилар 15 . 15 Қаранг : «Бизнес вестник Востока» ҳафтаномаси, 2000 йил, № 47 (461).

Похожие

Аҳолини иш билан таъминлаш ва меҳнат ресурсларидан фойдаланишни ҳуқуқий тартибга солиш

Иш ҳақи тўлаш ( иш хаки тулаш

Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш шартномаси

Энергия ва бошқа ресурлар билан таъминлаш шартномаси тушунчаси ва унинг бозор иқтисодиётидаги роли

Назорат тартибида иш юритиш